Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bürünc qablar. Təşəkkül tarixi hələ erkən tunc dövründən başlanan tökmə məmulatı misə
müxtəlif aşqarlar qatmaq yolu ilə əldə edilməklə, çox mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. Aşqarın tərkibindən asılı olaraq qədim metal ustaları mis ərintisindən həm tunc, həm də bürünc əldə etmişlər. Ona görə də arxeoloji abidələrdən həm tunc, həm də bürünc məmulatına təsadüf olunur. Bürünc mis ərintisinə yarıbayarı nisbətdə sink filizi qatmaq yolu ilə əldə edilmişdir. Mis ərintisinə mərgmüş, sürmə, qalay, qurğuşun xəlitələrindən bu və ya digərini qatdıqda tunc əldə olunurdu. Qalay istisna olmaqla, bu metal filizlərinin yerli yataqlarının bolluğu üzündən Azərbaycanın arxeoloji abidələrində tunc məmulatına daha çox təsadüf edilir. Bununla belə, tunc başlıca olaraq əmək aləti və soyuq silahların istehsalına sərf olunduğundan həmin məmulat növləri dəmir və poladdan hazırlanmağa başlayandan sonra tədricən əməli əhəmiyyətini itirib aradan çıxmışdır. Bundan fərqli olaraq, bürünc daha çox qab istehsalına və bəzək əşyalarının hazırlanmasına sərf olunması səbəbindən məhdud miqyasda da olsa, uzun müddət davam etmişdir. Sonralar bürüncü zinət istehsalı sahəsindən zərgərlik, qab istehsalı sahəsindən isə misgərlik məmulatları sıxışdırıb çıxarmışdır. Bununla da ənənəvi tökməçilik sənəti tənəzzülə uğrayıb aradan çıxmışdır. Texniki cəhətdən tökmə üsulu bu və ya digər məmulat növünün yumşaq mum modelini hazırlayıb onun üzərinə qılaf rolunu oynayan gil (üzlük) çəkməyə əsaslanırdı. Qəlib quruyandan sonra bişirilib saxsı halına salınır və onun içindəki mum əriyib tökülürdü. Həmin boşluğa bürünc ərintisi tökməklə lazımi məmulat növü əldə edilirdi. Soyuyub hazır hala düşmüş məmulatı qılafından çıxarmaq üçün saxsı qəlibi sındırmaq lazım gəlirdi. Beləliklə, hər bir məmulat növü üçün yeni model və onun formasına müvafiq təzə qəlib düzəldilirdi. Bürünc əşyalar, əsasən, hakim zümrələrin sifarişi ilə tökülüb hazırlanırdı. Ona görə də onlar çox yaraşıqlı düzəldilirdi. Tökmə üsulu ilə hazırlanmış bürünc məmulatının bəzi nümünələri zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. Bunların arasında hazırda Rusiya Dövlət Ermitajında saxlanılan bürünc gülabdan Y-YII əsrlərə aid avtafa, YI -YIII əsrlərə aid bürünc məcməyilər, XIII-XIY əsrlərin yadigarları olan bəzəkli bürünc qazanlar, xüsusilə 1399-cu ildə Teymurləngin sifarişi ilə Təbrizdə hazırlanmış iki tonluq nəhəng tiyan xüsusi yer tutur. 66 Azərbaycan bürünckarlarının tökmə üsulu ilə hazırladıqları bu tipdən olan bürünc qab nümunələri dünyanın digər ölkələrinə də yayılmışdır. XII əsrdə Naxçıvanda hazırlanmış dodağı novçalı bürünc dolça nümunələri Nyu-York və Paris şəhərinə gedib çıxmışdır. 67 Vaxtı ilə Azərbaycanın tökmə ustaları tərəfindən düzəldilmiş yüksək bədii məziyyətlərə malik digər məişət əşyaları da dünya muzeylərinin fəxri eksponatlarına çevrilmişlər. Bu cəhətdən 1319-cu ildə Təbrizli Yusif Əhməd oğlu tərəfindən düzəldilmiş bürünc kasa Londondakı məşhur Viktoriya və Albert muzeyinin bədii sənət nümunələri arasında fəxri yer tutmuşdur. 68 XII əsrin sonu və XIII əsrin əvvəllərində Şirvanın tökmə ustaları tərəfindən böyük məharətlə düzəldilmiş başqa bir bürünc tiyan Londonda qərar tutmuşdur. 4 ədəd orijinal formalı qulpa malik olan bu tiyan olduqca nəfis şəkildə ornamental nəqşlər və süjetli kompozisiya nümunələri ilə bəzədilmişdir. 69 |