Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Mingəçevir Dövlət Universiteti



Yüklə 0,97 Mb.
Pdf görüntüsü
tarix11.01.2023
ölçüsü0,97 Mb.
#78928
növüMühazirə
KMƏ MOVZU 6



Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi 
Mingəçevir Dövlət Universiteti 
Mühəndislik fakültəsi 
İnformasiya texnologiyaları kafedrası 
Fənnin adı: Kompüter mühəndisliyinin əsasları 
Mövzu 6: Prosessorun funksiyaları və məntiq əməliyyatlarının realizasiyası 
sxemi 
Məruzəçi: tex.f.d., b/m. A.M.Mustafayeva 
Mühazirənin planı 
Plan 
6.1. Fərdi kompüterin prosessorunun funksiyaları 
6.2. Fərdi kompüterin prosessorunun strukturu 
6.3. HMQ-da aparılan məntiqi əməliyyatlar 
6.4. Məntiq əməliyyatlarının proqram realizasiyası 
Yoxlama sualları 
Təklif olunan ədəbiyyat: 
1. Babayev A.M., Seyidzadə E.V. Fərdi kompüterin element vasitələri və 
periferiya qurğuları. 2008, Qafqaz Universiteti Nəşriyyatı, 282 s. 
2. Xəlilov M.S., Həsənova N.Ə. İnformatika.2014, Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 
404s.
6.1.Fərdi kompüterin prosessorunun funksiyaları 
Prosessor ayrıca mikrosxem və ya mikrosxemin bir hissəsidir. Prosessorun aşağıdakı 
tipləri mövcuddur: Siqnal tipli prosessor; Kommunikasiya tipli prosessor; Ümumi təyinatlı 
prosessor; Xüsusi təyinatlı prosessor. 
Prosessorun mikrosxemi üç çıxış şininə ünvan, verilənlər və idarəedici şinlərə malik 
olmalıdır. Prosessorun vacib xarakteristikası onun verilənlər, ünvanlar şininin 
mərtəbələrinin sayı və idarəedici şinlərdə idarəedici siqnalların sayıdır. Verilənlər şininin 
mərtəbəliliyi sistemin sürətini, ünvanlar şininin mərtəbəliliyi isə sistemin mümkün olan 
mürəkkəbliyini xarakterizə edir. Idarəedici şinlərdə idarəedici siqnalların sayı isə 
informasiyanın yerdəyişməsinin müxtəlif rejimlərini və prosessorla sistemin digər qurğuları 
arasında informasiya ötürmələrinin effektivliyini müəyyən edir. 
Maşın taktı dedikdə - bir mikro əmrin yerinə yetirdiyi zaman intervalı nəzərdə tutulur. 
Bu şinlərdən əlavə prosessorun xarici takt siqnalına və ya kvars rezonatoruna birləşdirmək 


