Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
Cədvəl 
Yumşaq buğda nümunələrinin dənində biokimyəvi göstəricilər 
s/s 
Əkin 
nömrəsi 
Genbankın kod 
nömrəsi 
Növ müxtəlifliyi 
Yığıldığı yer 
Zülal %-lə 
Nx 5.7 
Triptofan 
100 qr-da 
mq -la 
1 
9 
RFS 010k-23 
Graecum 
hibrid 
14.63 
100 
2. 
10 
RFS 010k-24 
Graecum 
hibrid 
14.11 
65 
3. 
11 
RFS 010k-25 
Graecum 
hibrid 
13.54 
80 
4. 
21 
RFS 010k-49 
Milturum 
hibrid 
14.80 
60 
5. 
23 
RFS 010k-57 
Milturum 
hibrid 
13.62 
140 
6. 
25 
RFS 010k-59 
Milturum 
hibrid 
13.25 
80 
7. 
41 
RFS 010k-83 
Erytrospermum 
hibrid 
13.12 
70 
8. 
43 
RFS 010k-85 
Erytrospermum 
hibrid 
13.80 
50 

---

390 
9. 
44 
RFS 010k-86 
Erytrospermum 
hibrid 
14.62 
60 
10. 
45 
RFS 010k-87 
Erytrospermum 
hibrid 
14.09 
75 
11. 
46 
RFS 010k-88 
Erytrospermum 
hibrid 
13.41 
85 
12. 
47 
RFS 010k-89 
Erytrospermum 
hibrid 
12.45 
70 
13. 
49 
RFS 010k-91 
Erytrospermum 
hibrid 
14.63 
90 
14. 
42 
RFS 010k-294 
Erytrospermum 
hibrid 
12.91 
65 
15. 
28 
RFS 09k-68 
Erytrospermum 
Absheron 
14.03 
80 
16. 
72 
RFS 09k-131 
Lutescens 
Absheron 
13.82 
80 
17. 
85 
RFS 09k-236 
Lutescens 
Absheron 
13.78 
110 
18. 
57 
RFS 09k-223 
Ferrigienum 
Oğuz4=416m 
14.80 
80 
19. 
172 
RFS 09k-180 
Ferrigienum 
hibrid 
13.05 
75 
20. 
40 
RFS 09k-244 
Ferrigienum 
Balakən h=336 13.45 
100 
21. 
153 
RFS 09k-156 
PS.hostianum 
hibrid 
14.19 
120 
22. 
157 
RFS 09k-212 
Velutinum 
Absheron 
12.89 
110 
23. 
159 
RFS 09k-218 
Velutinum 
Shamaxı 
h=345 m 
13.51 
70 
24. 
185 
RFS 09k-190 
Rubromurinum 
Naxchivan 
14.65 
73 
25. 
188 
RFS 09k-192 
Ceanotrix 
Absheron 
13.64 
100 
26 
189 
RFS 09k-39 
İntroitum 
Absheron 
13.25 
75 
27 
197 
RFS 09k-203 
Delfi 
Saray 
14.41 
100 
28 
138 
RFS 09k-355 
Albidum 
hibrid 
13.80 
70 
29 
131 
RFS 09k-259 
Ps.barbarossa 
hibrid 
14.02 
70 
30 
210 
RFS 09k-302 
Turcicum 
hibrid 
13.45 
110 
31 
St /Aran 
14.05 
85 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Mustafayev İ.D., Azərbaycanda buğda, çovdar, arpa və egilopsların öyrənilməsi 
haqqında materiallar. Bakı-1991.100 səh 
2. Talai C.M., Azərbaycan rəsmi dövlərt qəzeti.7 fevral 2000-ci il 
3. Kərimov Ə.Y., Sadıqov N.B., Əliyev C.Ə. //AMEA Xəbərləri, №3-4, 2009, səh. 
3 
4. Бороевич С. Принципы и методы селекции растений. Ленинград, «Колос», 
1972. стр.313 
5. Дорофеев В.Ф., Якубцинер М.М., Руденко М.И. и др., Пшеница мира.-Л, 
1976, с. 486
6
. 
Ермаков А.И., Ярош Н.П. Определение триптофана в семенах. Бюл. ВИР, 
вып.14, 1969. c.31-356 
7. Ермаков А.И., Арасимович В.В., Смирнова-Иконникова М.И. и др. Методы 
биохимического исследования растений. Изд-во «Колос», Ленинград, 
1972.с.313-316 
8. Шаманин В.П. Новые сорта яровой пшеницы в Омском регионе // ж. Омская 
Земля, №3, 2002 
 
