Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

Dissertasiyanın quruluşu və həcmi. Dissertasiya işi giriş, nəticə və hər biri 

üç sualla əhatələnmiş 3 fəsildən ibarət olmaqla 80 səhifədən ibarətdir. Dissertasiya 

---

6 

 

işinin  yazılmasında  32  adda  ədəbiyyat  və  internet  resurslarından  istifadə 

olunmuşdur.  Tədqiqat  işinin  aparılmasında  5  sxemdən  və  1  cədvəldən  istifadə 

olunmuşdur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

7 

 

FƏSİL I. MÜƏSSİSƏLƏRİN DEBİTOR VƏ KREDİTOR XƏRCLƏRİNİN 

MAHİYYƏTİ VƏ TƏSNİFATI 

1.1.  Müəssisələrdə xərclərin meydana gəlməsi və onun idarə olunmasının 

inkişaf tarixi 

 

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir müəssisənin, təşkilatın, eləcə də 

firmanın  davamlı  fəaliyyət  göstərməsinin  əsasında  müəssisələrdə  xərclərin 

yaranma  mərhələlərinin  düzgün  araşdırılması,  yaranmış  xərclərin  mənbəyinin 

müəyyənləşdirilməsi  və  bu  xərclərin  düzgün  optimallaşdırılması  və 

proqnozlaşdırılması, həmçinin də xərclərin maliyyə menecmentinin düzgün həyata 

keçirilməsi  dayanır.  Müəssisələrdə  xərclər  ümumiləşdirilən  formada  müəyyən 

əmtəə  və  xidmət  istehsalının  təşkilindən  ötrü  lazımi  istehsal  amilləri  dəyərindən 

ibarətdir.  Müəssisə  xərclərinin  əsasında  istehsal  xərcləri  dayanır.  İstehsal  xərcləri 

bəzi  iqtisadi  kateqoriyaların  meydana  gəlməsində  əsaslı  rol  oynamaqla  (  qiymət, 

mənfəət,  rəqabətlilik  və  s.)  vacib  təcrübi  əhəmiyyətə  malikdir.  Müasir  bazar 

iqtisadiyyatında  istehsal  xərcləri  məxsusi  rola  malikdir.  Çünki,  çoxsaylı  əmtəə 

istehsalçılarının  mövcud  olduğu  azadrəqabətli  bazarda  istehsal  xərclərini  əmələ 

gətirən maddi-texniki ehtiyatlara, göstərilən işlərə və xidmətlərə görə xərc məhsul 

istehsalına  çəkilən  xərcin  müəyyən  hissəsini  formalaşdırmaqdadır.  Bu  cəhətdən 

aqrar bazara çıxarılan kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalı xərcləri daxili və xarici 

olaraq təsnif olunur.[33, səh. 491] 

Daxili  xərclər  istehsal  prosesində  müəssisənin  özünə  aid  olan  resurslardan 

istifadəyə  sərf  edilən  xərclərdən  ibarətdir.  Məsəl  üçün,  kənd  təsərrüfatı 

müəssisələri  istehsal  etdiyi  müəyyən  məhsulların  bir  sıra  hissəsini  toxum  olaraq 

saxlamaqla  növbəti  istehsal  zamanı  istifadə  edir  (məsəl  üçün,  taxıl  məhsulları). 

Habelə  istehsal  etdiyi  yem  məhsulunun  bir  qismini  heyvandarlığın  inkişafına 

yönəldir. Firmaların malik olduğu binalar və qurğulara, maşınlar və avadanlıqlara 

çəkilən xərc də daxili xərclərə aid olunur.[32, səh. 154] 

Xarici  xərclər  kənardan  alınan  yanacaq,  xammal,  gübrələr,  yemlər,  elektrik 

enerjisi,  muzdla  cəlb  olunan  əmək  ehtiyatları  və  nəqliyyata  çəkilən  xərclərdən  və 

s.-dən ibarətdir. 

---

8 

 

Ümumiyyətlə istehsal xərcləri məhsul istehsalı zamanı müəssisələrin çəkdiyi 

bütün xərcləri özündə birləşdirir. İstehsal xərcləri xarakterinə görə sabit və dəyişən 

xərclər olaraq qruplaşdırılır. 

