Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

---

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI DAXİLİ İŞLƏR NAZİRLİYİ 
P O L İ S A K A D E M İ Y A S I 


KAFEDRA: «İctimai elmlər» 

FƏNN: «Fəlsəfə» 

FAKÜLTƏ: Qiyabi   
 
 
 
MÜHAZİRƏ 
 
 
MÖVZU: №3 «Fəlsəfədə varlıq və materiya problemi» 
 


 

Vaxt-2 saat  
 
Tərtib etdi: «İctimai elmlər»
kafedrasının baş
müəllimi, polis baş leytenantı Rəşad Qasımov 
 
 
 
Mühazirə kafedranın iclasında müzakirə edilib və bəyənilib. 
Protokol № ____ “________” ______________ 2017-ci il 
 
 

 
 
BAKI 2 0 1 7 

---

2 
MÖVZU №3. «Fəlsəfədə varlıq və materiya problemi» 
 
PLAN 
GİRİŞ 
 
1. “Varlıq” anlayışı, onun əsas formaları və dialektikası 
2. Materiyanın elmi-fəlsəfi anlayışı 
3. Hərəkət, məkan və zaman materiyanın mövcudluq formalarıdır 
 
NƏTİCƏ: 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. Fəlsəfə (Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti). Bakı, 1999 
2. Fəlsəfə. Ensiklopedik lüğət. Bakı, 1997 
3. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları (dərs vəsaiti). Bakı, 2006 
4. Hacıyev Z. Fəlsəfə (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı, 2012 
5. İmanov H. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2010 
6. Kərimov V. Fəlsəfədə və təbiətşünaslıqda varlıq və materiya problemi.  Bakı, 2003 
7. Kərimov V. Qədim fəlsəfədə varlıq problemi // Bakı Universitetinin xəbərləri// 
Sosial-siyasi elmlər seriyası № 1. 2007. səh. 118- 132 
8. Mehdiyev R. Fəlsəfə (Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti). Bakı, 2010 
9. Nəsirov V.,Məmmədov Ə.Müasir elm və məkan-zaman problemi. Bakı.1985. 
10. Nəzərova A. Fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı, 2014 
11. Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları (dərs vəsaiti). Bakı, 2007 
12. Şükürov A. Fəlsəfə (Ali məktəblər üçün dərslik). Yenidən işlənmiş və 
təkmilləşdirilmiş ikinci nəşri . Bakı, 2008 
13. Tağıyev Ə. Fəlsəfə. Bakı, 2012 
14. Исаев А. А. Проблема обоснования категорий «бытие» и «существование» в 
истории философии // Философская жизнь Урала. Екатеринбург, 1999. с. 200—
206. 
15. Философия: Учебник. / Под ред. А.Ф. Зотова, В.В. Миронова, A.B. Разина.— 2-
е изд., перераб. и доп. Москва, 2004. 
16. Канке В.А. Основы философии. (Учебник для вузов) Москва, 2008 
17. Сартр Ж.-П. Бытие и ничто: Опыт феноменологической онтологии / Пер. с фр., 
предисл., примеч. В. И. Колядко. Москва, 2000. 
18. Солодухо Н. М. Бытие и небытие как предельные основания мира //Вопросы 
философии, № 6, 2001 
19. Хайдеггер М. Бытие и время (Перевод с немецкого В. В. Бибихина) Москва, 
1997 

