Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 9,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
313 Cədvəl 1 Pomidor şitilinin başlıca xəstəliklərinə qarşı tətbiq olunmuş yeni mübarizə sxeminin səmərəliliyi Stasionar: Zirə qəsəbəsi, özəl istixana, sort: Durinta (indeterminant) s/s Təcrübənin variantları Kök çürümələri Fitoftoroz Gövdə bakteriozu S ağlam ş it il çıxı şı % E talon d an ə lavə şit il , % 1000 əd əd , ş it il in s at ış q iym ət i, m an at Əl avə ç ək il ən xə rc , m an at / 1000 ə d əd Xalis gə li r, m an at /1000əd S x %, ƏƏ F Yayılm a % B iol oj i s əm ər ə % Yayılm a % In te n sivl ik % B iol oj i s əm ər ə % Yayılm a % B iol oj i s əm ər ə % 1. Yeni mübarizə sxemi 2,2 94,2 5,6 1,4 89,2 - 100 99 13 150 6,2 14,2 S x = 1, 87 % ƏƏF 95 = 2 ,8 kq 2. Etalon: təsərrüfat variantı 12,4 67,8 18,5 5,9 64,4 12,5 64,2 86 3. Nəzarət: Tədbir keçirilməyib 38,5 - 52,0 20,5 - 34,9 - 62 Cədvəl 2 Örtülü sahədə pomidorun məhsuldar bikilərinin üzərində ziyan vuran başlıca xəstəliklərinə qarşı tətbiq olunmuş mübarizə sxeminin səmərəliliyi. Stasionar: Zirə qəsəbəsi, özəl istixana, sort: Durinta (indeterminant) s/s Təcrübənin variantları Fitoftoroz Alternarioz Gövdə bakteriozu Fuzarioz soluxmalar M əh su ld ar lı q k q /m 2 E talon d an ə lavə m əh su l, kq /m 2 Əl avə ç ək il ən xə rc , m an at /m 2 Xalis gə li r, m an at S x %, ƏƏF 95 Yayılm a % In te n sivl ik % B iol oj i sə m ər ə % Yayılm a % In te n sivl ik % B iol oj i sə m ər ə % Yayılm a % B iol oj i sə m ər ə % Yayılm a % B iol oj i sə m ər ə % 1. Yeni mübarizə sxemi 6,4 2,6 90 - - 100 - 100 6,2 84 16,4 1,2 0,86 1,54 1,6 %, 0,4 kq 2. Etalon:təsərrüfat variantı 22,4 5,2 64 18,2 6,4 51 12,8 63 16,5 49 15,2 3. Nəzarət: Tədbir keçirilməyib 62,8 25,6 - 38,5 16,5 - 34,5 - 32,2 - 3,6 ƏDƏBİYYAT 1.Ахатов А.К. Огурцы и томаты в теплицах. //Приложение к журналу «Защита и карантин растений» №2, 2011, 48 стр. 2.Быкова Т.А., Белых Е.Б. Особенности защиты овощных культур в теплицах от бактериозов. //Журнал: «Защита и карантин растений», 2011, №3, стр. 32- 35 3.Грищечкина Л.Д. Проблемы защиты овощных культур от болезней в теплицах. //Журнал: «Защита и карантин растений», 2011, №2, с. 16-18 4.Власов Ю.И. Вирусные и микоплазменные болезни растений. Москва, «Колос», 1992, 207с. 5. Головин П.Н. и др. Практикум по общей фитопатологии. Л.Колос. 1977 г., 342c. 6.Ağayev C.T. Abşeron bölgəsində örtülü sahədə becərilən pomidor bitkisinin xəstəliklərinə qarşı ekoloji-təmiz mübarizə metodlarının hazırlanması və tətbiqi. //ETİ-nin yekun hesabatı, Bakı- 2012, 114 cəh 7.Доспехов В.А. Методика полевого опыта. Москва, Колос, 1985, с. 33-58. ОСНОВНЫЕ БОЛЕЗНИ ТОМАТА В ЗАКРЫТОМ ГРУНТЕ И МЕРЫ БОРЬБЫ ПРОТИВ НИХ Дж.Т.АГАЕВ Научно-Исследовательский Институт Защиты Растений, Апшеронская ОС В статье приведена и нформация о видовом составе основных вредоносных болезней томата. Показаны результаты исследований в борьбе с болезнями томата с использованием устойчивых сортов, оздоровлением семян, методов повышающих устойчивость растений. MAJOR DISEASES OF TOMATO IN GREENHOUSES AND THEIR CONTROL MEASURES AGAINST THEM J.T.AGAYEV Research Institute of Plant Protection. Apsheron ES Information is given about composition of