Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra

Albaniyanın 
ictimai-siyasi 
tarixinin 
başlıca 
məsələləri. 
Albaniyanın ictimai quruluşu haqqında əsas məlumatlar arxeoloci abidələr 
və yazılı qaynaqların öyrənilməsi nəticəsində əldə edilmişdir. Alban 
hökmdarlarının qəbirləri indiyədək tapılmasa da, varlı və yoxsul zümrəyə 
məxsus yaşayış evlərinin qalıqları və qəbirlərdə tapılmış əşyaların 
müxtəlifliyi alban cəmiyyətində ictimai və əmlak bərabərsizliyinin 
mövcudluğunu sübut edir. Strabon e.ə. 60-cı illərin hadisələri ilə bağlı 
yazırdı ki, hazırda bütün alban qəbilələrini bir padşah idarə edir. Əvvəllər 
isə burada hər qəbilənin öz padşahı (çar) var idi. E.ə. I əsrdə Pompeyin 
yürüşləri zamanı Albaniyanı Oroyz, Antoninin yürüşləri vaxtı isə Zober idarə 
edirdi. Alban 
Arşakilərinə qədər, yəni I əsrin ortalarınadək Albaniyanı onun 
ilk 
hökmdarı olmuş Arranın nəsli-Aranşahlar idarə etmişdir. 
Albaniyada 
hökmdardan sonra ən hörmətli adam kahin sayılırdı. Baş 
kahin 
əhalisi sıx olan böyük bir müqqəddəs əyalətə başçılıq edirdi və 
məbəd qulları da onun ixtiyarında idi.
Albaniyada hakim 
zümrəyə əyanlar və kahinlər daxil idi. Cəmiyyət ali 
zümrə ilə yanaşı, kəndlilər, sənətkarlar və tacirlərdən ibarət idi. Albaniyada 
kənd təssərrüfatı və sənətkarlıq sahələrində çalışanların böyük hissəsi, 
ticarətlə məşğul olanların hamısı azad adamlar idi. Əkinçilikdə və 
sənətkarlığın bəzi sahələrində qul əməyindən də istifadə edilirdi. Strabon 
alban 
məbədlərinə məxsus qulların olduğunu qeyd etmişdir. Qul əməyindən 
padşaha və əyanlara məxsus təsərrüfatlarda da istifadə olunması ehtimal 
edilir. Lakin Misir, Mesopotamiya, 
Yunanıstan, Roma kimi klassik quldar 
dövlətlərindən fərqli olaraq Albaniyada qul əməyindən az istifadə 
olunmuşdur. Burada əməkçi əhalinin böyük əksəriyyətini azad adamlar, 

---

24 
vergi 
ödəyən zümrələr (kəndlilər, sənətkarlar və s.) təşkil edirdi. Albaniya 
tarixini 
araşdıran müəlliflərdən F.Məmmədovanın fikrincə burada quldarlıq, 
yalnız bir təsərrüfat ukladı kimi mövcud olmuş və cəmiyyətin bütün sosial-
iqtisadi 
həyatını tamamilə əhatə etməmişdir. Quldarlığın zəif inkişaf etdiyi 
Alban 
cəmiyyətində nəsli-qəbilə quruluşunun qalıqları da öz təsirini 
göstərirdi.
E.
ə. IV-III əsrlərdə Makedoniyalı İsgəndərin və Selevkilərin Kaspi 
dənizi və onun ətraf bölgələrinə göndərdikləri ekspedisiyalarından sonra
Albaniya 
ərazisinə hər hansı bir yürüş haqqında mənbələrdə heç bir 
məlumat verilmir. E.ə. I əsrin 60-cı illərinə qədər Yaxın Şərqdə baş verən 
hərbi-siyasi hadisələrdən kənarda qalan Alban dövləti üçün bu dövr əmin-
amanlıq dövrü olmuşdur. Ellinizm adlanan həmin dövrdə Albaniya iqtisadi 
və mədəni yüksəliş keçirirdi və onun xarici ölkələrlə əlaqələri genişlənmişdi.
E.
ə. I əsrdə romalıların hərbi planlarında Albaniya və qonşu İberiya 
önəmli yer tutmağa başlamışdı. Romalılar Albaniyada möhkəmlənməklə 
Hindistanı Qara dənizlə birləşdirən, bir hissəsi Kaspi dənizindən-Kür 
çayından və quru ərazidən keçən ticarət yollarını ələ keçirmək niyyətində 
idilər. Albaniyanı tutmaq Romaya bu ərazidən Parfiyaya zərbələr endirmək 
və digər ölkələrə yürüşlər etmək imkanı verirdi. E.ə. 66-cı ildə Roma 
sərkərdəsi Pompey Alban torpaqlarına yürüşə başladı və Kür sahilində 
hərbi düşərgə saldı. Alban hökmdarı Oroysun başçılıq etdiyi 40 minlik ordu 
romalılar üzərinə hücuma keçdi. Həmin ilin dekabrında Kür sahilində baş 
vermiş qanlı döyüşdə daha güclü və təcrübəli olan Roma ordusu qalib 
gəldi. Albanlarla sülh bağladıqdan sonra Pompey İberiyaya yürüş etdi və 
qalib 
gəldi.
Romalılar İberiyaya yürüş edəndə albanlar onları arxadan təqib 
edərək Roma qoşunu üçün təhlükəli vəziyyət yaratdıqlarından Pompey e.ə. 
65-ci 
ildə yenidən albanlar üzərinə yürüşə çıxdı. Albanlara gözlənilməz 
zərbə vurmaq üçün romalılar İori ilə Alazan çayları arasındakı susuz çöllə 
hərəkət etməyi qərara aldılar. Pompey bir neçə albanı əsir alaraq ordusunu 