Sabit  xərclər  istehsal  dövründə  məhsulların  müxtəlifnövlülüyündən,  onların 

kəmiyyətindən  asılı  olaraq  yaranır.  Məsəl  üçün,  inzibati  işçilərə  verilmiş  əmək 

haqqı, binalar və avadanlıqların saxlanma xərcləri və s. 

Dəyişən  xərclər  fərqli  məhsulların  istehsalı,  həcmi  ilə  bilavasitə  bağlıdır. 

Məsəl  üçün,  eyni  sahəyə  çəkilmiş  xərclər  artıb-azalanda  dəyişir,  və  ya  yeni 

texnologiyanın tətbiq olunması, gübrələrdən istifadə və s. xərclərin dəyişilməsinə 

səbəb olur. 

Sabit  və  dəyişən  xərclər  mahiyyət  etibarilə  fərqlənsə  də,  onların  arasında 

asılılıq mövcuddur və bir-birini tamamlayır. Yəni sabit xərclər və dəyişən xərclər 

istehsala  çəkilmiş  xərcləri  özündə  göstərməklə  ümumi  istehsal  xərclərini  əmələ 

gətirir.[33, səh. 603] 

İstehsal xərcləri haqqında danışarkən bir məhsul vahidinə çəkilmiş xərclərin 

maya dəyərinin mahiyyət və əhəmiyyətinin müəyyən edilməsi xüsusilə önəmlidir. 

Bu  göstərici  istehsal  quruluşlarını  müqayisəli  qiymətləndirilməsi,  qiymətqoyma 

prosesi,  məhsulların  rəqabətqabiliyyətliliyinin  formalaşması,  mənfəətin  hesablan-

ması və yüksəldilmə tədbirlərinin hazırlanmasında mühüm rol oynayır. 

İqtisadi  ədəbiyyatlarda  maya  dəyəri  anlayışı  orta  istehsal  xərci  kimi  də 

adlandırılmaqdadır.  Maya  dəyəri,  və  ya  orta  istehsal  xərcləri  sabit  və  dəyişən 

xərclərə görə də müəyyənləşdirilə bilər.[33, səh. 189] 

Orta  sabit  və  orta  dəyişən  xərcləri  hesablamaqdan  ötrü  ümumi  sabit  və 

dəyişən xərclər istehsal olunan məhsulun həcminə bölünür. 

Demək ki, orta sabit xərc istehsalın həcmi artdığı təqdirdə aşağı düşür, orta 

dəyişən  xərc  isə  ilk öncə  məhsul  həcminin  artımının  nəticəsində  məhsul  vahidinə 

nəzərən azalsa da, məhsuldarlığın artmasına yönəldilən xərc hesabına artır. 

Aydındır  ki,  istehsalın  olmadığı  şəraitdə  bu  cür  sabit  xərclər  mövcud  ola 

bilər.  Məsəl  üçün,  istehsalçı  torpaq  ərazisini  əkmədiyi  halda  da  torpaq  vergisini 

ödəməyə məcburdur. Demək ki, istehsalın həcmi və orta dəyişən xərc arasında tərs 

---

9 

 

mütənasiblik  var.  Ümumiyyətlə,  istehsal  olmayan  bir  vəziyyətdə  dəyişən  xərclər 

minimuma  enir,  amma  sabit  xərclər  öz  yerində  qalır.  Ümumi  xərcin  strukturunda 

olan  dəyişiklik  özünü  orta  xərcin  tərkibində  büruzə  verir.  Məsəl  üçün,  ümumi 

xərclər  strukturunda  sabit  xərcin  xüsusi  çəkisinin  yüksəlməsi  müvafiq  olaraq  orta 

xərcin  xüsusi  çəkisində  orta  sabit  xərcin  xüsusi  çəkisinin  artmasıyla  müşahidə 

edilir. 

Müəssiələrdə  istehsal  və  qeyri-istehsal  proseslərində  yaranmış  xərclərin 

əsasında aşağıda verilmiş sxemdə göstərilən xərclər dayanır:[33, səh. 609]