AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 2,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ AZƏRBAYCAN TARİXİ XIX – XXI əsrin əvvəli Ali məktəblər üçün mühazirələr kursu Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29.06.2009-cu il tarixli 805 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir. BAKI «Bakı Universiteti» nəşriyyatı 2010 Tarix elmləri namizədi, dosent A.Ə.Rzayevin ümumi redaktəsi ilə Müəlliflər: t.e.d., prof. E.B.Muradəliyeva, t.e.d., prof. S.S.Əli- yarlı, t.e.d., prof. F.F.İbrahimli, t.e.d, prof. İ.X.Zeynalov, t.e.d., dos. L.L.Həsənova, t.e.d, dos. K.K.Şükürov, dos. F.E.Əliyeva, dos. A.Ə.Rzayev, dos. M.Q.Abdullayev, dos. A.Z.İbrahimova, dos. N.Z.Məmmədov, dos. R.G.Həsənov, dos. X.M.Abbasova, dos. B.O.Əziz, dos. X.R.Səfərova, dos. C.Y.Rüstəmova, t.e.n., müəl. Ə.Ə.Şahverdiyev, t.e.n., müəl. L.A.Əliyeva, b/müəl. V.R.Nəbiyev, müəl. S.A.İsmayılova, K.T.Nəcəfova Rəyçilər: prof. S.Y.Süleymanova, dos. C.M.Cəfərov Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün mühazirələr kursu. II hissə (XIX-XXI əsrin əvvəli). Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2010, 545 s . 2010 ) 07 ( 658 0503020907 − − M A © «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2010 2 MÜNDƏRİCAT I. Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını isgal etməsi. Xanlıq dövrünün sonu (prof. S.S.Əliyarlı; t.e.d. K.K.Şükürov) ..............................5 II. Şimali Azərbaycan XIX əsrin 40-70-ci illərində 1) 40-cı illərin islahatları və onların mahiyyəti 2) Burjua islahatlarının hazırlanması və keçirilməsi....... (t.e.d. L.L.Həsənova; dos. F.M.Əliyeva) .............................81 III. Şimali Azərbaycan XIX əsrin 70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində (prof. E.B Muradəliyeva; dos.B.O.Əziz) .............................121 IV. Şimali Azərbaycan1905-1914-cü illində (b/m. L.A.Əliyeva; dos. Ç.S.Rüstəmova) ..........................152 V. XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər) Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (dos. M.Q.Abdullayev) .......................................................178 VI. Cənubi Azərbaycan 1828-1914-cü illərdə (K.T.Nəcəfova) ...................................................................195 VII. Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi illərində (Ə.Ə.Şahverdiyev; b/m.V.R.Nəbiyev).................................221 ВЫЫЫ. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918 – 1920) (dos. A.Z.İbrahimova)..........................................................248 3 IX. Azərbaycan 20-30-cu illərdə (prof. F.F.İbrahimli; dos. B.O.Əziz) ...................................279 X. Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi dövründə (dos. N.Z.Məmmədov).........................................................325 XI. Şimali Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-ci illərdə) (prof. İ.X.Zeynalov; dos. X.R.Səfərova)..............................368 XII. Azərbaycan SSR XX yüzilliyin 70-80-ci illərində (prof. İ.X.Zeynalov; dos. X.M.Abbasova)...........................418 XIII. