Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistratura məRKƏZİ»
III FƏSİL. İSTEHLAK BAZARINA DAXİL OLAN POLİMER
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏSİL. İSTEHLAK BAZARINA DAXİL OLAN POLİMER
QABLAŞDIRICI MATERİALLARIN TƏSNİFATI, ÇEŞİDİ VƏ EKSPERTİZASI 3.1. İstehlak bazarına daxil olan qablaşdırıcı materiallarının əsas növləri, xarakteristikası və istehsalı Məişətdə geniş istifadə edilən ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının qablaşdırılması üçün bir çox daxili və xarici qablaşdırıcı materiallardan istifadə edilir. Bu materiallar onların istehsalı üçün istifadə edilən xammaterialın növünə görə təbii və kimyəvi materiallara bölünür. Təbii materiallara selliloz əsaslı kağız və karton materialları, parça və trikotaj polotnoları, şüşə və metal tərkibli qablaşdırıcı materiallar daxildir. Bu materiallar təbii və süni yolla istehsal edilərək geniş çeşiddə ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının qablaşdırılması üçün onların funksional təyinatından asılı olaraq istifadə edilir. Müasir dövrdə bizi əhatə edən geniş çeşiddə istehlak mallarının keyfiyyətli şəkildə istehlakçılara çatdırılması üçün təbii qablaşdırıcı materialla ödəmək qeyri- mümkündür. Buna görə də müasir dövrdə sənayedə və məişətdə yüksəkmolekullu sintetik qatranlar əsasında alınan polietilen və polipropilen qatranlarından geniş istifadə edilir. Bütün qablaşdırıcı materiallar içərisində polimerlər əsasında hazırlanmış qablaşdırıcı plyonka materialları xüsusi yer tutur. Onlar həm istifadə üçün rahat və etibarlı olmaqla yanaşı, istifadə üçün çox əlverişlidir. Belə qablaşdırıcı materiallar universal materiallar olmaqla həm ərzaq məhsullarının, həm də qeyri- ərzaq mallarının etibarlı qablaşdırılmaslı üçün tətbiq edilir. Müasir dövrdə universal xassəli polimer qablaşdırıcı materialları geniş çeşiddə istehsal edilir. Bu qablaşdırıcı materialların hər birinin özünəməxsus xassələri və tətbiq sahələri vardır. Növlərinə görə müasir qablaşdırıcı polimer plyonkaları aşağıdakı kimi üç qrupa bölmək olar: 2) Hava qabarcıqlı plyonkalar. 3) Yeyinti məhsulları üçün olan plyonkalar. 47
Streyç plyonkalar müasir dövrdə geniş tətbiq edilən qablaşdırıcı polimer materiallardır. Bu qablaşdırıcı materiallar şəffaf olmaqla asanlıqla dartılır və qablaşdırılan malın üzərini asanlıqla örtərək onun səthində parlaq elastik plyonka əmələ gətirir. Streyç plyonkaların qablaşdırıcı material kimi istifadəsi çox asandır və əsasən aşağıdakı üsullarla həyata keçirilir. 1. Qabaqcadan rulon şəklinə salınmış streyç plyonka əl üsulu ilə qablaşdırılması nəzərdə tutulan malı və ya əşyanın üzərinə qablaşdırılan malın növündən, forma- sından, konstruksiyasından və s. asılı olaraq müəyyən qüvvə ilə dartılaraq çəkilir. Bu da qablaşdırılan malın şəffaf polimer örtüklə örtülərək təhlükəsiz və etibarlı daşınmasını və saxlanmasını təmin edir. 2. Streyç plyonkanın xüsusi avadanlıq vasitəsilə qablaşdırılan səthə çəkilməsi. Bu üsulla qablaşdırma aparmaq üçün xüsusi qablaşdırıcı masadan istifadə edilir. Bu məqsədlə qablaşdırılan materialdan asılı olaraq müxtəlif endə streyç plyonkalardan istifadə edilir. Müasir dövrdə qablaşdırıcı material kimi streyç plyonkalardan istifadə edilməsinin bir çox üstün xüsusiyyətləri vardır. Bu xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Yüksək möhkəmlik və bərklik: qablaşdırıcı material xarici təsirlər nəticə- sində malın etibarlı qorunmasını təmin edir. Qablaşdırıcı streyç plyonka örtüyü yüksək elastikliyə və dartılma qabiliyyətinə malik olduğundan hazırda geniş istifadə edilir.