 

---

391 
ИЗУЧЕНИЕ БЕЛКА И НЕЗАМЕНИМЫХ АМИНОКИСЛОТ В СЕМЕНАХ 
МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ
 
Ф.А.Керимова
Институт Генетических ресурсов НАНА, Азербайджан, г. Баку 
Было изучено содержание протеина, незаменимых аминокислот- 
триптофана в семенах 30-ти образцов мягкой пшеницы. Выявлены образцы с 
высоким содержанием изученных показателей.
STUDY OF PROTEIN AND IRREPLACEABLE AMINO ACIDS
CONTENT OF BREAD WHEAT SEEDS
 
F.A.Karimova 
Genetic Resources Institute of ANAS, Azerbaijan, Baku 
 
As result of carried biochemical analysis bread wheat accession with higher
content of protein, triptophane were selected for further using in breeding programs. 
UOT 633: 14; 631. 576. 331
 
QAZAX VƏ ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ ƏKİLMİŞ QARĞIDALI 
GENOTİPLƏRİNDƏ BƏZİ BİOKİMYƏVİ GÖSTƏRİCİLƏRİN 
ÖYRƏNİLMƏSİ 
 
R.H.İSGƏNDƏROVA, Q.Q.QASIMOV, F.A.KƏSƏMƏNLİ 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, AZ 1106 Bakı, Azadlıq prospekti 155 
[e-mail]
 
 
Məqalə AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun gen bankında toplanmış 
qarğıdalı kolleksiya nümunələrinin toxumlarının kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinə 
həsr olunmuşdur. Bu nümunələrin toxumunda protein, yağ, nişasta, əvəzolunmayan 
aminturşusu olan triptofantəyin edilmişdir.
 
Açar sözlər:
qarğıdalı, protein, triptofan, nişasta, yağ 
Ключевые слова
: кукуруза, крахмал, протеин, жир, триптофан 
Key words:
corn, protein, tryptophane, starch, oil 
 
Son onilliklər ərzində Dunya birliyi tərəfindən əhalinin artmaqda olan təlabatlarını 
ödəməkdə muhum rol oynayan bitki genetik ehtiyatlarının bugünkü vəziyyətinə, 
gələcək inkisafına və mövcud olan təxirə salınmaz problemlərin həllinə ciddi təsir 
edə biləcək beynəlxalq miqyaslı sənədlər qəbul edilmisdir. Bu sənədlərdə qarsıya 
qoyulan məsələlər və qaldırılan problemlərin aktuallıgını nəzərə alaraq, Azərbaycan 

