Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Nəcməddin Əhməd Əbubəkr oğlu Naxçıvani haqqında Nəsrəddin Tusinin şagirdi
məşhur alim İbn-Əl-İbri (1226-1286) yazır: “O, böyük fəzilət sahibi, dəqiq elmlərin dərindən 
bilicisi idi. Öz vətənində fəlsəfə ilə məşğul olurdu. Ölkələri səhayətə çıxdı, xeyli gəzib dolaşdı, 
axırda kiçik Asiyaya daxil oldu, böyük mənsəblər tutdu. Sonralar idarəçilik narahatçılığı və 
əzab əziyyətləri onu bezikdirdi. Oradan Suriyaya yola düşdü. Filosof ömrünün son çağlarında 
guşənişin olmuşdur. Deyilənə görə o, evdən heç yana çıxmır, ancaq dostları ona baş çəkirmiş”. 
Nəcməddin Naxçıvani bir filosof kimi Şərq peripatetizmini mükəmməl öyrənmiş, lakin 
ardıcıl aristotelçi olmamışdır. O, İbn-Sina kitablarını tənqidi planda araşdırmış, onun bəzi 
doktrinalarına qarşı etirazını bildirmişdir. Mübahisə doğuran fəlsəfi məsələlərdən biri nəfsə dair 
idi. İnsan cisminin məhvindən sonra nəfsin yaşamasına inanan Nəcməddin Naxçıvani Şərq 
peripatetiklərinin əksinə olaraq, İbn-Əl-İbrinin qeyd etdiyi kimi tənasüx təliminə güclü meyl 
göstərirdi.Bu tə'limə görə insan nəfsi ölmur, guya bir bədəndən ayrıldıqdan sonra başqa 
bir bədənə köçür. Aydın olur ki, Nəcməddin Naxçıvani İbn-Sinanın əsərlərini ortodoksal islam 
mevqeyindən təftiş etməmiş, əksinə, hakim dinin ehkamlarına heç də uyğun gəlməyən ideyalar 
söyləmişdir. Nəcməddin Naxçıvaninin İbn-Kəmmunə İsrailin xətti ilə köçürülmüş “məntiqin 
məğzi və fəlsəfənin xülasəsi” əsərinin əlyazması Nəcəf şəhərində mühafizə edilir. 
Siracəddin Ürməvinin fəlsəfi baxışları. XIII əsrdə yaşamış Azərbaycanın 
filosoflarından biri də Siracəddin Urməvi (1198-1283) olmuşdur. Siracəddin Mahmud 
Əbubəkr oğlu Urməvi Azərbaycanın körkəmli məntiqçi, təbiətşünas filosofdur. Mənbələrdə 
Siracəddin Urməvinin çox əsəri haqqında mə'lumat verilir: Məntiqə və fəlsəfəyə dair “Nurların 
doğuşları”, “Hikmət incilikləri”, “Həqiqətin bəyani”, “Metodlar”, “Ziddiyyətin misallarına dair 
traktat”, “Dialektika təliminə dair traktatlar” və s. Filosof bu əsərlərdən savayı İbn-Sinanın 
“İşarələr və qeydlər”, Əfzələddin Xunəçinin “Məntiqə dair xülasə” kitablarına, habelə başqa 
traktatlara şərhlər və haşiyələr həsr etmişdir. 