Streyç plyonkaların yüksək adgeziya qabiliyyətinə malik olması qab- laşdırma zamanı plyonka təbəqələrinin asanlıqla biri-birinə yapışaraq monolit, bütöv örtük təbəqəsinin əmələ gəlməsinə səbəb olur; Streyç plyonka təbəqəsinin şəffaf olması qablaşdırılan malın nə olduğunu görməyə imkan verir. Qablaşdırıcı streyç plyonka suya, rütubəyə və istiliyə davamlı örtük təbəqəsinin yaranmasına imkan verir.
48
Streyç plyonkalar ədədi və dəst halında olan malların etibarlı qablaş- dırılmasına imkan verir. Streyç plyonka ilə qablaşdırılmış mal, məmulat, əşya qablaşdırmadan azad edildikdən sonra onun orqanoleptik göstəricilərində, dadında, iyində, rəngində, xüsusi görünüşündə heç bir dəyişiklik baş vermir. Müasir dövrdə məişətdə, istehsal və xidmət sahələrində polimer qablaşdırıcı material kimi geniş tətbiq edilən streyç plyonkalar məqsədli təyinatından, yəni qablaşdırılan malın növündən, tərkibindən, əsas xarakterik xassələrindən, forma- sından, ölçü və konstruksiyasından asılı olaraq müxtəlif qalınlıqda, ölçülərdə və müxtəlif şəffaflıq, möhkəmlik və elastiklik xassələrinə malik istehsal edilir. Bütün bu spesifik xüsusiyyətlərə malik olmasına baxmayaraq qablaşdırıcı material kimi istifadə olunan streyç plyonkalar rahat və maksimal dərəcədə etibarlı və istifadə üçün yararlıdır. 2) Hava qabarcıqlı plyonkalar. Müasir dövrdə məişətdə, sənayedə xidmət sahə- lərində geniş tətbiq edilən polimer əsaslı qablaşdırıcı materiallar içərisində istifadə sahəsinin genişliyinə görə polietilen əsaslı hava qabarcıqlı plyonkalar xüsusi yer tutur. Bu qablaşdırıcı materiallar polietilen qatranının xüsusi texnoloji əməliyyatdan keçirilməsi yolu ilə əldə edilir. Bu materiallar çoxqatlı polietilen plyonkasından hazırlanır. İstehsal zamanı plyonka qatlarının arasında hava ilə doldurulmuş xüsusi kameralar yaradılır. Hava ilə doldurulmuş bu kameralar qablaşdırıcı materialın yüksək amartizasiya xassəsinə malik olmasını təmin edir. Məqsədli təyinatından asılı olaraq hava qabarcıqlı plyonkaların xarakterik xüsusiyyətləri, növləri müxtəlif ola bilir. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakı amillərdən asılıdır: - qablaşdırıcı materialın istehsalı üçün istifadə edilən polietilenin sıxlığından, möhkəmliyindən və bərkliyindən. Çünki bu parametrlər qablaşdırıcı hava qabarcıqlı plyonkaların ümumi möhkəmliyini, onların fiziki təsirlərə qarşı möhkəmliyini, sürtünməyə qarşı davamlığını xarakterizə edir; - materialda olan hava qabarcıqlarının sayından və ölçüsündən. Qablaşdırıcı plyonkada olan hava qabarcıqları bütün səth boyu eyni bərabər səviyyədə yerləşdirilir 49
ki, bu da bütün materialı əhatə edir. Hava qabarcıqlarının olan xammalların ölçüləri qablaşdırıcı materialın təyinatından asılı olaraq 6 mm-dən 25-mm-dək ola bilir. Burada hava kamerasının ölçüsü böyük olduqca amortizasiya qatının qalınlığı yüksək olur. - amortizasiya qatının sayı. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə istehsal olu- nan hava qabarcıqlı plyonkalar iki və üçqatlı buraxılır. İkiqatlı qablaşdırıcı mate- riallarda bir qat hava qabarcıqları olan təbəqəni təşkil edir. Bu hava qabarcıqlı qat iki polietilen plyonka qatının arasında yerləşir. Bundan fərqli olaraq üçqatlı materiallarda isə iki hava qabarcıqlı plyonka təbəqəsi iki polietilen plyonka qatının arasında yerləşir. Belə qablaşdırıcı materiallar daha yüksək amortizasiya qabiliyyətinə malik olmaları ilə fərqlənir. Hava qabarcıqlı polietilendən hazırlanmış qablaşdırıcı materiallar iri ölçülü