---

3 
GİRİŞ 
Varlıq fəlsəfənin ən fundamental və ən ümumi kateqoriyalarındandır. Varlıq kateqorisıda məhz bu 
cür universal əlaqənin predmetlərin, hadisələrin, ideyaların və s.mövcudluğunu ifadə edir. Sözün ən 
geniş mənasında son dərəcə əhatəli reallığı, obyektiv mövcudluğu, insan şüurundan asılı olmayan 
gerçəkliyi bildirən ən ümumi fəlsəfi kateqoriyadır.Varlıq-dünyanın real mövcudluğunun məcmusu, 
təbiət və cəmiy-yətin, maddi və mənəvi aləminin vəhdətinin ən ümumi ifadəsini bildirən fəlsəfi kateqo-
riyadır. Daha konkret olaraq varlığın növlərini belə qruplaşdırmaq olar: 
a) təbii və ya maddi varlıq. Buraya insanı əhatə edən maddi gerçəkilik daxildir ki, onun da iki 
aspektini qeyd etmək olar: təbii mühit və insan əməyi ilə yaradılmış süni mühit və ya “ikinci təbiət” b) 
mənəvi və ya ideal varlıq. Buraya insanı əhatə edən mənəvi aləm, ideal mövcudluq: mədəniyyət, elm 
incəsənət, adət-ənənələr, ideoloji formalar və s. məcmusu daxildir. v)əsasında ictimai istehsal prosesi 
və ictimai münasibətlərin, sosial -siyasi, strukturun durduğu sosial-siyasi varlıq.q)insanın obyektiv real 
mövcudluğu və ya varlığı. Bunu da iki qismə ayırmaq olar: ictimailəşmiş insan-şəxsiyyət aləmi və 
fərdiləşmiş insan-fərd aləmi. 
Varlıq kateqoriyası öz mahiyyəti etibarilə dərin dialektik təbiətə malikdir. 
Platon isə varlıq anlayışının hiss olunan tərəfini ataraq, onu “xalis ideya”-həqiqi dünya 
mövcudluğu kimi səciyələndirirdi.Aristotel isə varlğa “forma və materiyanın vəhdəti” kimi baxaraq 
onun müxtəlif səviyyəsindən (hissi, “ideal” “insani”və s.)bəhs etmişdi.Orta əsr və sonrakı dövrlər şərq 
və Azərbaycan fəlsəfəsində varlığı “zəruri varlığa”bütün gerçəkliyin və mümkün varlığın səbəbi və 
ilkin substansional əsası kimi baxmışlar. 
Materiya haqqındakı təsəvvürlər öz kökləri etibarı ilə mədəniyyətin ağlagəlməz qədimliyinə 
aparıb çıxarır. Materiya haqqındakı fəlsəfi təlim öz mənşəyinə görə qədim insanların zamanca 
başlanğıcı olmayan,yəni heç kim tərəfindən yaradılmamış və bütün dəyişmə və çevrilmələrində həmişə 
özünə bərabər qalan,heç vaxt tox olmayan əbədi varlığın mövcudluğuna inamı ilə bilavasitə 
bağlıdır.Materiya haqqındakı təsəvvürlərin inkişafında yeni dövrün xarakterik xüsusiyyəti diqqəti 
mütləq varlığı bütün mövcudatın əsasını təşkil edən ilk başlanğıc şəklində axtarmaq üzərində deyil, bu 
varlığın ayrılmaz xassələrinin-atributlarının axtarılıb tapılması üzərində cəmləşməsidir. Dekarta görə 
materiyanın bu əsas xassəsi uzunluqdur.Son dərəcə universal həcmə malik olan materiya 
kateqoriyasının mahiyyətini yalnız ona əks olan kateqoriya ilə subyektlə münasibətini aşkar çıxarmaqla 
aydınlaşdırmaq olardı.Bu münasibətin isə iki başlıca momenti vardır:1)materiya subyektdən 
kənarda,ondan asılı olmayaraq mövcuddur. 2)materiya subyektə təsir edərək onda duyğu oyadır. 
Materiyanın yeganə əsas xassəsi onun maddiliyidir. Bəzən maddilikdə “obyektiv 
reallıq”kateqoriyalarını eyni mənada işlədirlər.Lakin predmet və hadisələr arasında elə münasibətlər 
vardır 
ki,onların 
mövcudluğu 
subyektdən 
asılı 
deyildir 
(məsələn,məkan 
və 
zaman 
münasibətləri,materiyanın “yeganə xassəsini obyektiv reallıq”hesab etmək belə münasibətlərə materiya 
statusu vermək deməkdir. 

---

4