Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Qızlar Universiteti “Azərbaycan dili və Ədəbiyyat” kafedrası “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” fənni üzrə

Zülfiqar Şirvaninin lirikası.

XIII əsrdə yaşayıb yaratmış görkəmli sənətkarlardan biri Zülfüqar Şirvanidir. Bir tərəfdən saray mədhiyyə ədəbiyyatı ilə bağlı olan sənətkar sufizmin mütərəqqi ideyalarına daha yaxın olmuş, humanist fikirlər təbliğ etmiş, insan mənəviyyatının azadlığını tərənnüm etmişdir. Özünün dediyi kimi altı dildə əsərlər yazan şairin, əfsus ki, ancaq farsca divanı məlumdur. Onun başqa dillərdə, xüsusən Azərbaycan dilində yazdığı əsərlər, təəssüf ki, hələlik əldə edilməmişdir.

Şair mənşəyi etibarilə varlı hakim nəslindəndir. Əli ibn Hüseyn Zülfüqar oğlu Şirvani təxminən 1190-cı ildə Şamaxıda doğulmuş, yüz ilə qədər ömür sürmüşdür. Cəlaləddin Xarəzmşaha, Keyxətuya, Qazan xana, Yusif şah Lura və başqalarına şeirlər yazmışdır. XII-XIII əsrlərin görkəmli fars şairi Kəmaləddin Isfahaniyə şeirlər həsr etmişdir.

Zülfüqar Şirvani geniş, hərtərəfli biliyə malik bir ziyalı olmuşdur.
Yaratmış yekun məni sürət və mənada təqdir,

Hünərin mülkinə oldum yeganə sahib, əmir!

Beyti ilə başlayan məşhur fəxriyyəsində şair bu cəhətə  dönə-dönə işarə edir. Ərəb tərzi ilə yazanda Fərəzdəq və  Cəririn onun yükdaşıyanı olduğunu, əcəm üslubunda yazanda ürək açan şeirlərinə Ənvəri və Zəhir kimi şairlərin həsəd apardığını, nəsr dürləri ilə Puri-Bəhaya nur və qiymət verdiyini, ulduzlar elmində Cahanşahdan daha dəqiq olduğunu, zərif və gözəl yazı yazmaqda  Ibn Müqləyə bədiilik öyrətdiyini, hekayət və tarix yazmaqda, yuxu yozmaqda, vəz etməkdə və başqa sahələrdə böyük müvəffəqiyyətlər qazandığını söyləyir. Şair yenə həmin fəxriyyədə göstərir ki, o, məntiq, təbiət və ilahiyyət elmlərini , lüğət, hədis, fiqh, əruz, musiqi  və başqa elmləri yaxşı bilir.

Bir ay müddətində “Salnamə”nin üzünü köçürə bildiyini şair sürətlə yazmaq məharətinə nümunə gətirir. Bu qeydlərdə müəyyən mübaliğə olsa da, görünür ki, həqiqət də çoxdur. Maraqlı burasıdır ki, Zülfüqar nəzmlə və nəsrlə altı dildə əsərlər yazdığını söyləyir, təəssüf ki, bu dillərin hansılar olduğunu yazmır. Lakin şübhəsizdir ki, bu dillərdən biri şairin öz ana dili olan Azərbaycan dili olmuşdur.

Zülfüqar Şirvaninin ədəbi irsindən ancaq farsca yazdığı divan qalmışdır. Bu, şairin ədəbi irsinin hamısı deyildir. Şairin divanının öyrənilməsi göstərir ki, onun özünü belə bir şəkildə tərifləməsinə əsas vardır. Divan göstərir ki, Şirvani özünəqədərki, ərəb və farsdilli şeirə dərindən bələd olmuşdur.

Şirvani gözütox, ağıllı hünər sahibi olan insan kimi mənəvi üstünlükləri ilə fəxr etmişdir. Lakin bu qüdrətli şair də zəmanəsindən şikayətlənməyə məcbur olmuşdur. Hünərini eyib sayan zəmanə ilə barışmamışdır.