malların qablaşdırılması üçün daha çox tətbiq edilir. Belə materiallara daşınma zamanı xüsusi diqqət və ehtiyatlılıq tələb olunan müxtəlif cihaz və avadanlıqlar, mədəni məişət təyinatlı mallar, şüşə və keramika mallarını aid etmək olar. İki və üç qat hava qabarcıqları olan polietilen qablaşdırıcı plyonkalar çox etibarlı şəkildə daşınma və saxlanma zamanı müxtəlif təyinatlı malların keyfiyyətli və tam yararlı şəkildə istehlakçılara çatdırılmasını təmin edir. Qablaşdırıcı material kimi hava qabarcıqlı plyonkalar aşağıdakı kimi iki üsulla istifadə edilir: a) Qablaşdırılan malın tam bükülərək qablaşdırılması. Bu zaman hava qabarcıqlı material qablaşdırılan malı xarici təsirlərdən, cızılmadan, zərbədən və s. qoruyur. b) Karton və ya fanerdən hazırlanmış qutularda yerləşdirilmiş malların (şüşə, keramika mallarının, məişət texnikası və s. bu kimi kövrək məişət əşyaların) xarici qablaşdırıcı materialdan və biri-birinə sürtünməkdən qorunmaq üçün onların aralarına və boşluqlara doldurulur. Hava qabarcıqlı polietilen plyonkalar istifadə üçün çox rahat və etibarlıdır. Qablaşdırma zamanı qablaşdırılan mal sadəcə materiala bükülür, üz qatı yapışqanlı lent vasitəsilə bərkidilir. Qablaşdırıcı material yumşaq və elastikdir, asanlıqla kəsilir,
50
istənilən ölçülü, forma və konstruksiyalı malın qablaşdırılması çox asan və tez başa gəlir. 3. Yeyinti məhsulları üçün qablaşdırıcı plyonkalar. Adından məlum olduğu kimi bu qablaşdırıcı plyonkalar müxtəlif çeşidli ərzaq məhsullarının qablaşdırılması üçün işlədilir. Bu qablaşdırıcı materiallar xüsusi xarakterik göstəricilərə malik olan nazik streyç plyonkalardan ibarətdir. Bu qablaşdırıcı materialların istehsalında xətti quruluşlu polietilendən (LLDPE) istifadə edilir. İstehsal prosesinin və istifadə olunan xammaterialların spesifik xüsusiyyətlərə malik olması bu plyonkalara aşağıdakı xarakterik xassələri verir: yüksək elastikliki istifadə zamanı material maksimum dərəcədə dartılır, buraxıldığı zaman isə öz əvvəlki vəziyyətini alır. Məhz bu xüsusiyyət yeyinti məhsulunun sıx və möhkəm qablaşdırılmasını təmin edir; qablaşdırıcı materialın yüksək şəffaflığı. Yüksək şəffaflıq qablaşdırılan meyvə, tərəvəz və s. ərzaq məhsullarının aydın görünməsinə şərait yaradır; yüksək adgeziya qabiliyyətli olması. Bunun nəticəsində məhsul asanlıqla qablaşdırılır və qablaşdırmanın möhkəmliyini təmin etmək üçün əlavə yapışdırıcı lentdən istifadə etmək lazım gəlmir; qablaşdırıcı materialın qismən qaz və havakeçirmə qabiliyyətinə malik olması. Bu göstərici yeyinti məhsullarının qablaşdırılması üçün istənilən materiallarda ən böyük nailiyyət hesab edilir. Qablaşdırıcı material qablaşdırılan məhsulun tez köhnəlməsinin, məhsulun iyinin, qoxusunun ətrafa yayılmasının, kiflənməsinin, xarici təsirlər nəticəsində çirklən- məsinin və s. qarşısını alır; polietilendən olan qablaşdırıcı materialların müxtəlif aqressiv mühitin, yağların, turşu və qələvilərin, duzların təsirinə qarşı davamlı olması. Polietilen qatranı əsasında hazırlanmış yeyinti məhsullarının qablaşdırılması üçün oan plyonka materiallarından istifadə etməkl normal temteratur rejiminə riayət 51