üçün çıxışa malikdir. Prosessorun tezliyi nə qədər çox olarsa, onun sürəti dəbi o qədər çox 
olar və əmrləri sürətlə yerinə yetirər. Hər bir prosessorun vacib siqnallarından biri də Reset 
–başlanğıc tələbat siqnalıdır. Prosessoru enerji mənbəyinə qoşan zaman və ya qəza 
halında bu siqnalın verilməsi prosessoru inisiallaşdırır və başlanğıc yükləmə proqramının 
yenidən yetirilməsini təmin edir. 
Prosessor enerji mənbəyinə qoşulduqdan sonra başlanğıc yükləmə proqramın birinci 
ünvanını götürür və bu proqramı yerinə yetirir. Başlanğıc yükləmə proqramı daimi 
yaddaşda olmalıdır. Prosessor bu proqramı yerinə yetirdikdən sonra daimi və ya operativ 
yaddaşda yerləşən əsas proqramı yerinə yetirməyə başlayır. 
Prosessor əmrləri növbə ilə seçərək onları yerinə yetirir. Bu halda kəsilmə halı ilə 
əlaqədar olaraq və birbaşa müraciətlə olan yaddaşın tələbinə uyğun olaraq prosessor 
əmrlərin yerinə yetirilməsini dayandıra bilər. Zəruri olan hallarda prosessor verilənləri 
yaddaşa və ya giriş/çıxış qurğularına yaza bilər.
Beləliklə, prosessorun əsas funksiyaları aşağıdakılardır: 
– yerinə yetiriləcək əmri seçmək (oxumaq); 
– verilənləri yaddaşdan və ya giriş/çıxış qurğularından daxil etmək (oxumaq); 
– verilənləri yaddaşa və ya giriş/çıxış qurğularına yazmaq; 
– verilənləri emal etmək, həmçinin onlar üzərində hesab əməllərini yerinə yetirmək; 
– yaddaşı ünvanlaşdırmaq, yəni dəyişmə baş verdikdə yaddaş ünvanını vermək; 
– kəsilmələri və birbaşa müraciət rejimlərini emal etmək.
6.2.Prosessorun sadə strukturu
Əmrlərin seçilməsini idarə edən sxem əmrlərin yaddaşdan oxunması və onların 
deşifrasiya olunması əməliyyatını yerinə yetirir. İlkin prosessorlarda əvvəlki əmrin yerinə 
yetirilməsi və növbəti əmrin seçilməsi əməliyyatları eyni zamanda (paralel olaraq) yerinə 
yetirilə bilmirdi. 16 mərtəbəli prosessorlarda əmrlər konveyeri (kiçik həcmli daxili yaddaş) 
əmələ gəldi ki, bunun köməyi ilə əvvəlki əmr yerinə yetirilənə kimi bir neçə əmri seçmək 
mümkün oldu. İki prosesin paralel getməsi nəticəsində prosessorun işi xeyli sürətləndi. 
Konveyer ideyasının inkişafı prosessorun daxili keş yaddaşınının yaranmasında və istifadə 
olunmasında əsas rol oynadı. 
Hesabi məntiqi qurğu (HMQ) prosessorun aldığı əmrə uyğun olaraq informasiyanı 
emal edir(məsələn, hesab və məntiq əmrlərini yerinə yetirir). Yerinə yetirilən əmr nəticənin 
harada yerləşməsini müəyyən edir. Əgər əmr verilənləri göndərmə əmri olarsa, HMQ onun 
yerinə yetirilməsində iştirak etmir. Sürüşkən nöqtəli üzərində hesab əmrlərini yerinə yetirən 
riyazi soprosessorlar da prosessorun tərkib hissəsidir. 
Prosessorun registrləri çox sürətli yaddaş növü olub, müvəqqəti olaraq müxtəlif 
verilənləri, ünvanları, kodları saxlamaq üçün istifadə olunur. Bu kodlar üzərində 
əməliyyatlar çox sürətlə yerinə yetirilir və ona görə də prosessorun daxili registrləri nə qədər 
çox olarsa, o qədər yaxşıdır. Prosessorun sürətinə registrlərin daxili mərtəbəliliyi güclü təsir 


edir. Ona görə də daxili registrlərin və HMQ-nun mərtəbəliliyinə prosessorun daxili 
mərtəbəliliyi deyilir. Daxili mərtəbəlilik xarici mərtəbəliliklə üst-üstə düşməyə bilər. 
Şəkil 6.1. Prosessorun daxili strukturu 
Vəziyyətlər registri də prosessorun daxili registridir və onda nə verilən, nə də ünvan 
yerləşir. Bu registrdə prosessorun söz vəziyyəti yerləşir(PSW-Prosessor Status Word).bu 
sözün hər bitində əvvəlki əmrin nəticəsi haqqında informasiya yerləşir. Məsələn, vəziyyətlər 
registrində sıfır nəticəyə malik olan bit var ki, əvvəlki əmrin nəticəsi sıfır nəticəyə malik olan 
bit var ki, əvvəlki əmrin nəticəsi sıfır olduqda bu bitə sıfır yazılır, əks halda bu bit təmizlənir. 
Bu bitin məzmunundan şərti keçid əmrində(sıfır nəticəli keçid əmrində)istifadə olunur. 
Registrin məzmununda həmçinin bəzi əmrlərin yerinə yetirilməsi rejimlərini müəyyən edən 
idarəedici bitlər yerləşir. 
Kəsilmələri idarə edən sxem prosessora düşən kəsilmə haqqında olan sorğunu 
emal edir. Kəsilmə vektorunun ünvanını müəyyən edir, cari proqramdan kəsilmə 
proqramına keçidi müəyyən edir, prosessorun registrlərinin cari vəziyyətlərini yaddaşda 
Hesab-məntiq 
qurğusu 
Əmrlərin seçilməsini 
idarə edən sxem 
Kəsilmələri idarə 
edən sxem 
Bibaşa yaddaşa 
müraciəti idarəedən 
sxem 
Idarəetmənin 
məntiqi 
RG 
RG 
PSW 
RG 
Vəziyyətlər 
registeri 
Prosessor 