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması, onun daxili və xarici siyasəti (dos. A.Ə.Rzayev; dos. N.Z.Məmmədov; dos. R.G.Həsənov; b/m.V.R.Nəbiyev)................................462 XIV. Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin əvvəllərində (b/m S.A.İsmayılova)...........................................................525 4 Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi. Xanlıq dövrünün sonu 5 prof. S.S.Əliyarlı t.e.d. K.K.Şükürov I. RUSİYANIN ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XANLIQLARINI İSGAL ETMƏSİ. XANLIQ DÖVRÜNÜN SONU 1. XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında Azərbay- canın iç durumu 2. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərdə 3. Rusiya işğalının başlanması Baş komandan general Sisianov 4. 1804-813-cü illər Rusiya-İran savaşı. Quzey Azərbaycan xanlıqları uğrunda mübarizənin yeni dönümü 5. Xanlıq dövrünün sonuna doğru 6. 1826-1828-ci illər Rusiya-İran savaşı. Türkmənçay müqaviləsi 1. XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında Azərbaycanın iç durumu Qacarın öldürülməsindən sonra olanlar. Məhəmməd şah Qacarın qətlindən sonra sıyası durum dəyışdı. Qnun ilk nəticələri özünu Qarabağın mərkəzi Şuşada göstərdi. Bakı və Gəncə xanları həbsxanadan çıxaraq öz xanlıqlarına qayıtdılar. Qarabağda isə İbrahim xanın qardaşı oğlu "batmanqılınc" Məhəmməd bəy hakimiyyəti ələ keçirdi. Mirzə Camal yazır: "(Xan) bir para maneələrə görə Qarabağa gedə bilməyib, üç ay Balakəndə qaldı, hamı, xüsusilə Gürcüstan valisi, Gəncə hakimi Cavad xan və Şirvanlı Mustafa xan töhfələr, hədiyyələr göndərib, onunla müttəfiqlik arzusunda olduqlarını bildirdilər... Məhəmməd bəy isə mərhum İbrahim xan gələnə qədər Qarabağ vilayətində hökumət işlərilə məşğul idi. ... Məhəmməd bəyin şeytana uyub müxalifət göstərməsi və özündən başqasını tanımaq istəməməsinin qarşısını almaq I mühazirə 6 üçün xan Qarabağa hərəkət etməzdən əvvəl, o zaman Mehdiqulu ağa adlanan Mehdiqulu xanı Qarabağ bəylərinin bir neçə övladı ilə oraya göndərdi. Məhəmməd bəy Mehdiqulu xanın bəyzadələrlə Qarabağa gəlişindən sonra səmimiyyətdən, düzlükdən və İbrahim xanın itaətindən çıxmayacağından danışırdısa da, ürəyində hakimiyyət həvəsinə düşmüşdü.... Bu xəbər Kür qırağında …İbrahim xana çatdıqda övladlarının ən böyüyü …Məhəm- mədhəsən ağanı beş yüz nəfər ləzgi qoşunu və Qarabağ sər- kərdələri ilə təcili olaraq yola saldı". İşin belə olduğunu görən Məhəmməd bəy müxalifət etmək flkri ilə Qarabağ ellərini Araz çayı yaxınlığına köçürmək istəyirdi. Lakin Məhəmmədhəsən ağa onun yerləşdiyi Kirs dağındakı qalaya yaxınlaşdıqda camaat ağanın tərəfinə keçdi. İbrahim xan yaxın adamları ilə Şuşaya qayıtdı, Mə- həmməd bəy isə şəkili Məhəmmədhəsən xan ilə yaxınlaşmağa başladı. Lakin Məhəmmədhəsən xan xəyanətə əl ataraq onu tutdu və qan düşməni olan Mustafa xana verdi. Mustafa xan onu öldürdü, xanlar arasındakı ziddlyyətlər yenldən kəskinləşdi. Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra onun taxta çıxan varisi Baba-xan (Fətəli şah – Red.) öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək yolunda başı qarışdığından sələfinin savaş- larını davam etdirə bilrmədi». Bu sakitlik xanlar arasında çəkişmələrin qızışması üçün şərait yaratdı. Ara savaşlarının qızışması. Xanlıqlar arasında çəkişmə və duşmənçilik doğuran məsələlər bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxdı. Şirvan xanı Mustafa xan şəkili Səlim xanı oradan qovduğu və onun qardaşı kor Məhəmmədhəsən xanı hakimiyyətə gətirdiyi üçün Qarabağ xanlığı ilə düşmənçilik edirdi. Məhəmmədhəsən xan və Cavad xan da İbrahim xanla düşmən idilər. Bakı xanlığında Hüseynqulu xan və II Mirzə Məhəmməd xan arasında çəkişmə gedirdi. Abbasqulu Ağa yazır: "Mirzə Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi. Xanlıq dövrünün sonu 7 Məhəmməd xan şahın öldürülməsi xəbərini alınca, Qubadan Bakını almağa hərəkət etdi. Hüseynqulu xan ondan qabaq gəlib qalanın müdafiəsilə məşğul oldu. Axırda aralarında barışıq olub məmləkəti böldülər. Hüseynqulu xan şəhərdə, Mirzə Məhəmmədxan Məşqətə (Maştağa - Red.) kəndində bir qala tikdirib hökumətə oturdular". Ancaq Mirzə Məhəmməd xan sonralar oranı da itirdi. Təbriz və Xoy əyalətlərini idarə edən Cəfərqulu xan Dunbuli fəaliyyətə başladı. O, Sərabı xaraba qoydu, Cəfərqulu xan düşmənçilik etdiyi Sadıq xanla birləşib şaha qarşı çıxdı. Sonra Sadıq xan Cəfərqulu xandan ayrılaraq şahın yanına gəldi, lakin buradaca öldürüldü. Cəfərqulu xan isə Xoyu ələ keçirməyə nail oldu. Abbas Mirzə onu məğlub edərək buradan Makuya, oradan da Türkiyə sərhədinə qovdu. Qubalı Şeyx Əli xan, Şirvanlı Mustafa xan və Talış xanı Mir Mustafa xan arasında da ziddiyyət kəskinləşdi. Şeyx Əli xan Salyanı tutdu. Lakin Şeyx Əli xan buradan qayıdan kimi indi də Salyanı Mustafa xan ələ keçirdi. Abbasqulu Ağanın yazdığına görə o, "şəhəri köçürüb, dörd ağac yuxarıda, indiki yerində bina etdi. Hakimliyini də İbrahim xanın oğlu Əli xana verdi. Bir müddət sonra buranı bölüşdürüb Əli xana və onun əmisi oğlu Məhəmməd xana verdi. Lakin Əli xan tez bir zamanda Məhəmməd xanı həbsə alıb, talış Mirzə Mustafa xanın himayəsi altına keçdi. Şeyx Əli xanla Qazıqumuqlu Surxay xan arasındakı münasibətlər də döyüşlərlə həll edilməyə başladı. Surxay xan Qubanı tutdu və ay yarım burada hökmranlıq etdi, sonra Şeyx Əli xan onu Qubadan çıxartdı. Şeyx Əli xan Dərbənd hakimliyinin bacısı, II Mirzə Məhəmməd xanın arvadı Xan Bikəxanıma tapşırdı. Lakin Surxay xan 1800-cü ilin mayında onu devirdi, hakimiyyətə Həsən adlı birisini gətirdi. Surxay xan Həsən xanla Quba üzərinə yeridi. Yalnız Şeyx Əli xanın arvadı, Hacı Məlik Məhəmməd xanın qızı I mühazirə 8 Zəlbünybca bəyimin çalışması ilə Quba üzərindən təhlükə sovuşdu. Şeyx Əli xan belə bir