---

392 
Respublikasında genetik ehtiyatların toplanması, öyrənilməsi, sənədləşdirilməsi,
bərpası, çoxaldılması sahəsində ugurlar əldə edilmişdir.
Azərbaycanda Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun yaranması ilə əlaqədar olaraq, 
respublikanın bütün rayonlarından toplanmış kənd təsərrüfatı bitkilərinin hərtərəfli 
öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Belə bitkilərdən biri qargıdalı bitkisidir. İnstitutumuzda 
Milli Genbank yaradılmış və o Azərbaycan bitki genofondunun səmərəli 
saxlanılmasında muhum rol oynamaga başlamışdır.
Qargıdalı bütün dünyada yayılmasına və istehsalına görə bugda və düyüdən sonra 
dənli bitkilər arasında 3-cü yeri tutur. Müxtəlif sahələrdə geniş istifadəsi, qargıdalı 
bitkisini digər dənli bitkilərdən fərqləndirir. 
Qargıdalının xalq təsərrüfatında əhəmiyyəti, onun bir neçə sahədə geniş 
istifadə edilməsindədir. Belə ki, qargıdalı gövdəsindən hal hazırda ayrı-ayrı 
sahələrdə, heyvandarlıgın inkişafında isə, silosundan geniş istifadə edirlər. Tikinti və 
kimya sahəsində 40-dan çox lazım olan birləşmələr alınır. Qargıdalı gövdəsindən 
butil spirti, sargı lentləri, qargıdalının dənindən nişasta, sirkə, kristal halında qlükoza 
alınır. Qargıdalı nüvəsində yag çox oldugu uçun (30%-dən çox) nüvədə qargıdalı 
yagı alınır. Qargıdalı bir yem bitkisi kimi geniş istifadə edilir. Tam yetışmə dövründə 
qargıdalının dənində qidalı maddələr öz keyfiyyətini itirmir. ABŞ-da heyvandarlıgın 
inkişafında qargıdalıdan geniş istifadə edilir. Toplanmış qargıdalı dənlərinin 40%-i 
donuzçulugun, 20%-i atların, 15%-i isə iri buynuzlu heyvanların yemini təşkil edir 
[3]. 
Qargıdalının istifadə dairəsi geniş olduğu üçün, şəraitdən və sortlardan asılı 
olaraq, kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinə və yaxşılaşdırılmasına cox böyük ehtiyac 
duyulur. Bu sahədə geniş işlər aparılmış və aydın olmuşdur ki, qargıdalı sort və 
hibridlərində, zülalın miqdarı 9-11% arasında dəyişir. Zülalın tərkibinin tam 
qiymətinin, yəni əvəzedilməz amin turşularından lizin və triptofanın az olması bu 
sahədə işləyən alimləri maraqlandırmışdır. İllinskiy təcrübə stansiyasında 70 ildə 
aparılmış işlərin nəticəsi olaraq, seçmə yolu ilə zülalı 5,2%-dən 26-28 %-dək olan 
nümunələr aşkar edilmişdir. 
1926-cı ildə Opak-2 və 1935-ci ildə Flauri-2 qargıdalının mutant formaları bəlli 
idi. 1963- cü ildə ABŞ-ın Pardy Universitetində Mutant Opak-2-nin cox yaxşı ideal 
tərkibə məxsus olduğu aşkar edilir. Zülalda lizin adi formalardan 2 dəfə, triptofan 
40-60%, arçinində isə 10% adi formalardan çoxdur [5]. 
P.N.Karanadze və başqaları, yerli Gürcüstan qargıdalı sortlarında yüksək lizini 
olan nümunələr aşkar etmişdilər [1]. 
Respublikamızda qargıdalının yeni hibrid və sortlarının alınması sahəsində 
Əliyev C.Ə., Məmmədov M.İ. və digərləri geniş işlər aparmışlar. 
Respublikada qargıdalının geniş və ətraflı tədqiqi akademik Ə.M.Quliyev 
tərəfindən aparılmışdır [2]. Onun rəhbərliyi ilə 1955-ci ildə respublikanın 16 
rayonuna ekspedisiyalar təşkil olunmuş, 134 forma və xətlər toplanmışdır. Toplanan 
nümunələr əsasən dişvari, partlayan, şəkərli, yumşaq, nişastalı olmuşlar. 1955-ci ildə 
Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun Botanika kafedrasına rəhbərlik edən 
Ə.M.Quliyev 149 toplanmış qargıdalı nümunələrində geniş iş apararaq, bir çox 
qiymətli hibridlər (Azərbaycan-1, Azərbaycan-2, Azərbaycan-3) almışdır.

---

393 
Bizim məqsədimiz toplanmış nümunələrdə bir sıra keyfiyyət göstəricilərini 
təyin edərək, onları təsərrüfat göstəriciləri ilə yanaşı tam qiymətləndirməkdir. 
Tədqiqatın materialı olaraq qarğıdalı kolleksiya nümunələri Genbankdan 
alınmışdır. Tədqiq olunan nümunələrin toxumlarında ümumi azotun miqdarı Keldal 
metodu ilə, triptofanın miqdarı Yermakov A.İ., Yaroş N.P üsulu ilə [4] təyin 
edilmişdir. Yağ- Sokslet aparatında hər nümunədən 2 təkrar götürməklə, 12 saat (hər 
saatda aparat efirlə dolub boşalmaqla) yuyulmuş, sonra 100-106
0
C t-da daimi çəki 
alınana qədər qurudularaq, yağın faizi təyin edilmişdir. 
1№-li cədvəldə Qazax rayonunda əkilmiş qarğıdalı genotiplərində analiz 
göstəriciləri verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi, 3 şəkərli qarğıdalı genotipindən 
KF-59-da protein 5,83%, yağ 7,90%, triptofan 200mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə 
43,8%; KF-52-də protein 8,75%, yağ 9,52%, triptofan 240mq (100 qr-da mq-la),
nişasta 44,6%; KF-62 isə müvafiq olaraq protein 11,60%, yağ 8,63%, triptofan 
221mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə 47,0% təşkil etmişdir. 
Analiz olunmuş 485 saylı dişvari nümunəsində protein 8,75%, yağ 8,53%,
triptofan 222mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə 54,1%; KF-31-də protein 8,26%, yağ 
8,12%, triptofan 200mq (100 qr-da mq-la), nişasta 63,8%; KF-49-da isə müvafiq 
olaraq protein 9,29%, yağ 6,31%, triptofan 200mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə
65,0% təşkil etmişdir. 
Üç yumşaq qarğıdalı genotiplərində KF-50-də protein 7,50%, yağ 7,89%,
triptofan 200mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə 58,7%; KF-3-də protein 10,69%, yağ 
6,27%, triptofan 200mq (100 qr-da mq-la), nişasta 54,0%; KF-4-də isə müvafiq 
olaraq protein 8,75%, yağ 7,90%, triptofan 300mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə 54,6 
təşkil etmişdir. 
Analiz olunmuş 2 nəbati qarğıdalı nümunəsində protein KF-1-də 9,25%, yağ 
6,05%, triptofan 128mq (100 qr-da mq-la), nişasta isə 66,4%; KF-13 -də protein 
8,0%, yağ 9,16%, triptofan 300mq (100 qr-da mq-la), nişasta 60,6% təşkil etmişdir.
Cədvəldən görunduyu kimi şəraitdən və əkilmiş genotiplərdən asılı olaraq, 
analiz göstəriciləri bir-birindən bir necə faiz fərqlənir. Ona görə də yüksək keyfiyyətli 
sort və genotipləri həmin şərait uçun seçib əkmək məsləhət ğörulur.
2№-li cədvəldə Abşeron şəraitində əkilmiş qarğıdalı genotiplərində analiz 
ğöstəriçiləri verilmişdir. Numunələr əsasən şəkərli, dişvari, partlayan, yumşaq, nəbati 
və nişastalı növmüxtəlifliklərinə aid genotiplərdir. Analiz ğöstəricilərinə gəldikdə, 
şəkərli nümunələrdə protein 8,20-8,86%, dişvaridə 7,58-10,2%, partlayanda 6,86-
9,40%, yumşaqda 7,10-8,00%, nəbatidə 8,00-9,25%, nişastalı nümunəsində isə 8,20% 
olmuşdur. Yağ 7 numunədə 7%-dən, 6 numunədə isə 8%-dən çox olmuşdur. 
Triptofan nümunələrdə 178-350 mq (100 qr-da mq-la) arasında dəyişmişdir. 
Beləliklə, yüksək biokimyəvi analiz göstəriçilərinə malik olan nümunələri 
seçib, gələcəkdə istər hibridləşmədə və istərsə də yeni sortun alınmasında istifadə 
etmək olar.