Verilənlər 
şini 
Ünvanlar 
şini 
İdarəedici 
şinlər 
Enerji
şini 
Takt
şiqnalı 
Tələb 


saxlayır. Kəsilməni işləyən proqram öz işini qurtardıqdan sonra prosessor yaddaşdan 
registrlərin məzmununu bərpa etməklə kəsilən proqrama qayıdır. 
Yaddaşa birbaşa müraciəti idarəedən sxem prosessoru müvəqqəti olaraq xarici 
şindən ayırır və tələb olunan qurğuya birbaşa müraciətin təmin olunması müddətində 
prosessorun işini dayandırır. 
İdarəetmənin məntiqi prosessorun bütün qurğularının qarşılıqlı əlaqəsini təşkil edir 
və verilənləri istiqamətləndirir. Prosessorun işini sinxronlaşdırır və həmçinin informasiyanın 
giriş-çıxış proqramlarını reallaşdırır. 
Beləliklə, prosessorun işinin gedişində əmrləri seçən sxem ardıcıl olaraq, əmrləri 
yaddaşdan seçir, sonra bu əmrlər yerinə yetirilir, zəruri olan halda HMQ qoşulur.
6.3. HMQ-da aparılan məntiqi əməliyyatlar 
HMQ-da aparılan məntiqi əməliyyatlar aşağıdakı kimi realizə olunur. Məntiqi element 
kompüterin elektron məntiqi sxeminin bir hissəsi olub, elementar məntiqi funksiyaları 
reallaşdırır. Kompüterin məntiqi elementi həmçinin müxtəlif tipli trigger elektron sxemlərində 
aşağıdakı operatorlar nəzərdə tutulur: 
ss 
Operatorun adı 
Operatorun sintaksisi Təyinatı

Konyuksiya
VƏ (AND)
y=x1∙x2, (&, ⋀)
məntiqi vurma 

Dizyunksiya 
VƏ YA (OR) 
y=x1+x2, (|, V).
məntiqi cəmləmə 

İnversiya 
YOX (NOT) 
x
y

inkar 

Konyuksiyanın inkarı
VƏ YOX (AND NOT) 
AND
y

məntiqi vurmanın inkarı 
5
Dizyunksiyanın inkarı
VƏ YA-nın inkarı
(OR NOT) 
𝑦 = 𝑂𝑅
məntiqi cəmləmənin inkarı 