etməklə bu məhsulların uzun müddət saxlanılmasına imkan yaranır. Bu qablaşdırıcı materiallar universal olduqlarından ticarət şəbəkələrində, s\ənayedə və məişətdə qablaşdırıcı material kimi geniş istifadə edilir. Bunların köməyi ilə ərzaq və qeyri- ərzaq mallarını qablaşdırmaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, yüksək keyfiyyətli qablaşdırıcı material olan streyç plyonkaların istehsal prosesi mürəkkəb texnoloji əməliyyatları özündə birləşdirir. Bu texnoloji prosesin yerinə yetirilməsi üçün bir sıra amilləri ciddi şəkildə nəzərə almaq lazımdır. Çünki bu amillər yekun etibarı ilə hazır məhsulun istismar göstəricilərinə keyfiyyətinə çox böyük təsir göstərir. Streyç plyonkaların istehsalı ilə məşğul olan mütəxəssislər tərəfindən bu amillər üç qrupa bölünür: 1. Qablaşdırıcı materialların istehsalında istifadə edilən xam materialların fiziki- kimyəvi öarakteristikası. 2. Streyç plyonkaların istehsal texnologiyasının spesifik xüsusiyyətləri. 3. Streyç plyonkaların istehsalı ilə məşğul olan işçi heyətinin hazırlıq səviyyəsi. Qeyd olunan bu amillərin hər biri qüvvədə olan normativ-texniki sənədlərin tələblərinə uyğun aparılmalıdır. Texnoloji proses zamanı polietilen xammalının texniki xarakteristikasının təhlili zamanı polietilenin sıxlığına, kristallaşma dərəcəsinə və ərimə indeksi göstəricilərinə xüsusi fikir verilməlidir. Polietilenin sıxlığı alınan streyç plyonkaların mexaniki xassələrinə və parlaqlıq səviyyəsinə təsir göstərir. Sıxlığın çox olması alınan plyonka materialının möhkəmliyinə, bərkliyinə təsir göstərir, hətta onun kövrəkliyini təmin edir. Polietilen qatranının kristallaşma dərəcəsi alınan streyç plyonkaların parlaqlığını, şəffaflığını müəyyən edən əsas göstəricidir. Streyç plyonkaların funksional təyinatından asılı olaraq onların qeyri- şəffaf, solğun olması nəinki plyonkanın xarici görünüşünə mənfi təsir göstərir, hətta onların istehlak xassələrinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Xammalın keyfiyyətini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri olan ərimə indeksi polietilen qatranının molekulyar quruluşunu xarakterizə etməklə yanaşı alınan hazır məhsulun mexaniki xassələrinə, möhkəmliyinə, bərkliyinə birbaşa təsir göstərir. Yüksək ərimə indeksi
52
streyç plyonkanın dartılmaya, cırılmaya qarşı davamlılığını artırır və istehsal prosesi zamanı istehsal temperaturunun nizamlanmasına kömək edir. Streyç plyonkaların texnoloji proseslərini təmin edən spesifik xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Xammalın (polietilenin) fiziki-kimyəvi tərkibinin müəyyən edilməsi. 2. İstehsal prosesi zamanı ekstruder və tökmə maşınlarında polietilen xammalının düzgün dozalaşdırılması. 3. İstehsal zamanı temperatur rejiminin tənzimlənməsi xüsusiyyətləri. 4. Streyç plyonkaların istehsalında istifadə edilən ekstruderin uzunluğu. 5. Ekstruder maşınında emal prosesi zamanı istifadə edilən süzgəcin (filtrin) keyfiyyəti. 6. Ekstruziya mexanizmindən düzgün istifadə etmək. 7. Ekstruder maşınının işçi başlığının temperaturunun və boşluqlarını müəyyən edən əsas parametrlərə riayət olunma. 8. Ekstruziya zamanı işçi vallara ötürülən materialın sürətinin və soyudul- masının tənzimlənməsi. 9. İstehsal prosesində valların və barabanların temperaturunun gözlənilməsi. 10. Ekstruziya prosesi zamanı kristallaşma xəttinin parametrlərinin düzgün müəyyən edilməsi. 11. Materialın qalınlığını təyin edən mexanizmin (qurğunun) tənzimlənməsi. 12. Hazır materialın rulon halında yığılması və kəsilməsi. Bütün bu yuxarıda göstərilən əməliyyatlar spesifik xassələrə malik streyç plyonkaların alınması üçün standart göstəricilərinin tələblərinə uyğun aparılmalıdır. Bütün bunlarla yanaşı, yüksək keyfiyyətli materialın alınması üçün peşəkar mütəxəssislərin hazırlanması və onlar üçün işçi şəraitinin yaradılması vacib şərtlərdən biridir.
|