vəziyyətlə barışa bilməyərək Dərbəndin Ulus nahiyəsinin 9 kəndini köçürüb Qubaya gətirdi. Həsən xanın əlində Dərbənd şəhərindən başqa heç bir yer qalmadı. Dərbənd şəhəri yalnız 1803-cü ildə Quba xanlığına qaytarıldı. Sosial-iqtisadi durum. Bu dövrdə Azərbaycanın sosial- iqtısadi durumu çox ağır idı. Mirzə Camal yazır: "Mərhum (İbrahim) xan Qarabağa gəlib hökumət taxtında oturduğu zaman vilayətin əhalisi qəhətlik və məşəqqət nəticəsində var- yoxdan çıxıb olduqca pərişan idilər. Ellərin çoxu Gürcüstan, Gəncə, Şirvan və hətta Rum vilayətlərinə dağılıb getmiş, mal- dövlətləri qarət olunmuşdu". 1799-cu ildə Şirvanda taun xəstəliyi baş verdi, sonrakı ilin başında Dərbənddə taxıl qıtlığı oldu. Xanların ara savaşları xeyli adamı dinc əməkdən ayırır, iqtisadiyyata ağır zərbə vururdu. Hərbi xərclər əhalinin üzərinə düşür və onu var-yoxdan çıxararaq narazılıq yaradırdı. Abbasqulu Ağa yazır ki, "Şeyx Əli xan Qubanı Surxay xandan geri almaq üçün Dağıstanın Tarku, Aqquşa və Qoysuboy mahallarından köməyə çağırdığı 10000 ləzgini, rəqibini əzdikdən sonra, altı ay Qubada qonaq saxladı. Onların tələbatı üzündən qubalılara çox haqsızlıqlar edildi. Hətta əhalidən diş kirayəsi belə alınırdı. Şeyx Əli xan 8000 nəfərin məsarifini Quba maliyyatından verib, qalan 2000 nəfər ləzgini Dərbəndə gətirdi ki, onların maaşlarını da oranın mədaxilindən ödəsin". Beləliklə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın öldürülməsindən sonra kəskinləşən ara savaşları ölkəni gücdən salır, onu ağır sosial-iqıisadi duruma sürükləyərək qapıları yabançı qüvvələrin üzünə açırdı. Nadir şahın ölümündən və qurduğu imperatorluğun dağılmasından sonra müstəqil və yarımmüstəqil xanlıqlar yaranmışdısa da, Ağa Məhəmməd Qacarın ölümündən sonra bu xanlıqların bütün varlığı böyük təhlükə qarşısında idi. Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi. Xanlıq dövrünün sonu 9 2. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərdə Beynəlxalq munasıbətlərın durumu. XVIII yüzilin so- nu – XIX yüzilin başlangıcında beynəlxalq münasibətlərə Fransa inqilabı (1789-1794) həlledici təsir göstərdi. Bu inqi- labın məramı ilə bağlı Avropada fransızlara qarşı birlik mey- dana gəldi. 1794-cü il 9 termidor çevrilişindən sonra Fransa burjuaziyasının Avropada və Aralıq dənizi hövzəsində geniş işğalçılıq xəttinə keçməsi Mərkəzi və Şərqi Avropa dövlətlərinin Fransaya qarşı yönələn siyasətini gücləndirdi. 1798-ci ilin sonunda Rusiya, İngiltərə və Avstriyanın iştirakı ilə Fransaya qarşı yeni birlik yarandı. Bu çağa kimi ənənəvi müttəfiqlər sayılan Fransa ilə Türkiyə arasında savaş düşməsi sonuncunu Rusiyaya yaxın- laşdırdı. Tarixdə ilk dəfə olaraq Türkiyə ilə Rusiya arasında 1799-cu il yanvar ayının 3-də İstanbulda ittifaq müqaviləsi imzalandı. * İngiltərə, Neapol krallığı bu ittifaqa qoşuldu. Fransanın Şərq siyasətinə qarşı da blok yarandı. Rusiya, İngiltərə və Avstriyanın Fransaya qarşı 1798- 1799-cu illərdə apardığı savaş ara