AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naz

29.2. Səhmdar cəmiyyətinin təşkilati-idarəetmə funksiyaları 

 

Azərbaycan Respublikasının 2003-cü ildə qəbul edilmiş Mülki Məcəl-

ləsində  ölkəmizdə  səhmdar  cəmiyyətlərinin  formalaşması  və  inkişafı  üçün 

zəruri  olan  qanunvericilik  müddəaları  təsbit  olunmuş,  habelə  mövcud 

şə

raitdə biznesin təşkilində onların idarəetmə fəaliyyəti mexanizminin təşki-

lati-hüquqi aspektlərinə aydınlıq gətirilmişdir. Fikrimizcə, Mülki Məcəllədə 

səhmdar  cəmiyyətlərinin  təşkilati-idarəetmə  funksiyaları  ilə  bağlı  verilən 

hüquqi  müddəaların  nəzərdən  keçirilərək  şərh  edilməsinin  və  qanunverici-

likdə mövcud boşluqların aşkara çıxarılmasının, habelə inkişaf etmiş dünya 

ölkələrinin  təcrübəsinə  uyğun  olaraq  müvafiq  normativ-hüquqi  sənədlərin 

təkmilləşdirilməsinin prinsipial əhəmiyyəti vardır.  

Səhmdar  cəmiyyətləri  yaradarkən,  habelə  təsis  və  ya  digər  sənədləri 

qanunun tələblərinə uyğunlaşdırarkən hər şeydən əvvəl, hər bir konkret cə-

miyyət üçün optimal olan idarəetmə orqanları strukturunu seçmək və onlar 

arasında səlahiyyətləri səmərəli şəkildə bölüşdürmək lazımdır. Səhmdar cə-

miyyətində  aşağıdakı  idarəetmə  orqanları  yaradıla  bilər  ki,  məhz  bunların 

vasitəsilə həmin hüquqi şəxs öz funksiyalarını həyata keçirir: 

-  səhmdarların ümumi yığıncağı; 

-  direktorlar şurası (müşahidə şurası); 

-  vahid icra orqanı (baş direktor, direktor); 

-  kollegial icra orqanı (idarə heyəti, müdiriyyət); 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

433 

-  cəmiyyətin  maliyyə-təsərrüfat  və  hüquqi  fəaliyyətləri  üzərində 

daxili nəzarət orqanı sayılan təftiş komissiyası; 

-  hesablama komissiyası. 

Mülki  Məcəllə  SC-nın  həm  ikihalqalı,  həm  də  üçhalqalı  idarəetmə 

orqanları sistemini təsbit edir. Eyni zamanda, qanun idarəetmə orqanlarının 

siyahısını müəyyən etməklə səhmdarlara seçim imkanını saxlamışdır. 

Səhmdar cəmiyyətinin idarəetmə prinsipləri aşağıdakılardan ibarətdir: 

1.  SC  orqanlarının  formalaşması  qaydası  demokratikliyi  ilə  səciy-

yələnir ki, bu da öz əksini aşağıdakılarda tapır: 

-  SC-lərdə  bütün  rəhbər  vəzifələr  seçkilidir  (direktor  və  baş  direktor 

istisna olmaqla, belə ki, səhmdarın ümumi yığıncağının qərarı ilə bu vəzifə-

ləri kontarkt üzrə işə götürülən rəis və ya idarəetmə təşkilatı həyata keçirir); 

-  Səhmdarlara ümumi yığıncaqda qərar qəbul etmək vasitəsilə SC-nın 

ümumi  fəaliyyət  istiqamətlərini  müəyyənləşdirməklə  icra  orqanlarının 

fəaliyyətinə  nəzarətin  təşkilinə  və  cəmiyyətin  mövcudluğu  haqqında  məsə-

lənin həllinə təsir etmək imkanına zəmanət verir; 

2.  SC-nin  idarəetmə  orqanlarının  səlahiyyətlərinə  müstəna,  həm  də 

«qalıq  prinsipi  üzrə»  formalaşan  hal  kimi  baxılır.  Səhmdarların  ümumi  yı-

ğ

ıncağının müsətəsna səlahiyyətinə aid edilən məsələlər, cəmiyyətin nizam-

namə kapitalının artırılması ilə bağlı nizamnamədə əlavə və dəyişikliklərin 

aparılması haqqında məsələ istisna olmaqla, direktorlar şurasının (müşahidə 

ş

urasının) səlahiyyətinə verilə bilməz. 

