Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi təLƏBƏ: Ağamirzəzadə Abdulla kafedra

Yusuf Has Hacib deyirdilər . Qaraxanlılar dövlətinin hökmdarı Ulu Kara Buğra Xan təqdim Kutadgu Bilig (ilk siyasi kitab və ilk məsnəvi nümunə) 18 aylıq işin ardından 1070. Bu kitabı oxuyan “Ulu Qara Buğra Han” ona Ulu Has Hacib rütbəsi və Kaşqarda vəzir müavini vəzifəsini verdi . ^[5] [6]

Kutadqu Biliyin ilk uyğur nüsxəsi 1439 - cu ildə Heratda tapılmışdır. Tapılan ikinci nüsxə ərəb dilindədir . Kitabın ilk nəşri 1900 - cü ildə Radloff tərəfindən hazırlanmışdır. ^[7]

İşin bir hissəsi:

Kitabıma “Kutadqu Bilig” adını verdim ki, oxucuya xoşbəxtlik gətirsin, onu doğru yola yönəltsin. Sözümü dedim, fikirlərimi yazdım. Bu kitab hər iki dünya üçün həqiqətə bələdçi, yardım əlidir. Düz bir söz deyim: Dövlətlə hər iki dünyanı əlində saxlaya biləndən xoşbəxt heç kim yoxdur. Əvvəlcə Cənub-Şərqi təqdim edim. O, hökmdardır, düzgün qanunu (adəti) təmsil edir. Aydoldu ilə doğar səadət günəşi, səadət nümayəndəsidir (kut). Yer ağlı Odurmuşun sonunu təmsil edir. Sözlərimi bu dörd dəyərə (doğru qanun, xoşbəxtlik, ağıl, tale) əsaslandırdım. Oxuyanda başa düşəcəksən, diqqət yetir.

^[8]

Yusuf Has Hacib də bu əsərində elmin dəyərindən bəhs edir. Onun fikrincə, alimlərin elmi xalqın yolunu işıqlandırır; “Bilik məşəl kimidir; gecələr yanır və insanlığa doğru yolu göstərir. Bu səbəbdən alimlərə ehtiram göstərmək, onların elmindən bəhrələnməyə çalışmaq lazımdır. Diqqət edilsə, bir alimin elminin digərinin elmindən fərqli olduğu görünər. Məsələn, həkimlər xəstələri müalicə edir; Astronomlar isə illərin, ayların və günləri hesablayırlar. Bu elmlərin hamısı xalqa faydalıdır. Alimlər qoyun sürüsü qarşısında qoç kimidirlər; başçılıq edir və sürüyü doğru yola aparırlar”. ^[9]

Siyasət və ya nəsihət kimi də xarakterizə edilə bilən Kutadqu Bilig, Yusuf Has Hacib və onun böyüdüyü mühitin elmi və fəlsəfi keçmişi haqqında çox əhəmiyyətli məlumatlar verir. ^[10] Platonun dövlət və cəmiyyət anlayışı yaxşı bilinir və tətbiq olunmağa çalışılır. Elmin və alimlərin dəyəri başa düşülür; elmə etibarlı bələdçi kimi baxılır. Türk ədəbiyyatında ilk siyasət kitabı olduğu üçün bu kitabı yazmaqla böyük cəsarət göstərdi.

O, 50 yaşında onu bütün dünyada tanıdan məşhur “Kutadqu Bilig” kitabını yazıb. 18 ayda tamamladığı kitabı ilə az qala ölümsüzləşdi. O, 1070-ci ildə Kaşğara gedən Karahanlı hökmdarı Uluq Qara Buğra xana belə ölməz kitabı hədiyyə etdi. Uluq Buğra Ədəbiyyat və incəsənətlə də maraqlanan xan kitabı sarayda oxuduqdan sonra Balasaqunlu Yusifi “Uluq Has Hacip” adlandırır. Qarahanlı əyalətinin baş vəzirinin köməyi ilə sevinən Balasaqunlu Yusif böyük vəzir müavini olduğu müddətdə Yusuf Has Hacip adı ilə məşhurlaşıb.

Yaşının görkəmli alim və yazıçısı olan Yusuf Has Hacib İslam türk ədəbiyyatı kitabı bu günə qədər gəlib çatan ilk türk yazıçısıdır.