verdikdən sonra beynəlxalq münasibətlərdə yeni dəyişiklik baş verdi. I Pavelin 1801-ci ilin martında öldürülməsilə Rusiya-İngiltərə münasibətləri nizama salındı. İranda nüfuz uğrunda mübarizə genişləndi. İngiltərə ilə * Napoleonun Misirя qoшun çыxarmasы ilя baьlы Османлы hюkumяti artыq 1798-ci illn sеntyabrыnda Rus donanmasыnыn Иstanbul boьazыna girmяsinя icazя vermишdi. Bu donanma buradan 30 Tцrkiyя hərb gяmisi ilя birlikdя yunan adalarыna doьru hяrяkяt etdi. "Padiшah-i Al-i Osman hяz- rяtlяriylя bцtцn rusiyalыlarыn İmperatoru arasыnda" baьlanmыш яbяdi it- tifaq цzrя iki dюvlяtdяn "birinin dostu o bиrinя яbяdi dost, dцшmяni isя o birinя dцшmяn olacaьы" bildirilir, Avstriya, Иngiltяrя vя Prussiya bu it- tifaqa qoшulmaьa dяvяt edilirdи. "Tцrkiyя-Rusiya Ыttifaqы" 8 ilя baьlan- mыш olsa da, bir il içяrisindя qцvvяsиni itirmiш oldu. Napoleonun Misir- dяn getmяsi, onunla Ы Pavelin yaxыnlaшmasы ilя bu "яbяdi ittifaq" dя- yяrsiz bir kaьыza çevrildi. 1799-cu ilin oktyabrыnda Rusiya donanmasы Qara dяnizя dюndц. I mühazirə 10 İran arasında 1800-cü ilin dekabr və 1801-ci ilin yanvarında müqavilələr imzalandı. Lakin Rusiya ilə İngiltərənin yaxınlaşması ingilislərin İrandakı siyasətinin zəifləməsinə səbəb oldu. Bundan istifadə edən Fransa İranda diplomatik üstünlüyü ələ keçirdi. XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında belə bir mürəkkəb ziddiyyətli dəyişkən beynəlxalq münasibətlərdə Qafqaz, o sıradan Azərbaycan mühüm yer tuturdu. Azərbaycan torpaqlarının bir dövlət içərisində birləşmiş olmaması vahid xarici siyasət yeridilməsinə imkan vermirdi. Buna görə, Azərbaycan xanlıqları özlərini qoruyub saxlamaq, xanlıqlar arasındakı münasibətləri tənzim etmək üçün ölkəyə göz dikmiş müxtəlif qüvvələr ilə hesablaşmalı olurdular. Bu qüvvələr bir yandan qonşu İran və Türkiyə, o biri yandan isə Avropa dövlətləri olan Rusiya, İngiltərə və Fransa ilə təmsil olunurdu. XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında qonşu iki dövlət (İran və Türkiyə) Azərbaycan xanlıqları üçün gerçək təhlükə törətmək iqtidarında deyildilər. Bu dövlətlərin bütün XIX yüzil boyunca heç bir özgə torpaqları ələ keçirməməsi təsadüf olmamışdı. Avropa dövlətlərinə gəldikdə, bunu söyləmək mümkün deyil. Keçən yüzildə onlar müstəmləkələr ələ keçirmək uğrunda geniş, sürəkli və kəskin bir hərbi mübarizəyə girişmişdilər. İngiltərə və Fransanın Transqafqaza, o sıradan Azərbaycana münasibətinə gəldikdə, bu onların İranda öz mövqelərini möhkəmləndirmək uğrunda mübarizəsindən, Transqafqaz ölkə- lərinə olan hərbi-iqtisadi marağından irəli gəlirdi. Azərbaycana qarşı başlıca təhlükə çar Rusiyası idi. Rusiyanın belə bir siyasəti İranın mənafeyinə toxunduğundan Rusiya-İran münasibətlərində Azərbaycan əslində başlıca yer tuturdu. Rusiya-İran münasibətləri və Azərbaycan. Həm Rusi- Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi. Xanlıq dövrünün sonu 11 ya, həm də İran hökmdarlarının ölümü bu dövlətlər arasındakı