3.  SC-də  idarəetmə  funksiyaları  nəzarət  funksiyalarından  ayrılmışdır. 

Bununla əlaqədar olaraq təftiş komisiyyasının üzvü eyni vaxtda direktorlar 

ş

urasının  üzvü  ola  bilməz,  daşınmaz  əmlak  sahibləri  cəmiyyətin  idarəetmə 

orqanlarında digər vəzifələr tuta bilməzlər. 

4. İşlərin  şəffaf  aparılması  prinsipi.  Bu  ümumi  məlumat  üçün  SC-nin 

illik  hesabatının  mühasibat  balansının,  mənfəət  və  zərər  hesablarının, 

emissiya prospektinin və s. dövri olaraq çap etdirilməsi zəruriyyətindən irəli 

gəlir. Bu prinsip tam olaraq açıq tipli SC-lərdə tətbiq olunur. 

5.  SC-nin  fəaliyyətinin  təşkilinin  korporativ  prinsipi.  Bu  prinsipin 

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cəmiyyətin səhmdarları bilavasitə qərar qəbul 

edə  bilməzlər,  yalnız  cəmiyyətin  müvafiq  idarəetmə  orqanları  vasitəsilə 

səlahiyyətləri çərçivəsində qərar qəbul edə bilərlər. 

Səhmdarların  ümumi  yığıncağı  vasitəsilə  səsli  səhmlərin  sahibləri 

cəmiyyətin  işlərinin  idarə  edilməsində  iştirak  etmək  hüququnu  reallaşdırır. 

Ə

slində səhmdarların ümumi yığıncağı bütün səhmdarların ümumi iradəsini 

müəyyən  formada  ifadə  etmək  qabiliyyətinə  malik  ali  idarəetmə  orqanıdır.  

Xarici  ölkələrin  qanunvericiliyində  səhmdarların  ümumi  yığıncağına 

səhmdarların öz hüquqlarını həyata keçirdiyi orqan kimi baxılır.  

İ

qtisadi  və  hüquqi  ədəbiyyatlarda  idarəetmə  orqanlarına  bəzən  təftiş 

komissiyasını  (müfəttiş)  aid  edirlər.  Fikrimizcə,  təftiş  komissiyasını  ida-

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

434 

rəetmə  orqanlarına  aid  etmək  düzgün  olmazdı,  çünki  idarəetmə  orqan-

larından  fərqli  olaraq  o,  təşkilati  və  icraedici-sərəncamverici  fəaliyyəti 

həyata  keçirmir.  Lakin  təftiş  komissiyası  müəyyən  səlahiyyətlərə  malik 

olmaqla  cəmiyyətdə  mühüm  rol  oynayır.  Bunula  belə  onun  funksiyaları 

başlıca  olaraq  nəzarət  funksiyalarıdır.  Təftiş  komissiyası  müstəqil  olaraq 

səhmdar  cəmiyyətinin  sahibkarlıq  fəaliyyəti  prosesini  müəyyən  edən  hər 

hansı idarəetmə qərarları qəbul etmir. Bundan başqa ləğvetmə komissiyasını 

da idarəetmə orqanlarına aid etmək olmaz. Çünki o, cəmiyyətin adi fəaliyyət 

prosesinin  idarəetmə  sferasında  səlahiyyətlərə  malik  deyil  və  yalnız  onun 

ləğvini təşkil edir və həyata keçirir. 