the basic diseases infecting the tomato plant in the covered area. Control methods study results have shown by use of resistant varieties sanitating of the seeds of durable sorts, 315 UOT: 635.651 ABŞERON BÖLGƏSİNDƏ YAYILMIŞ BİTKİ NEMATODLARININ BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ M.M.TAĞIYEV Bitki Mühafizə və Texniki Bitkilər Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Abşeron Təcrübə Stansiyası E-mail: Mardan.Tagiyev@mail.ru Məqalədə Abşeron bölgəsinin şimal-şərq ərazilərində becərilən tərəvəz bitkilərinin köklərinə zərər vuran nematodların növ tərkibi barədə məlumat verilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticəsi onlaraq başlıca ziyanlı növlərin bioekoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Açar sözlər: Abşeron bölgəsi, tərəvəz, fır nematodları, Meloidogyne, Heterodera, inkişaf, temperatur Ключевые слова: Апшеронский регион, овощи, галловая нематода, Meloidogyene, Heterodera, развитий, температура Key words: Absheron region, vegetables, Кnob malady, Meloidogyne, Heterodera, development, temperature Hazırki dövrdə bitki nematodunun bir neçə min növü məlumdur. Bunların əksəriyyəti torpaqda qidalanan nematodlardır. Bunların içərisində az miqdarda nematod növləri vardır ki, onlar bitkilərə patogenetik (parazit) münasibət göstərərək onlarda spesifik nematod xəstəlikləri yaradır. Bitkilərdə yaratdıqları əsas xəstəlik əlamətləri köklərdə fırların əmələ gəlməsi, boydan qalma, yarpaqların saralması, çiçəklərin tökülməsi və.s ola bilər. Apardığımız tədqiqatlar göstərmişdir ki, Abşeron bölgəsinin əsasən qumsal torpaqlarında yayılmış nematod növləri bitkilərin köklərində parazitlik edən Meloidogiye (fır nematodu) və Heterodera (sista nematodu) cinsindən olan nematodlardır. Fır nematodları öz inkişafına yumurta kisəsindən (Meloidogyne) başlayır. Belə ki, yumurta daxilində 1-ci yaş dövrünü keçirən sürfələr 2-ci yaş dövründə hərəkətli olub nazik iy (mil) şəklindədir. O, adi gözlə görünmür, uzunluğu 0,39- 0,6mm, eni isə 0,018-0,54 mm-dir. Fır nematodunun bu hərəkətli sürfələri öz inkişafını əvvəlcə torpaqda keçirir. Torpaqda sürfələr yuxarı aşağı hərəkət edərək müəyyən məsafə qət edə bilirlər. Sahib bitki axtarışında olan sürfələr ilk rast gəldikləri bitki köklərinə sancılır, ağız aparatındakı xüsusi neştərlə dağıdıcı, aşılayıcı ferment ifraz etməklə nazik kökləri deşərək onların daxilinə keçir və orada parazitlik etməyə başlayırlar. Kökə daxil olmuş ikinci yaş nematod sürfələri kökün mərkəzi silindri istiqamətində hüceyrələri zədələyərək, hüceyrə şirəsini sormaqla hərəkətsiz vəziyyətə keçir. Intensiv qidalanan sürfələr bitkilərin inkişafını zəiflədir, yarpaqlar saralmağa başlayır, kök sistemi eybəcərləşir (fırlar əmələ gəlir). 316 Fırın daxilində 3 dəfə ardıcıl qabıqdəyişən sürfələr yetkin hala keçir və beləliklə, sərbəst yaşayan erkək və dişi fır nematodları əmələ gəlir. Fır nematodunun inkişaf mərhələləri şəkil 1-də göstərilmişdir. Şək. 1. Meloidogynenin inkişaf mərhələləri. 