---

25 
daha 
qısa və rahat yolla aparmaq üçün onlardan bələdçilik etmələrini istədi. 
Maraqlıdır ki, ölümdən qorxmayan albanlar düşməni daha uzun və çətin 
yolla apararaq xeyli 
ləngitdilər. Alazan çayı sahilindəki susuz çöldə döyüş 
baş verdi. 60 min piyada və 12 min atlıdan ibarət Alban qoşununa Oroysun 
qardaşı Kozis başçılıq edirdi. Süvari qoşunda albanlar, piyada qoşunda isə 
romalılar daha güclü idilər. Pompeyin düşünülmüş hərbi taktikası əsasında 
Roma ordusunun 
önündə olan atlı dəstəsi qəsdən geriyə qaçaraq albanları 
öz arxasınca aparıb mühasirəyə saldı. Döyüş vaxtı Kozis Roma sərkərdəsi 
Pompeyə qədər irəliləyərək nizə ilə ona zərbə endirsə də, möhkəm zireh 
Pompeyi 
ölümdən qurtardı. Pompeyin cavab zərbəsi ilə Kozis ölümcül 
yaralandı. Döyüş romalıların qələbəsi ilə başa çatdı. Romalılara qarşı 
kişilərlə birlikdə alban qadınlarının da qəhrəmanlıqla vuruşması antik Roma 
müəlliflərinin heyrətinə səbəb olmuşdu. Döyüşdən sonra Pompeyin tələbi 
əsasında onun düşərgəsinə gəlməyən Alban hökmdarı Oroys məktub və 
hədiyyələr göndərməklə kifayətləndi. Pompey barışığa gəlmək və tabe 
olmaq 
haqqında Oroysun vədlərini qəbul edib, Xəzər dənizi sahillərinə 
çıxmaq üçün ölkənin içərilərinə doğru irəliləməyə başladı. Ciddi 
müqavimətlə qarşılaşan Pompey öz son məqsədindən əl çəkməyə məcbur 
oldu. Roma 
müəllifləri bunun əsas səbəbini həmin ərazidə çoxlu zəhərli 
ilanların olması ilə əlaqələndirirlər. E.ə. 36-cı ildə Antoninin Atropatenə və 
Albaniyaya 
yürüşünün nəticəsi olaraq Alban hökmdarı Zober romalılardan 
asılılığı qəbul etmişdi. Roma hökmdarı Oktavian Avqustun hakimiyyətinin 
sonlarında tərtib olunmuş məşhur Ankir kitabəsində Alban hökmdarının 
Roma 
ilə dostluq etmək niyyətindən bəhs edilmişdir. Bu yazı göstərir ki, 
eramızın I əsrinin əvvəllərində öz ölkəsini müstəqil idarə edən Alban 
hökmdarları Roma ilə dinc münasibətlər qurmağa çalışırdılar. Qobustanda 
bir qaya 
üzərində Roma imperatoru Domisianın adı ilə bağlı olan kitabənin 
qalması eramızın I əsrində Roma-Alban əlaqələrindən xəbər verir. II əsrdə 
Roma imperatoru Adrian Alban 
dövləti ilə dostluq əlaqələri saxlanmasına 
xüsusi əhəmiyyət verirdi.

---

26 
Bizim 
eranın 34-cü, 72-74-cü və 135-136-cı illərində şimaldan gələn 
sarmat-alan 
tayfalarının yürüşləri talançılıq məqsədi daşıdığından 
Albaniyaya 
böyük ziyan vurmuşdu.