Holdinq şirkətləri səhmdar cəmiyyətin xüsusi tipi olub, digər şirkətlə-

rin fəaliyyətinə  nəzarət  etmək  və  onları  idarə  etmək  məqsədilə bu şir-

kətlərin səhm nəzarət paketlərinə sahib olmaq üçün yaradılır.  

Hazırda Qərbin demək olar ki, bütün iri korporasiyaları holdinq struk-

turları  formasına  malikdir,  yəni  müasir  konsernə  daxil  olan  çoxsaylı  böl-

mələrin,  firmaların  və  satış  bölmələrinin  başında  bütün  bu  qurumların  nə-

zarət səhm paketlərini öz əlində cəmləşdirən holdinq şirkəti durur. Holdinq 

ş

irkətləri aşağıdakı hallarda yaradıla bilər: 

-  hüquqi  cəhətdən  müstəqil  (qız)  müəssisələr  kimi  tərkibində 

bölmələr ayrılmaqla iri müəssisələr yaradılarkən; 

-  hüquqi  cəhətdən  müstəqil  müəssisələrin  nəzarət  səhm  paketlərini 

birləşdirərkən; 

-  yeni səhmdar cəmiyyətləri təsis edilərkən. 

Holdinq şirkəti innovasiya sahəsində vahid siyasət aparır, böyük konq-

lomeratların (korporasiya, konsern və trestlərin) maraqlarına uyğun nəzarət 

həyata  keçirir  və  diversifikasiya  prosesini  sürətləndirir.  Doğrudan  da, 

holdinq  şirkəti  –  qız  şirkətlərindən  təşkil  olunmuş  piramidanın  zirvəsidir. 

Çox  vaxt  ana  holdinq  müəssisəsi  və  onun    qız  firmaları  açıq  tipli  səhmdar 

cəmiyyəti  kimi  təşkil  olunurlar.  Səhmdar  formasını  holdinq  strukturlarının 

yaradılması  üçün  optimal  hesab  etmək  olar.  İstənilən  səhmdar  cəmiyyəti 

kimi holdinq şirkətinin də idarə edilməsi səhmdarların yığıncağı,  direktorlar 

ş

urası, icra müdiriyyəti vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin holdinq strukturları 

üçün  əsas  səhmdarlar  dəqiq  müəyyənləşdirilir  və  məhz  onlar  idarəetmə 

aparatı  vasitəsilə  bütün  qrupa  rəhbərliyi  həyata  keçirirlər.  Bundan  başqa, 

idarəetmə  prosedurları  həcminin  qrupun  ayrı-ayrı  hissələri  üzrə  həyata  ke-

çirilməsi və bölüşdürülməsində də müəyyən səciyyəvi xüsusiyyətlər vardır. 

Holdinq  şirkətlərinin  ən  yüksək  inkişaf  səviyyəsində  idarəetmə  funk-

siyalarının həcmi hüquqi imkanlardan və səviyyəli mülkiyyətçilərə üstünlük 

verilməsindən asılı olaraq xeyli dərəcədə dəyişilə bilər. 

 

 

 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

435 

29.3. Özəlləşdirmə prosesində dövlət müəssisələrinin  

səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi mexanizmi 

 

Müstəqil Azərbaycan Respublikası  özünün gələcək inkişafını demok-

ratik  və  dünyəvi  dəyərlərə  söykənən  iqtisadi  və  siyasi  sistemlər  üzərində 

qurmağa başladı. Azərbaycan hökuməti öz milli iqtisadiyyatını xüsusi mül-

kiyyət,  azad  sahibkarlıq  və  sağlam  rəqabət  prinsipləri  əsasında  səmərəli 

iqtisadi sistemin qurulması istiqamətində inkişaf etdirməyi strateji xətt kimi 

qarşıya  qoydu.  Həmin  məqsədlərə  nail  olmaq  üçün  hökumətin  ardıcıl  və 

sistemli  iqtisadi  islahatlara  dair  proqramlarının  işlənib  hazırlanması  tələb 

olunurdu.  