Bu məntiqi sxemlərin köməyilə kompüterin qurğularının işini təsvir edən istənilən 
məntiqi funksiyaları tədqiq etmək olar. Bu zaman 2 məntiqi vəziyyətdən: “1” (true) və “0” 
(false) vəziyyətlərindən istifadə olunur. 
Məntiqi elementlərin işini doğruluq cədvəlinin köməyilə təsvir etmək olar.
VƏ (AND) sxemi. VƏ (AND) sxemi 2 və ya daha çox məntiqi qimətlər arasında 
konyuksiyanı reallaşdırır. Məsələn: 2 girişli və bir çıxışlı məntiqi sxem üçün konyuksiya 
əməliyyatı aşağıdakı kimi təsvir olunur: 
Şəkil 6.2. VƏ (AND) məntiqi sxemi və Doğruluq cədvəli 
VƏ sxeminin çıxışında o vaxt “1” məntiqi qiyməti alınarki, 2 girişin hər birinə “1” 
məntiqi qiyməti verilsin. “0” qiyməti isə girişlərdən birinə “0”qiyməti verildikdə alınır. Bu 
zaman sistemin z çıxışı ilə x və y girişləri arasında əlaqə aşağdakı kimi təsvir olunar:
z= x*y. Məntiqi sxemlərdə konyuksiya əməliyyatı “&” (ampersant) işarəsi ilə təyin 
olunur və VƏ mənasını bildirir.
VƏ YA (OR) məntiqi sxemi. VƏ YA (OR) məntiqi sxemi 2 və ya daha çox məntiqi 
qiymətlərin dizyunksiyasını reallaşdırır. VƏ YA sxemində ovaxt “1” məntiqi elemnti alınır ki, 
girişdə məntiqi qiymətlərdən heç olmazsa biri, “1” olsun. VƏ ya məntiqi sxemində giriş 
qiyməti ilə çıxış qiyməti arasında əlaqə Z= kimi təsvir olunur. VƏ YA məntiqi elementin 
məntiqi sxemi və doğruluq cədvəli aşağıdakı kimi təsvir olunur:
Şəkil 6.3. VƏ YA (OR) məntiqi sxemi və Doğruluq cədvəli 


YOX (NOT) məntiqi sxemi. YOX (NOT) məntiqi sxemi inkar etmə yəni inversiya 
əməliyyatını xarakterizə edir. YOX məntiqi sxemində girişlə çıxış arasında əlaqə z = 
şəklində təsvir olunur. Burada -x məntiqi qiymətin inkarını xarakterizə edir. YOX məntiqi 
elemntin sxemi və doğruluq cədvəli aşağıdakı kimi təsvir olunur: 
Şəkil 6.4. YOX məntiqi sxemi və Doğruluq cədvəli 
VƏ-YOX (AND NOT) sxemi. VƏ-YOX (AND NOT) sxemi həm VƏ həm də YOX 
invertorun elementlərindən ibarət olaraq, VƏ məntiqi sxemin inkarını xarakterizə edir. VƏ-
YOX (AND NOT) məntiqi sxemində x və y girişləri ilə z çıxışı arasında əlaqə 
kimi 
təsvir olunur. VƏ – YOX sxemi və doğruluq cədvəli aşağıdakı kimi təsvir olunur: 
Şəkil 6.4. VƏ-YOX (AND NOT) sxemi və doğruluq cədvəli 
VƏ YA- YOX (OR NOT) məntiqi sxemi. VƏ YA- YOX məntiqi sxemi VƏ YA 
elementindən və invertordan təşkil olunmuşdur. VƏ YA- YOX məntiqi sxemi VƏ YA məntiqi 
əməliyyatını inkarını xarakterizə edir. VƏ YA-YOX məntiqi sxemində x və y girişləri ilə z 
çıxışı arasında əlaqə 
kimi təsvir olunur. VƏ YA – YOX sxemi və doğruluq cədvəli 
aşağıdakı kimi təsvir olunur: 