1-yumurta; 2-hərəkətli sürfə, 2-ci yaş; 3-6-sürfə, 3-cü yaş; 4-sürfə, 4-cü yaş (♀) formalaşmaqda olan dişi fərd; 5-dişi fərd (yumurta kisəsi ilə); 7-sürfə, 4-cü yaş (♂); 8-formalaşmaqda olan erkək fərd; 9-yetkin erkək fərd. Fır nematodlarının özünəməxsus bioloji xüsusiyyətlərindən irəli gələn üstünlükləri onu daha təhlükəli parazitə çevirir. Ən əsası dişi fərdin öz inkişafı dövründə çoxlu sayda (2000-2500 ədəd) yumurta qoya bilməsi, nematodun növündən, sahib bitkidən və temperaturdan asılı olaraq nəsilvermə imkanının çox (5-8 nəsl) olması və nəticədə torpaqda fır nematodlarının hərəkətli sürfələrinin sayının külli miqdarda artmasıdır. Digər tərəfdən fır nematodlarının ikinci yaş hərəkətli sürfələrinin əlverişsiz torpaq iqlim şəraitinə çox dözümlü olmasıdır. Elmi mənbələrə əsasən bu sürfələr qidalanmadan embrional yağın hesabına 8-12 ay və hətta 4-10 il torpaqda yaşaya bilirlər [4]. Abşeron bölgəsində az yayılan və əsasən qışlıq tərəvəz bitkilərinin (kələm, kök, turp, və.s.) köklərində parazitlik edən, az yayılan, sista əmələ gətirən Heterodera nematodunun inkişaf mərhələləri şəkil 2.-də göstərilmişdir. 317 Şək. 2. Heteroderanın inkişaf mərhələləri. 1-yumurta; 2-hərəkətli sürfə (2-ci yaş); 3-sürfə 3-cü yaş (♀); 4-sürfə 4-cü yaş (♀); 5-cavan dişi fərd; 6-yumurtalarla dolu sista; 7-sürfə 3-cü yaş (♂); 8-sürfə 4-cü yaş (♂); 9-tam formalaşmış erkək fərd; 10-yetkin erkək fərd Nematod sürfələrinin köklərə daxil olduğu yerlərdə kökün hüceyrələrini zədələyir. Zədələnmiş parenxim hüceyrələri qeyri-normal inkişaf etdiyindən həcmcə böyüyərək “nəhəng hüceyrələr” adlanan hüceyrələr əmələ gətirirlər. Beləliklə, köklər üzərində əmələ gələn bu şişkinliklər xırda və iri fırların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Fırların iriliyi və forması zədələnmiş bitkinin növündən asılı olaraq xaşxaş dənəsindən adi qoz böyüklüyünədək ola bilir. Sonra fırlar birləşib kökləri eybəcər şəkilə salır və onların normal inkişaf prosesini pozur. Görünüşünə əsasən erkəkləri dişilərindən fərqlənən fır nematodları aydın nəzərə çarpan cinsi dimorfizmə malikdirlər. Dişi nematod armudvari, parlaq ağ rəndə olub adi gözlə də görünür. Bədən ilə boyun arasında xüsusi sərhəd yoxdur. Uzunluğu 0,48-1,2 mm, eni isə 0,21-0,60 mm-dir. Boyun hissəsi kiçik baş ilə qurtarır. Baş hissəsində ağız deşiyi vardır ki, bu deşik çox da dərin olmayan ağız boşluğuna açılır. Ağız boşluğu düz yem borusuna keçir. Yem borusunun ortasında olan və bulbus adlanan əzələvi şişkinlik mədə vəzifəsini görür. Erkək nematod uzunsov olub, əsl qurd şəklindədir. Uzunluğu 1-1,5 mm, eni isə 0,03 mm-dir. Fır nematodunun sürfəsi nisbətən kiçik olub nazik iy (mil) şəklindədir. Uzunluğu 0,39-0,6 mm, eni isə 0,018-0,052 mm-dir. Adi gözlə görünmür. Quyruq hissəsi ensizləşərək tamamilə sivridir. Fır nematodu ağız boşluğunda yerləşən neştər vasitəsi ilə bitkinin kök sistemini deşərək onun daxilinə girib hərəkətsiz hala keçir. Kökün nematod tərəfindən sirayətlənmiş hissəsinə göbələk və bakteriyalar, viruslar daxil olub, kökün çürüyüb dağılmasına səbəb olur. Odur ki, bitki normal qidalana bilməyib böyümədən qalır. Nəticədə bitkilər zəifləyir, məhsuldarlıqları kəskin aşağı düşür, çox vaxt quruyur, yaxud heç bir məhsul vermir. Əgər nematodla sirayətlənmiş bitki məhsul verersə də, o az və keyfiyyətsiz olur. Fır nematodunun əmələ gətirdiyi fırlar ilə paxlalıların əmələ gətirdiyi fırları kökyumruları qarışdırmamaq lazımdır. Paxlalı bitkilərin