Ölkədə getdikcə formalaşan xüsusi mülkiyyət sisteminə keçid tədricən 

mülkiyyət münasibətlərinin kökündən dəyişdirilməsi, iqtisadiyyatın liberal-

laşdırılması  məsələlərini  zəruri  edirdi.  Dövlət  əmlakının  özəlləşdirilməsi, 

ölkənin  sosial-iqtisadi  durumu,  makroiqtisadi  göstəricilərin  kəskin  şəkildə 

aşağı düşməsi və istehsal sahələrində tənəzzül meyilləri ilə də şərtlənirdi.  

Azərbaycanda  dövlət  əmlakının  özəlləşdirilməsi  prosesi  digər  post-

sovet respublikalarından fərqli olaraq müəyyən obyektiv səbəblərdən ləngi-

mişdir.  Müstəqilliyin  ilk  illərində  (1991-1995-ci  illərdə)  respublikamızda 

ictimai-siyasi  və  hərbi  sahədə  gərgin  vəziyyət  iqtisadi  islahatların,  o  cüm-

lədən  özəlləşdirmənin  aparılmasına  ciddi  maneçilik  törətmişdir.  Lakin 

ümummilli  liderimiz  Heydər  Əliyevin  uğurla  həyata  keçirdiyi  daxili  və 

xarici siyasətin nəticəsində ölkədə ictimai-siyasi sabitlik bərqərar olduqdan 

sonra  radikal  iqtisadi  islahatlara,  o  cümlədən  dövlət  əmlakının  özəlləşdi-

rilməsinə başlanıldı.  

Təcrübə  göstərir  ki,  özəlləşdirmə  siyasəti  həyata  keçirən  postsosialist 

ölkələrində  bir  qayda  olaraq  milli  iqtisadiyyatın  formalaşması  və  inkişafı 

üçün təməl şərtlərinin yaradılması özəlləşdirmənin başlıca məqsədləri hesab 

edilmişdir ki, bunlar da aşağıdakılardır: 

-  iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, xüsusi mülkiyyətçilər təbəqəsinin 

və azad sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi; 

-  istehsalın  səmərəliliyinin  və  milli  gəlirin  artımının  həlledici  amili 

kimi mülkiyyətin rasional strukturunun yaradılması; 

-  iqtisadiyyatın  strukturunun  yenidən  qurulması,  inhisarlaşdırma  və 

sağlam rəqabət mühitinin formalaşdırılması; 

-  müəssisələrə  investisiyaların,  o   cümlədən   xarici   investisiya-

ların   cəlb edilməsi; 

-  əhalinin həyat səviyyəsinin və sosial rifahının yaxşılaşdırılması. 

Təcrübə  göstərir  ki,  özəlləşdirməni  həyata  keçirmiş  və  keçirməkdə 

olan bəzi ölkələrdə özəlləşdirmənin digər məqsədləri də nəzərdə tutulur: 

-  özəlləşdirmədən  əlavə  gəlirlər  əldə  edərək  dövlət  büdcəsinə 

köçürmək; 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

436 

-  fond bazarının yaradılması, qiymətli kağızlar institutunun hərəkətə 

gətirilməsi; 

-  dövlət müəssisələrinin restrukturizasiyası və sağlamlaşdırılması; 

-  təsərrüfatçılıqda yeni idarəçilik metodları, «nou-hau» tətbiq etmək 

bacarığına və imkanlarına malik investorlar cəlb etmək. 

Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin məqsədlərinə uyğun olaraq onun 

həyata  keçirilməsinin  əsas  prinsipləri  də  işlənib  hazırlanmışdır.  Həmin 

prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir: 

-  özəlləşdirməyə  dair  tədbirlərin  aşkarlıq  şəraitində  həyata  keçiril-

məsi, onun gedişi üzərində dövlət və ictimai nəzarətin təmin edilməsi; 

-  özəlləşdirmə  prosesində  əmək  kollektivlərinin  qanunvericilikdə 

müəyyən olunmuş mənafelərinin qorunması; 

-  sağlam  rəqabət  mühitinin  formalaşdırılması  və  antiinhisar  qanun-

vericiliyinin tələblərinin gözlənilməsi; 

-  özəlləşdirmə  prosesində  bütün  subyektlər  üçün  bərabər  şəraitin 

yaradılması. 

Özəlləşdirmənin  qarşısında  duran  məqsədlərə  nə  dərəcədə  nail  olun-

ması  onun  hansı  model  əsasında  həyata  keçirilməsindən  çox  asılıdır.  Odur 

ki,  özəlləşdirmədən  öncə  bir  çox  ölkələrin,  o  cümlədən  Şərqi  və  Mərkəzi 

Avropa  ölkələrinin,  Rusiya,  Qazaxıstan,  Pribaltika  Respublikalarının  özəl-

ləşdirmə  təcrübəsi  öyrənilərək  hazırlanan  proqramlarda  nəzərə  alınmışdır. 

Aparılmış  dərin  təhlillər  əsasında  Azərbaycanda  özəlləşdirmənin  qarışıq 

modeli qəbul edilmiş, dövlət əmlakının bir hissəsinin əmək kollektivi üzv-

lərinə  və  respublika  vətəndaşlarına  əvəzsiz  verilməsi  qərara  alınmışdır. 

Bunun  üçün  dövriyyəyə  özəlləşdirmə  payları  (çekləri)  buraxılmış,  hər  bir 

vətəndaşa  4  ədəd  özəlləşdirmə  çekindən  ibarət  özəlləşdirmə  payı  veril-

mişdir. Özəlləşdirmə payını almış vətəndaşlar dövlət müəssisələrinin səhm-

lərinin və ya hissələrinin satın alınmasında həmin çeklərdən istifadə etməklə 

güzəştli  qaydada  iştirak  hüququna  malikdirlər.  Bununla  yanaşı,  həmin 

özəlləşdirmə çekləri qiymətli kağızlar bazarında sərbəst alına, satıla və digər 

formada özgəninkiləşdirilə bilər.  

Yuxarıda qeyd olunan məqsəd və prinsiplər nəzərə alınmaqla respub-

likamızda  özəlləşdirmənin  normativ-hüquqi  və  təşkilati  bazası  yaradıl-

mışdır. Mülkiyyətə dair qanunvericilik müddəaları Azərbaycan Respublika-

sının  Konstitusiyasında,  müxtəlif  məcəllə  və  qanunlarda  əks  etdirilmişdir. 

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 1994 və 2000-ci illər-

də «Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında» iki qanun qəbul edilmiş və 

mütəmadi  olaraq  bu  sahədəki  qanunvericilik  təkmilləşdirilmişdir.  Ölkə 

Prezidenti  tərəfindən  «Azərbaycan  Respublikasında  1995-1998-ci  illərdə 

dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı» və «Azərbaycan 

Respublikasında  Dövlət  əmlakının  özəlləşdirilməsinin  II  Dövlət  Proqramı» 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

437 

təsdiq edilmiş, həmin proqramlar əsasında müəssisə və obyektlərin özəlləş-

dirilməsi həyata keçirilmişdir.  

Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin II Dövlət Proqramı çərçivəsində 

orta  və  iri  müəssisələrin  kütləvi  özəlləşdirilməsi  onların  səhmdar  cəmiy-

yətlərinə  çevrilməsi  və  cəmiyyətin  səhmlərinin  çek  və  pul  hərraclarında 

satılması  yolu  ilə  həyata  keçirilir.  1997-2008-ci  illərdə  iri  və  orta  müəs-

sisələrin əsasında  yaradılmış səhmdar cəmiyyətlərin sayı 1623, nizamnamə 

kapitalının  həcmi  507,9  milyon  manat  və  onlarda  çalışanların  sayı  100,8 

min nəfər təşkil edir. Səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin satışından 67,4 

milyon manat vəsait dövlət büdcəsinə daxil olmuşdur (cədvəl 29.1). 