münasibətlərə, onların Azərbaycana qarşı siyasətinə müəyyən təsir göstərdi. Rusiyanın yeni çarı I Pavel və yeni İran hökmdarı Fətəli şah sələflərinin açdığı savaşlardan strateji məqsədlərinə siyasl yol ilə çatmaq siyasətinə keçdilər. I Pavel öz siyasi xəttini Qafqaz qoşunları komandanı general Qudoviçə 1797-ci il 5 yanvar fərmanı ilə bildirdi. Orada Rusiyaya "xeyirxah olan" Azərbaycan və Dağıstan ha- kimlərinin bir federativ dövlət halında birləşməsi təklif edilirdi. Bildirilirdi ki, ali hakim və himayəçi olmaqla, bu hakimlərdən özümüzə sədaqətdən başqa bir şey ummuruq, onların idarə üsuluna qarışmaq, onlar üçün ağır ola biləcək bac və ya digər mükəlləfiyyətlər tələb etmək istəmirik. Çarın bu yeni siyasi baxışı iki il sonra Kaxet çarlığında II İraklinin yerinə keçən XII Georgiyə göndərilən başqa bir fərmanda inkişaf etdirilmişdi. I Pavelin Rusiyanın himayəsi altında federativ dövlət yaratmaq istəməsi təsadüfi deyildi. Bu zaman Rusiyanın iç durumu olduqca ağır idi, dövlətin maliyyə işləri büsbütün pozulmuşdu. Federasyon birləşmə yolu ilə bu ölkələrin İranın nüfuzu altına keçməsinə yol verməmək, yumşaq davranışla onları Rusiyaya daha sıx bağlamaq nəzərdə tutulurdu. Əslində belə bir siyasət onların Rusiyanın tərkibinə qatılması üçün özül hazırlamalı idi. I Pavel öz təklifinin gerçəkləşməsi üçün addım atdı. O, Qafqaz ordusunun yeni komandanı E.F.Knorrinqə Azərbaycan xanlıqları və Dağıstan hakimlərinin nümayəndələrini istədikləri yerdə toplayıb danışıqlar aparmağı tapşırdı. Rus komandanı, öz hökuməti adından yerli hakimləri və yaxud onların nümayəndələrini dəvət edib rəqabət aparmağın zərərini və əmin-amanlıq şəraitində yaşamağın xeyrini başa salmalı, aralarında baş verən çəkişməni adət, qanun və ya münsiflər məhkəməsi vasitəsi ilə həll etməyə çağırmalı idi. Bu da I mühazirə 12 mümkün olmasa, onlar Rusiya imperatoruna müraciət etməliydilər. Yerli hakimlər İran basqını və şahın niyyətinə qarşı birləşməli, bu ittifaqa Şamxalın, Üsminin və Tabasaran qazısının təbəələrini də cəlb etməli, öz təbəələrini qarət etməkdən əl çəkəcəklərinə and içməli idilər. Fətəli şah 1797-ci ildə İranda taxta çıxdıqdan sonra onun başlıca qayğısı mərkəzdən qaçma qüvvələri qırmaq, öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək oldu. Buna görə Rusiya ilə münasibətləri də nizama salmağa çalışdı. 1797-ci ilin sonunda I Pavelin yanına elçi göndərdi. Lakin o, şah elçisi kimi deyil, sərdar Baba xanın elçisi kimi qəbul edildi. Elçiliyin ticarət haqqındakı təqdimatına Rusiya hökuməti müsbət yanaşdı. Ancaq bildirildi ki, Baba xan Gürcüstana, Tarku şamxalına, Dərbənd, Bakı xanlıqlarına, Xəzər dənizi ilə Gürcüstan arasında yerləşən torpaqlara iddialarından əl çəkməlidir. Gerçək durum o zaman Fətəli şahı da Azərbaycan xanları ilə yumşaq davranmağa məcbur edirdi. Bu, Quzey Azərbaycan xanlıqları ilə barışıq yaratmaq istənilməsində öz əksini tapmışdı. Əslində hər iki tərəf buna can atırdı. Mirzə Camal yazır: "Qarabağ vilayətinin vəziyyəti olduqca çətin olduğundan... İbrahim xan mülayimlik etməyi məsləhət bilərək, Ağa Məhəmməd şahın cənazəsini böyük ehtiramla Tehrana göndərdi. Fətəli şah İbrahim xanın belə hərəkətini özü üçün xoşbəxtlik sanıb onun, adamlarını xələt və ənamla geri qaytardı. Ona xələt, qılınc göndərib, Qarabağın hökumətini bütün mədaxili ilə İbrahim xana bağışladı... O tərəfdən şah böyük tədarük görüb, yüksək xanları (İbrahim xanın) yanına göndərdi. Böyük hörmət və izzətlə Ağabəyim ağanın (İbrahim xanın qızı – Red.) kəbinini kəsdirdi; onu qadınla- rının möhtərəmi və hərəmbaşısı etdi. İbrahim xanın oğlu Əbülfət ağanı öz yanına apartdırıb yüksək xanlar sırasında, öz məclisində oturtdu... Bu vəziyyət (İran və Qarabağ xanlığı arasındakı "müla- yimlik" – Red.) yüksək Rusiya dövlətinin böyük imperatorunun sərdarı qoşunla Gürcüstan vilayətinə gələrək müstəqil halda Tiflis Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi. Xanlıq dövrünün sonu 13 şəhərinə yerləşdiyi günə qədər davam edirdi". Gəncə, Şəki və Quba xanları da Fətəli şahı taxta çıxması ilə təbrik edib, onunla münasibətləri kəskinləş-dirmək istəmədilər. Yalnız şirvanlı Mustafa xan Fətəli şahın elçisini "Ağanıza deyin ki, mənim də əlimdə şah qələmi var", - deyə qovdu. Şah hökuməti Azərbaycanın quzey xanlıqlarının tabeliyə gətirilməsinə çox güc verir, bununla yanaşı cənub xanlıqlarını da unutmurdu. Urmiya xanlığı tabe edildi. Ancaq bu işi iki yönümdə aparmaq üçün Fətəli sahın gücü yetmirdi. I Pavel 1801-ci ilin yanvarında Gürcüstan çarlığının Ru- siyaya birləşdirilməsi haqqında manifest verdi. Ancaq o, sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Rusiyada I Aleksandr (1801-1825) çar oldu. Transqafqaz ölkələri böyük sarsıntı qarşısında idi. Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi və Azər- baycan. Aleksandr hakimiyyətə gəldikdən sonra ikinci dəfə, 1801-cı il sentyabrın 12-də Gürcüstanın Rusiyaya birləşdiril- məsi haqqında manifest və Knorrinqin adına fərman verdi. Baqrationlar sülaləsi hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı, Kartli- Kaxet çarlığı ləğv edildi. Lakin devrilmiş sülalənin bir qolu bununla barışmayıb Rusiyaya qarşı mübarizəyə başladı. 1803- 1804-cü illərdə Meqrel, Quriya və İmereti də Rusiyanın himayəsinə qəbul edildi. Şərqi Gürcüstanla birlikdə Azərbaycanın Qazax, Borçalı və Şəmşədil sultanlıqları da Rusiyaya qatıldı. Azərbaycan torpaqları barədə yeni Rusiya çarının siyasəti onun ayrıca bir göstərişində bu şəkildə bildirilməkdə idi: "Ətraf hökmdarlar və xalqlarla əlaqə saxlayaraq, Rusiya tərəfdarlarının sayını artırmağa çalışmalı, xüsusən hələ Baba xanın (Fətəli şahın) hakimiyyəti altına düşməmiş və buna görə də, belə bir şəraitdə əlbəttə, özlərinin təhlükəsizliyi naminə Rusiyaya daha çox meyl göstərəcək İrəvan, Gəncə, Şəki, Şirvan, Bakı və başqa xanlıqların xanlarını tərəfimizə cəlb etməli". Yüklə 2,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|