əmələ gətirdiyi fırlar kökə yan tərəfdən yapışmış olduğuna görə kökdən asanlıqla qopub düşə bilir, ancaq nematodun əmələ gətirdiyi fırlar isə kökün eybəcər şəkilə düşməsi ilə fərqlənir və kökdən qopmur. Bundan başqa nematodun əmələ gətirdiyi fırları, filloksolriyanın qan mənənəsinin əmələ gətirdiyi şişlərdən, yaxud xərçəng şişlərindən ayırmaq üçün fırların daxilində nematodları tapmaq lazımdır. Bitki nematodları qışlama dövrünü əsasən yumurta və hərəkətli sürfə fazasında keçirir [6]. Heterodera cinsindən olan nematodlar sista fazasında qışlayır və sistanın içərisində olan yumurtalar və ya 1 yaşda olan sürfələr qorunmuş vəziyyətdə uzun müddət (18-25 il) öz həyat qabiliyyətlərini saxlaya bilirlər [5]. Yumurtadan, yumurta tökən yetkin dişi nematod əmələ gələnə qədər təxminən 28-60 gün keçir. Bölgədə yayılan fır (Meloidogyne) və sista (Heterodera) əmələ gətirən nematodların bir bioloji generasiyası əsasən aşağıdakı amillərdən 318 parazitlik etdikləri sahib bitkinin növündən, ətraf mühit amillərindən, əsasən torpağın temperatur və nisbi rütubətindən asılıdır. Ayrı-ayrı nematod növlərinin inkişafında müxtəlif temperatur rejimi tələb olunur. Aparılmış elmi tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, fır nematodlarının yumurtalarında inkişaf 7-9°C-də başlayır. 2-ci yaşda olan hərəkətli sürfələr torpaqda temperatur 12°C-dən yuxarı qalxdıqda bitkilərin köklərini deşib kökün daxilinə nüfuz edirlər. 10°C-dən yuxarı temperaturda kökün daxilindəki nematodlar qidalanmağa başlayırlar. Torpaq iqlim şəraitindən asılı olaraq fır nematodlarının nəsilvermə sayı dəyişir. Belə ki, tropik ölkələrdə fır nematodları 10-11 nəsil, cənub ölkələrində 4-5 nəsil, Ukraynada 2-3 nəsil, Belorusiyada 1 nəsil verir. Apardığımız müşahidələrə əsasən fır nematodları Abşeron şəraitində açıq sahələrdə yazdan payıza qədər 4-5 nəsil, il ərzində əkin altında olan örtülü istixanalarda 7-8 nəsil verə bilir. Kök nematodlarının hərəkətli və yarımhərəkətli növlərinin bəziləri həm kökün daxilində, həm də xaricindən köklərə müdaxilə edərək parazitlik edirlər. Belə ki, sista əmələ gətirən Heterodera kök nematodlarının sürfələri (2. 3. 4 yaş) kökün daxilində endoparazit həyat tərzi keçirir, yetkin fərdi isə yarım endoparazit həyat tərzi keçirir. Meloidogyne fır nematodlarının hərəkətsiz sürfələri (2. 3. 4 yaş) və yetkin fərdi endoparazit həyat tərzi keçirir. Nematodların bitki orqanlarına daxil olma prosesi şəkil 3-də verilmişdir. Şəkil: 3.Nematodların bitki orqanlarına daxil olma prosesi. a – hərəkətli kök nematodları; b – ektoparazitlər, fakultativ parazitlər; c – yarımhərəkətli endoparazitlər (Meloidogyne), yarımhərəkətli yarıendoparazitlər (Heterodera). 319 Aşagıdakı foto şəkillərdə bəzi bitki şitillərinin köklərində fır nematodlarının yayılması vəziyyəti göstərilmişdir (Şəkil 4). 1 2 3 Şəkil 4. Şitillərdə fır nematodlarının yayılması: 1-xiyarda; 2-kələmdə; 3-pomidorda. Nəticə olaraq qeyd olunmalıdır ki, Abşeron bölgəsində yayılmış bitki nematodlarının bioekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, onlara qarşı kompleks mübarizə tədbirlərinin vaxtında və düzgün yerinə yetirilməsinə imkan yaradacaqdır. Yüklə 9,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|