Təhlil    göstərir  ki,  iri  və  orta  müəssisələrin  əsasında  səhmdar  cəmiy-

yətləri  daha  çox  1997-2002-ci  illərdə  yaradılmışdır.  Sonrakı  illərdə  yeni 

yaradılan səhmdar cəmiyyətlərinin sayı getdikcə azalaraq 2007-ci ildə 43-ə 

enmişdir.  Son  illər  yaradılan  səhmdar  cəmiyyətlərinin  nizamnamə  kapita-

lının  daha  çox  hissəsi  emal  sənayesinin  payına  düşür.  Dövlət  qeydiy-

yatından  keçmiş  səhmdar  cəmiyyətlərinin  yalnız  1209  və  75  faizi  faktiki 

fəaliyyət göstərir, yəni vergi ödəyicisidir. Bunun isə başlıca səbəbi özəlləş-

dirilən dövlət müəssisələrinin bazasında  yaradılan səhmdar cəmiyyətlərinin 

köhnədən  qalmış  qarşılıqlı  borclar  üzrə  öhdəliklərinin  vaxtında  yerinə 

yetirilməməsi və zərərlə işləmələri ilə bağlıdır. 

 

Cədvəl 29.1. 

 

İ

ri və orta müəssisələrin əsasında yaradılmış 

səhmdar cəmiyyətləri və onların əsas göstəriciləri 

Göstəricilər 

İ

llər 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

Cəmi 

104 

220 

97 

40 

11 

10 

22 

43 

11 

Onlarda 

çalışan 

işçilərin 

sayı, nəfər 

17871  41075  6768 

2994 

530 

620 

3120 

6250 

2015 

Nizamnamə 

kapitalının 

həcmi, 

milyon 

manat 

78,7 

361,1 

20,7 

9,3 

3,4 

5,9 

8,8 

6,8 

13,2 

SC-nin 

səhmlərinin 

satışından 

dövlət 

büdcəsinə 

daxil olan 

vəsait, min 

manat 

1750 

7860 

6536  10037  7177 

5523  15004  13558  45230 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

438 

Xarici  ölkələrdə  orta  və  iri  müəssisələrin  səhmdar  cəmiyyətlərinə 

çevrilməsi  prosesində  tətbiq  edilən  üç  pilləli  (tələb  –  investisiya  fondları  – 

təklif) fəaliyyət ardıcıllığı Azərbaycan Respublikasında pozulmuşdur ki,  bu 

da  bir  çox  problemlərin  yaranmasına  gətirib  çıxarmışdır.  Halbuki  1995-

1998-ci  illəri  əhatə  edən  dövlət  mülkiyyətinin  özəlləşdirilməsinin  I  Proq-

ramında səhmlərin satış növləri üzrə bölgüsünə görə ixtisaslaşdırılmış sahə 

və sahələrarası investisiya fondlarının yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. La-

kin  bu  istiqamətdə  heç  bir  tədbir  görülməmiş,  əslində  həmin  səhmlərin 

hamısı çek və pul hərraclarına yönəldilmişdir. 