Azərbaycan mütəfəkkirinin əsərləri içərisində daha keniş şöhrət tapan “Nurların 
doğuşları” kitabıdır. Alimlər bu kitabı məntiqə, fəlsəfəyə dair ən yaxşı əsərlər sırasına salmış, 
onun görkəmli filosoflar, məntiqçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirildiyini yazmışlar. Yaxın 
və Orta Şərq ölkələrində zəngin bilik mənbəyi olan “Nurların doğuşları” kitabına aid şərh və 
haşiyələrin sayı 30-dan çoxdur. Siracəddin Urməvi özünün varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi
və məntiq ilə şərq peripatetizmini zənginləşdirmişdir. Filosof varlığın Fərabi, İbn Sina və 
Fəhmən tərəfindən köstərilən vacib və mümkün cisimlərə bölündüyünü qəbul etmiş, səbəb və 
nəticə əlaqədarlığında onların hər ikisini əzəli və əbədi saymışdır: “əzəli olan şey məhv olmaz, 
çünki əzəli ya vacib varlıq, ya da vacib varlığın nəticəsidir”. Filosof bu fikrin üzərində 
dayanaraq bir daha yazır: “Vacib varlığın nəticəsinin məhv olması qeyri-mümkündür”. 
Siracəddin Urməvi hərəkət, məkan və zaman kateqoriyalarının aydınlaşdırılmasına mühüm yer 
vermiş, onların hər birinin şərhinə “Nurların doğuşları” kitabında xüsusi fəsil ayırmışdır. 
Filosof digər şərq peripatetikləri kimi hərəkət, kəmiyyət, keyfiyyət, məkanı vəziyyətə görə 
müəyyənləşdirmiş, onların müxtəlif növlərini göstərmmşdir. O, elm öyrənməyi, az bilikdən 
mükəmməl biliyə keçməyi, habelə sevinməyi, kədərlənməyi, rəğbət bəsləməyi, nifrət etməyi və 

---

16 
s. halları da hərəkət növləri bilmişdir. Siracəddin Urməvi maddi aləmin ayrı-ayrı cəhətlərini, 
keyfmyyətlərini araşdırarkən bir sıra qiymətli təbii-elmi fikirlər söyləmişdir. Kainatın 
geosentrik nəzərmyyəsini qəbul edən alimin təsəvvüründə maddi aləmi iç-içə yerləşmiş göylər, 
onların planetləri və yer kürəsi təşkil edir. Onun fikrincə, ulduzlar üzükdə qiymətli qaş kimi 
göy sferalarında qərar tutmuşdur. Təbiətşünas filosof göstərir ki, göylərin dövrləri arasında 
müəyyən zaman fərqləri mövcuddur. Hər göyün iki nöqtədə dövrü olur, onu qütb adlandırırlar. 
Göylərin dövrləri müəyyən saylarla hesablanır. Belə ki, bir dövrü Ay göyü bir ayda, Günəş 
göyü bir ildə, Yupiter göyü 12 ildə, Saturn göyü 30 ildə başa vurur. Göylərin hərəkət sür'əti 
onların kiçikliyindən, yaxud böyüklüyündən asılı deyildir. 
Siracəddin Urməvi Yer kürrəsinə mövcud planetlərdən biri kimi baxmaqla yanaşı, ona 
məskənimiz olması cəhətdən xüsusi diqqət yetirmiş, insanı əhatə edən şeylər və hadisələr 
haqqında maraqlı mühakimələr yürütmüşdür. O, göy cisimlərinin, ilk növbədə Günəşin və Ayın 
yerə təsiri, yerdəki həyat üçün mühüm amil olması barədə də söz açmışdır. Siracəddin 
Urməvinin idrak nəzəriyyəsində hissin (duyğuların) və əqlin rolu, bir-birinə münasibəti düzgün 
qiymətləndirilmiş, insanın bilikləri, hissi və məntiqi idrak yolu ilə əldə etməsi göstərilmişdir. 
Azərbaycan filosofunun yaradıcılığında məntiqə dair əsərlər daha çoxdur. Onun fikrincə, 
məntiq məlum (bilavasitə) bilikdən məchul (vasitəli) biliyə keçərkən insanı təfəkkür 
xətalarından qoruyan qanundur. 
Siracəddin Urməvinin zəngin fəlsəfi irsi, təbii-elmi fikirləri, xüsusən dərin məzmunlu 
məntiq təlimi əsirlər boyu alimlər üçün böyük örnək olmuşdur.