“Bu gün mənim möhürüm olmasa, söz nəqdi yoxdur, çünki mən qəzavü-qədər zarrabının sikkəsiyəm. Eybim budur ki, hünərdən başqa eybim yoxdur. Ləyaqətli olduğum üçün xətər görmürəm.”
Bu ifadələr zəmanə ilə şairin münasibətini doğru aydınlaşdırır. Məlum olur ki, o da bir çox böyük sələfləri və xələfləri kimi yüksək humanist fikirlərinə görə incidilmiş, qiymətləndirilməmişdir.

Zülfüqar Şirvaninin elm aləminə hələlik yazdığı bir divanı məlumdur. Peterburq kitabxanasında saxlanılan həmin divanı 1934-cü ildə ingilis alimi E.Edvards Londonda nəşr etdirmişdir. Qəsidə, qəzəl, rübai, qitə, tərki-bənd və tərcibəndlərdən ibarət olan bu divandakı şeirlər movzuca da müxtəlifdir. Şirvani poeziyasında məhəbbət mövzusu mühüm yer tutur. Insan gözəlliyi və məhəbbəti şairi ən çox qanadlandıran duyğudur. Bu məhəbbət real, insani olmaqla bərabər, fəlsəfi ümumiləşdirməyə də yad deyildir.

Monqol istilasının qanlı-qadalı illərində insana, gözəlliyə məhəbbəti tərənnüm edən şeirlər şairin böyük humanist ideallara sədaqətinin ifadəsidir. Yüksək insani ideallardan ayrı düşməyi, orta əsrin şərinə tabe olmağı Şirvani ağlına belə gətirməmişdir. Evsiz-eşiksiz olsa da, eşq qəmindən ayrı olmadığını şair iftixarla qeyd edir:
Gəlmişəm eşq qəmiylə sərü samanmı yox,

Aşiq odur ki, müdam bisərü saman oldu.

Narahat qəlbimi dilbər özünə məskən edib

Çünki qəlbimdə onun eşqi firavan oldu.

Dağınıq könlüm əgər olsa camalından uzaq

Bircə an olsa diri, bilmə bu asan oldu.

Şirvani təkcə qəsidələrinin aşiqanə girişlərində və qəzəllərində deyil, rübailərində də məhəbbət mövzusuna geniş yer vermişdir. Şairin rübailərində məhəbbətin daha çox dünyəvi bir hiss kimi tərənnüm olunduğunu görürük. Qəzəllərində olduğu kimi boyalar burda da əlvandır, əks etdirilən hisslər səmimi təsir bağışlayır.
Dünən ay camallı, gülüzlü dilbər,

Dedi:-Qəlbin hanı, yox xəbər-ətər?

Dedim ki, üzündən zülfünə qaçıb.

Dedi:-Rumdan Çinə eyləyib səfər.

Şairin divanında həyat və dünya haqqında fəlsəfi düşüncələri əks etdirən şeirlər də vardır. “Lamiyə” qəsidəsinin girişindəki parça buna misal ola bilər. Şirvani hər şeyin varlığının iki şeydən ibarət olduğunu söyləyir: “Bunlardan biri ülvidir və yeri yüksəklərdədir, digəri isə zülfidir, mənzili isə alçaqdadır. Bir tərəfdən bu dörd şeyə maya verir, o biri tərəfdən isə yeddi kütləyə hərəkət verir. Bu dördün və yeddinin qarışmasından üç mövlud meydana çıxır. Onun yaranmasında əsas məqsəd  ürəkdir. Birincinin təbiəti bu iki şeydən agah olsa da, iqbal özü ondan iqballı olar.” Zülfüqar Şirvaniyə görə insan ağıl və nəfsini tərbiyə edərsə, onun ruhu ölümdən sonra yüksək aləmdə qərar tutar. Şairin fəlsəfi şeirlərində əsas məqsəd insandır, onu gözəl, adına layiq görmək arzularıdır.

Zülfüqar Şirvani XIII əsr Azərbaycan şeirinin qüdrətli nümayəndələrindən biri olmaqla bərabər, əsərlərinin dərin məzmunu, yüksək sənətkarlığı ilə seçilmişdir.

5.