Mövcud səhmdar cəmiyyətlərinin 362-si və ya 22,9 faizi sənaye müəs-

sisələrinin  əsasında  yaradılmışdır.  Azərbaycanda  ümumi  sənaye  məhsu-

lunun yalnız 15,3 faizi səhmdar cəmiyyətlərində istehsal olunur. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dövlət  mülkiyyətinin  özəlləşdirilməsinin  I 

Dövlət  Proqramı  çərçivəsində  982  səhmdar  cəmiyyətinin  səhmləri  38  çek 

hərracına və 55 pullu hərraca çıxarılmışdır. O zaman 1039 səhmdar cəmiy-

yətinə  qapalı  abunə  yazılışları  keçirilmiş  və  6  investisiya  müsabiqəsinin 

nəticələri  elan  olunmuşdur.  Bu  prosesdə  yalnız  176  səhmdar  cəmiyyətinin 

səhmlərinin  90  faizi  satılmış,  qalanları  isə  qismən  özəlləşdirilmişdir.  Özəl-

ləşdirilən  iri  və  orta  müəssisələrin  əksəriyyətində  istehsalın  texniki-iqtisadi 

səviyyəsi  və  menecmentin  keyfiyyəti  aşağıdır.  Belə  şəraitdə  dövlət  müəs-

sisələrinin  səhmdar  cəmiyyətlərinə  çevrilərək  kütləvi  şəkildə  ixtisaslaşdı-

rılmış  çek  və  pullu  hərracları  vasitəsilə  özəlləşdirilməsi  onların  maliyyə-

təsərrüfat fəaliyyətinə müsbət təsir göstərmir.  

Araşdırmalar göstərir ki, müəssisələrin çek və pul hərracları vasitəsilə 

özəlləşdirilməsinə  nisbətən  investisiya  müsabiqəsi  yolu  ilə  özəlləşdirilməsi 

daha  səmərəlidir.  Belə  ki,  investisiya  müsabiqəsi  vasitəsilə  özəlləşdirilmiş 

«Bakı elektroqaynaq», Bakı tütün kombinatı, «Baku Stel Sompany», «Bakı 

Mayesiz  Transformatorlar»,  «Siyəzən  Broyler»,  «Goradil  Quşçuluq», 

«Sabunçu Azot Oksigen», «Bakı Elektroştamp», «Bakı Şampan Şərabları», 

«Gəncə  Şərab  –  2»,  «Qaradağ-sement»  və  digər  müəssisələr  hazırda 

səmərəli  fəaliyyət  göstərirlər.  Bu  onunla  əlaqədardır  ki,  investisiya  müsa-

biqəsi  vasitəsilə  özəlləşdirilmiş  müəssisələrə  potensial  investorlar  lazımi 

həcmdə  sərmayə  qoymaqla  onları  müasir  texnika  və  texnologiya  əsasında 

modernləşdirir, yenidən qururlar. 

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində orta və iri dövlət müəssisələrinin 

səhmdar  cəmiyyətlərinə  çevrilməsi  zamanı  aşağıdakı  iki  əsas  şərt  nəzərə 

alınmalıdır:  

- birincisi,  biznes  fəaliyyəti  kifayət  qədər  səmərəli  olmalıdır.  Bu 

özəlləşdirilən müəssisəyə potensial investorların marağını artırır, müəssisə-

nin səhmdar cəmiyyətinə çevrilməsinin ilkin mərhələsində mülkiyyətçilərin 

mövqeyini  möhkəmləndirir  və  əlavə  investiyasının  cəlb  edilməsini  xeyli 

asanlaşdırır; 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

439 

- ikincisi, təsisçilər müəssisənin nizamnamə kapitalında öz paylarının 

azaldılması  hesabına  əlavə  maliyyə  resurslarının  cəlb  edilməsində  maraq-

lıdırlar. Bu onların investorlarla əməkdaşlığa hazır olmalarını ifadə edir. 

Aydındır  ki,  orta  və  iri  dövlət  müəssisələri  səhmdar  cəmiyyətlərinə 

çevrildikdən  sonra  özəlləşdirilirlər.  Buna  görə  də  müəssisələrin  səhmdar 

cəmiyyətlərinə çevrilməsi zamanı texnoloji bağlılıq amili də mütləq nəzərə 

alınmalıdır. 