Şəkil 6.5. VƏ Y A- YOX məntiqi sxemi və Doğruluq cədvəli 
HMQ-nun girişinə emal olunan verilənlər ya yaddaşdan, ya da daxili registrlərdən 
ötürülür. Daxili registrlərdə həmçinin yaddaşda yerləşən emal olunan verilənlərin 
ünvanlarının kodları yerləşir. HMQ-da aparılan əməliyyatın nəticəsində vəziyyətlər 
registrinin məzmunu dəyişir, nəticə ya daxili registrə,ya da yaddaşa yazılır. Zəruri olan 
halda informasiya yaddaşdan daxili registrə və ya daxili registrdən yaddaşa yazılır.
Prosessorun daxili registrləri əsasən aşağıdakı 2 funksiyanı yerinə yetirir: 
1. Verilmiş anda yerinə yetiriləcək əmrin yaddaşda ünvanını müəyyən edir (əmrlər 
sayğacı və əmrlər göstəricisi); 
2. Stekin cari ünvanını müəyyən edir. 
Müxtəlif prosessorlarda bu funksiyanın hər biri üçün bir və ya iki daxili registr ayrılır. 
Bu registrlərin məzmunu proqram yerinə yetirildikdə xüsusi qaydada dəyişdirilir. Məsələn, 
proqramın başlanğıc ünvanı müəyyən edilir və hər dəfə növbəti əmr yerinə yetirilməmişdən 
qabaq, əvvəlki əmrin ünvanına həmin əmrin uzunluğu əlavə edilir. Yeni alınan ünvan əmrlər 
sayğacında və ya əmrlər göstəricsində saxlanılır. Əmrlər sayğacının məzmununa görə 
növbəti yerinə yetiriləcək əmrin ünvanı müəyyən edilir və bu əmr yerinə yetirilmək üçün 
seçilir. 
6.4. Məntiq elementlərin proqram realizasiyası 
Məntiq elementlərinin proqram realizasiyası müxtəlif proqramlarda realizasiya oluna 
bilər. Bu proqramlarda Matlab tətbiqi riyazi proqram paketidir. Matla proqramın məntiq 
əməlləri həm əmrlər sətrindən, həm də simulink alt proqram paketinin köməyilə realizə 
oluna bilər.
Fərz edək ki,
verilmişdir. Bu misalda ∙ (nöqtə) məntiqi vurma 
(and), + məntiqi cəmləmə (or),(düz xətt) inkar (not) kimi istifadə olunmuşdur. Əmrlər 
sətrindən proses aşağıdakı kimi yerinə yetirilir. 
≫ x1= [1 1 0 0]; 
≫ x2=[1 0 1 0] ; 
≫ y1=and (x1, not(x2)); 
≫ y2=not(and(x1,x2)) ; 
≫ y=or(y1,y2) 


y =
0 1 1 1 
Sadəlik üçün ifadə iki hissəyə parçalanmışdır: 
Qeyd etmək vacibdir ki, giriş x1, x2, dəyişənlərinin sayı 2-dən böyük ola bilər. 
Simulinkdə modelləşdirmə.Simulink paketində elementar məntiqi əməliyyatları 
yerinə yetirən AND, OR, NOT, XOR, NAND (AND-ın inkarı), NOR (OR-un inkarı) və başqa 
bloklar mövcuddur. Bunlar Logic and Bit Operations bunkerində AND blokunun tərkibində 
yerləşir: 
x
i
giriş dəyişənlərinin sayından asılı olaraq parametrlər pəncərəsindən blokların 
girişlərin sayını artırmaq mümkündür. Simulinkdə giriş x1,x2,x3,..... bul (0 və ya 1) 
qiymətlərini sxemə daxil etmək üçün Constant blokundan istifadə etmək olar. Ədədlər 
Parametrlər pəncərəsindən [1 0 1 1 0...] vector şəklində daxil olunur. Nəticəni görmək üçün 
Display cihazından istifadə olunur. Şəkil 6.6-da AND əməliyyatının realizasiya sxemi 
göstərilmişdir. 
Şəkil 6.6. AND əməliyyatının realizasiya sxemi 
Girişlərin sayı n=3 olarsa kombinasiyaların sayı N=2
n
=8. (AND) VƏ doğruluq cədvəli 
x1 








x2 








x3 








Bu halda, məsələn, OR (VƏ YA)-nın Simulink sxemi şəkil 1.5-də göstərilmişdir. 
Şəkil 6.7. OR əməliyyatının realizasiya sxemi 


Əvvəldə baxdığımız y əməliyyatını Simulinkdə realizə edək. Şəkil 6.8-da muvafiq 
realizasiya sxemi göstərilmişdir. 
Şəkil 6.8. Mürəkkəb məntiqi əməliyyatın realizasya sxemi 
Sxemdən göründüyü kimi cavab y=[0 1 1 1 ] əvvəldə proqramlaşdırma yolu ilə 
alınmış cavab ilə eynidir. 
Yoxlama sualları 
1. Fərdi kompüterin prosessorunun funksiyaları hansılardır? 
2. Fərdi kompüterin prosessorunun strukturu necə təşkil olunur? 
3. HMQ-da aparılan məntiqi əməliyyatlar hansılardır? 
4. Məntiq əməliyyatlarının proqram realizasiyası necə yerinə yetirilir? 

Yüklə 0,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin