Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

VƏ KEYFİYYƏTİNƏ TƏSİRİ 
 
Q.A.KAZIMOV 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Az1098, Pirşağı q., Sovxoz 2, Bakı 
 
Müasir elmi texniki üsullardan istifadə edərək yem çuğunduru toxumlarının 
mikroelementlərlə işlənməsinin hevandarlıqda şirəli yemə olan tələbatın 
ödənilməsində və məhsuldarlığın yüksəlməsində çox müsbət təsiri vardır. 
Açar sözlər:
mikroelementlər, yem çuğunduru 
,
tövsiyə, fermer təsərrüfatları 
Ключевые слова: 
микроэлементы, рекомендация, фермерские хозяйства
 
Key words: 
microelements, recommendation, farms
Respublikamızın təbii iqlim şəraiti yem çuğundurunun becərilməsi və ondan 
yüksək keyfiyyətli kökümeyvə məhsulu götürülməsi üçün olduqca əlverişlidir. Lakin 

---

430 
son illər heyvandarlığın sürətli inkişaf etməsinə baxmayaraq bu bitkiyə ögey 
münasibət hələdə davam etməkdədir. Halbuki, südlük təyinatlı malqaranın şirəli 
yemlə təmin olunmasında bu bitkinin rolu əvəzsizdir.
Bir sıra kənd təsərrüfatı bitkiləri kimi yem çuğunduru da vegetasiya 
müddətində ikişafının ilkin mərhələsində qida maddələrinə olduqca tələbkar olur. 
Əsasən birinci il məhsul verdiyi üçün torpaqdan mineral maddələrlə yanaşı küllü 
miqdarda mikroelementlərdə mənimsəyir.
Ümümiyyətlə nəzərə alsaq ki, bitkilər eyni yerdə uzun müddət becərildikdə 
torpaqda olan qida maddələrini mənimsəməklə onu tükəndirir. Ona görə də həmin 
qida maddələrinin yenidən torpağa qaytarılması zərurəti meydana çıxır.
Məlumdur ki, torpaqda bir sıra qida maddələrinin çatışmaması, əkilmiş 
bitkilərin inkişafında müxtəlif yollarla özünü bürüzə verir. Beləki, bitkilərdə normal 
inkişaf təmin olunmur, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı müqavimət azalır, nəticədə 
məhsuldarlıq və məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür.
Məlumdur ki,kimi zonalar üzrə qida maddələri və eləcədə mikroelementlər 
bərabər surətdə paylanmadığı üçün torpağın münbütlüyi də müxtəlif olur. 
Akademik P.A.Vlasyuk və M.İ. Şkvaruk çoxillik tədqiqatlarla sübut etmişlər 
ki, toxumların səpinqabağı mikroelementlərlə işlənib hazırlanması toxumun cücərmə 
faizinin çoxalmasına, vegetativ orqanların normal böyüməsinə, bitkidə fazaların 
sürətlənməsinə, məhsuldarlığın isə 20 %-ə qədər artmasına səbəb olur. 
Bu mühüm məsələni öyrənmək məqsədilə Gəncə-Qazax zonasında (Ağstafa 
YTT) sınaq təcrübəsi aparılmışdır. 
Təcrübənin aparılmasında əsas məqsədçuğundur toxumunun ayrı-ayrı 
mikroelementlərlə işlənib hazırlanması və həmin mikroelementlərin bitkinin 
məhsuldarlığına, keyfiyyətinə təsirini öyrənməkdən ibarət olmuşdur. 
Təcrübə sahəsindən götürülmüş torpağının aqrokimyəvi analizi nəticəsində 
müəyyən edilmişdir ki, əkin qatında humusun miqdarı 5,36%, ümümi azot 6,90 %, 
fosfor 23,3% və udulmuş kalium 21,93%, illik yağmurların miqdarı isə 500-560 mm-
ə qədərdir. 
Rəqəmlərdən göründüyü kimi, zona üzrə torpaqda olan ehtiyyat qida 
maddələrinin zənginliyi, iqlimin normal keçməsi çuğundur bitkisindən yüksək 
məhsul almağa imkan verir. 
Tədqiqat aşağıdakı metod üzrə aparılmışdır.
Çuğundur toxumları manqan, bor, molibden və sink duzlarının 0,05%-li 
məhlulunda, nəzarət toxumları isə distillə olunmuş suda 24 saat müddətində 
isladılmış və kölgədə qurudulmuşdur. 
Torpaqda gündəlik orta temperatur 10-12
0
C olduqda mart ayının III 
ongünlüyündə hər ləkin sahəsi 50 m
2
olmaqla 4 təkrarda, 12 kq səpin normasında 
səpin aparılmışdır.
Səpində yem çuğundurunun rayonlaşmış «Barres» sortundan isdifadə 
olunmuşdur. 
Çuğundur üçün sələf bitki payızlıq buğda sahəsidir. Payızlıq buğda 
toplandıqdan sonra sahə üzləyici ilə 10-12 sm dərinlikdə üzlənmiş, əsas şum altına 15 

---

431 
ton peyin, təsiredici maddə hesabı ilə 60 kq azot, 90 kq fosfor və 60 kq kalium (N
60 
P
90 
K
60
) gübrəsi verilərək şum aparılmışdır. 
Həmin şum yazqabağı əmələ gəlmiş alaq otlarını məhv etmək üçün yenidən 
disklənmiş və səpindən qabaq mala çəkilmişdir. Sahə səpinə hazır vəziyyətə 
gətirildikdən sonra əl ilə şırım çəkilərək səpin aparılmışdır.
Sahədə tam cücərtilər alındıqdan sonra 6-8 sm dərinliyində cərgə arası əl ilə 
toxalanmışdır. 
İlk filqə yarpaqlar əmələ gəldikdən sonra birinci seyrəltmə, eyni zamanda 
seyrək yerlər isə isladılmış toxumlar hesabına yenidən bərpa olunmuşdur. 
Vegetasiya müddətində metodikada nəzərdə tutulmuş aqrotexniki tədbirlər 
vaxtaşırı yerinə yetirilmişdir. 
Aparılmış ilkin manitorinq nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, mikrogübrələrin 
təsiri nəticəsində toxumların cücərməsi nəzarət variantına nisbətən tez yəni, 
manqanın təsirindən 3 gün, borun təsirindən 4 gün, molibdenin təsirindən 6 gün, 
sinkin təsirindən isə 8 gün tez başlamışdır. Cücərtilərin əmələ gəlməsinin nəzarət 
variantına nisbətən tez başlanmasının əsas səbəbi mikroelementlərin bitki 
hüceyrələrindəki fermentlərin fəaliyyətinə olan təsiri ilə əlaqədardır. 
Yem çuğundurunun həyatında yarpaqların böyük rolu vardır. Yarpaq 
aparatının tez formalaşması və bütün vegetasiya müddətində yaşıl qalması həm 
bitkinin məhsuldarlığına həm də quru maddələrin toplanmasına böyük təsir edir. Bu 
eynilə yarpaqların əmələ gəlmə dəyişkənliyinə də (dinamikasına) öz təsirini göstərir. 
Ümumiyyətlə yarpaqların artım dəyişkənliyinə nəzarət etdikdə məlum oldu ki, 
iyulun I ongünlüyünə kimi bu proses sürətlə gedir. Bundan sonra isə qurumuş 
yarpaqlar hesabına azalmağa başlayır. Tədqiqat göstərir ki, iyulun 2-də nəzarət 
variantında 51 yarpaq olduğu halda, manqanın təsirindən 53, borun təsirindən 56, 
molibdenin təsirindən 58və sinkin təsirindən isə 61 ədəd çox olmuşdur.
Hər bir yarpağın həyat fəaliyyəti 22-65 günə qədər davam edir. Lakin əmələ 
gəlmiş ilk cüt yarpaqlar az ömürlü olduğundan bitkinin həyatında nisbi çəkisidə az 
olur. Yayda əmələ gələn yarpaqlar isə vegetasiyanın sonuna qədər yaşadığı üçün 
köküyumrularıninkişafında və qida maddələrinin toplanmasında mühüm rol oynayır. 
Yarpaqların tökülməsi mövsümün sonuna yaxın daha intensiv olur. 
Vegetasiya müddətində bitkilər üzərində aparılmış fenoloji müşahidələr 
göstərmişdir ki, həmcinin mikroelementlərdə kökyumruların gündəlik artımına öz 
təsirini göstərir. Beləki, kökyumruların gündəlik artım dəyişkənliyi iyul-avqust 
aylarında bütün variantlar üzrə daha əhəmiyyətli dərəcədə olmuşdur. Bu dövrdə 
gündəlik artım 9,8-10,2 qrama çatmışdır.
Vegetasiyanın sonuna yaxın (sentyabr-oktyabr aylarında) gündəlik orta 
temperaturun aşağı düşməsi hesabına köklərin artım faizi isə azalaraq 3,2-4,3 qrama 
satmışdır.