Dövlət  müəssisələrinin  özəlləşdirilməsi  prosesində  onların  təşkilati 

restrukturizasiyası da həyata keçirilir, yəni iri şirkətlər bölünmə və ayrılma 

formasında  yenidən  təşkil  edilirlər.  Araşdırmalar  sübut  edir  ki,  bu  üsul 

iqtisadi  cəhətdən  səmərəli  deyildir.  Fikrimizcə,  iqtisadi  səmərəliliyin  yük-

səldilməsi  baxımından  iri  şirkətlərin  restrukturizasiyası  aparıldıqdan  sonra 

onlar  tam  halında  özəlləşdirilməyə  çıxarılmasıdır.  Həmçinin  dövlət  müəs-

sisələrinin təşkilati restrukturizasiyası aparılarkən onların yenidən təşkilinin 

birləşmə formasından geniş istifadə edilməsi məqsədəuyğun olardı. 

Səhmdar cəmiyyətləri müxtəlif qiyməti kağızları tədavülə buraxmaqla 

özünün  istehsal  təsərrüfat  fəaliyyətini  maliyyələşdirmək  üçün  əlavə  pul 

vəsaitləri  cəlb  etmək  imkanına  malikdirlər.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  səna-

yecə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  şirkətlər  investisiya  qoyuluşlarının  maliyyə-

ləşdirilməsi  üçün  zəruri  vəsaitlərin  60  faizini  səhmlər  və  istiqrazların  fond 

bazarında  yerləşdirilməsi  hesabına  cəlb  edilirlər.  Ona  görə  də  səhmdar 

cəmiyyətlərinin  iqtisadi  mahiyyətinin  öyrənilməsində  onların  buraxdığı 

qiymətli  kağızların  növlərinin  və  xüsusiyyətlərinin  müəyyən  edilməsi  çox 

vacibdir. 

Pul  resurslarının  cəlb  edilməsinin  səhmdar  forması  bir  çox  parametr-

lərinə  görə  kreditə  nisbətən  daha  cəlbedicidir.  Belə  ki,  səhmdar  cəmiy-

yətlərinin səhmlərini almış şəxslərin onun dəyərini geri tələb etmək hüququ 

yoxdur.  Hətta  səhmdar    cəmiyyəti    zərərlə    fəaliyyət    göstərdiyi    şəraitdə 

belə səhmdara səhmlərin dəyərini ödəmək məcburiyyətində deyil. 

Azərbaycan  Respublikasının  Mülki  Məcəlləsinə  əsasən  səhmdar 

cəmiyyətlərinin  səhmlərinin  kütləvi  təşkil  üsulu  ilə  yerləşdirilməsi  fond 

birjası  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Belə  şəraitdə  səhmlərini  yerləşdirərkən 

yerli  səhmdar  cəmiyyətləri  fond  birjasının  üzvü  olan  brokerlərin  xidmə-

tindən  istifadə  etmək  məcburiyyətində  qalırlar.  Nəzərə  alsaq  ki,  hazırda 

ölkədə  yalnız Bakı şəhərində fond birjası fəaliyyət göstərir. Deməli, səhm-

dar cəmiyyətləri respublikanın hansı regionunda yerləşməsindən asılı olma-

yaraq öz səhmlərinin satışını yalnız Bakı fond birjasında həyata keçirməlidir. 

Digər  tərəfdən,  səhmlərin  fond  birjasında  ticarətin  təşkili  üçün  səhmdar 

cəmiyyətləri  birjanın  listinqinə  daxil  olmalıdırlar  ki,  bu  da  müəyyən 

problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. 

Beləliklə,  səhmdar  cəmiyyətləri  buraxdıqları  səhmləri  və  istiqrazları 

qiymətli  kağızlar  bazarında  səmərəli  yerləşdirməklə  özlərinin  maliyyə-

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

440 

təsərrüfat fəaliyyətini genişləndirmək və iqtisadi potensialını artırmaq üçün 

zəruri maliyyə vəsaitləri cəlb etmək imkanına malik olur.