Yusuf Has Hacib 1077-ci ildə vəfat edib. Onun məzarı Çin istilası altında Şərqi Türküstanın ən mühüm şəhərlərindən biri olan Kaşqardadı

BİLİQ Yusuf Has Hacibin 1069-1070-ci illərdə yazılmış məşhur əsəri. İslam dövründə Türk Mədəniyyəti Tarixi ilə yanaşı Türk Dili və Ədəbiyyatının da heç vaxt laqeyd qala bilməyəcəyi bir siyasət kitabıdır. Kutadqu Bilig türk-islam mühitinin siyasət və mədəniyyət baxımından çox mühüm mərhələsini təşkil edir. Buna baxmayaraq, uzun müddət unudulmuşdu.

Əsər Tavqaç Uluq Buğra Karahana (Hakan) Ebu Əli Həsən bin Süleyman Arslan Qara Xana həsr olunub. Bu sənədlə Kutadqu Biliyin qeyd etdiyi Buğra xan haqqında sənədlərin sayı 15-ə yüksəldi. Onlardan 7-si türk, digərləri isə ərəb dilindədir. Kutadqu Bilig yazılandan çox sonra unudulmuş və ya çox dar bir mühitin istifadəsində qalmışdır. Kitaba ilk dəfə əlavə edilmiş 77 beytlik bir şeir var. Bu misranın ön sözündə əsərin özü və müəllifi haqqında məlumat verilir. Burada hökmdarlar üçün “iliq” və “bəg” əvəzinə “məlik” ifadəsi işlədilirdi. Şərq hökmdarları və Maçin bəylərinin hamısı bu kitabı mənimsəmiş və onlardan miras qaldığı üçün başqalarına verməmişdir. Kitaba başqa ölkələrdə də fərqli adlar vermişdilər. Çinlilər Edebu'l-Muluk, Maçin xalqı Enisü'l-Memalik, İranlılar ona Şahnamə, Turanlılar (türklər) isə Kutadqu Bilig deyirdilər. Bu müqəddiməni yazan Kutadqu Biliq bunu bir növ siyasət hesab edirdi ki, bu da yaxşı fikirdir.

Kutadqu Bilig bu müddətdən sonra üçüncü dəfə üzə çıxdı. Bu dəfə natamam müqəddimə kimi misranın müqəddiməsinin xülasəsi əlavə edildi. Burada misranın müqəddiməsində “məlik” sözünün əvəzinə “padişah” sözü işlədilir.

Əsər yazı baxımından iki əlifba növü ilə yazılmışdır. Bunlardan biri uyğur əlifbası, digəri isə ərəblərdən aldığımız İslam türkcəsi əlifbasıdır. Uyğur hərfləri ilə yazılan bəzi yazıların Fateh dövrünə qədər davam etdiyini, əvvəllər hər iki əlifbanın atlı olduğunu, Fateh Sultan Mehmet Xandan sonra isə uyğur hərflərinin tamamilə türk-islam əlifbası ilə əvəz edildiyini söyləmək lazımdır. Bu baxımdan ilkin Kutadqu Biliyin hansı əlifba ilə yazıldığı məlum deyil. Çünki dünyada tanınan üç nüsxədən biri uyğur hərfləri ilə yazılmışdır. Bu nüsxə Herat nüsxəsidir. Digər iki nüsxə ərəb hərfləri ilə yazılmışdır. Buna baxmayaraq, onun islam-türk qrafikası ilə yazılmış nüsxədən köçürüldüyü qənaətinə gəlməyə əsas verir. Eyni vəziyyət daha sonra Karahanlı ölkəsində yazılmış Atabetü'l-Hakayık kimi əsərlərdə də özünü göstərir.

Balasaqunlu Yusuf Has Hacib əsərində yalnız bir yerdə onun adını qeyd etmişdir. O, nəcib bir nəslin üzvüdür, elmi, fəzilətləri, zahidliyi və təqvası ilə cəmiyyətdə hörmət qazanır. Əsərini Balasaqunda yazmağa başlamış, sonra Kaşğara gedib orada tamamlamış və Tavqaç Qara Buğra Hanın hüzurunda oxumuşdur. Bunun üzərinə hökmdar ona iltifat etdi və ona Has Hacib titulu verdi. Əsərinin yazılmasında ən mühüm amil, şübhəsiz ki, müasiri Kaşqarlı Mahmudun türklüyündən və türk millətinin dəyərlərinə sahib olmaq əzmindən başqa bir şey deyil. Kəsgərli, ərəblərə türkcə öyrətmək niyyəti ilə yazdığı əsərində türkcənin ərəbə qarşı vəziyyətindən çıxış edərək, türklərin gələcəkdə böyük və davamlı bir hökmranlığa sahib olacağını qeyd etmişdir. Balasaqunlu Yusif isə o dövrdə fars dilində bir Şahnamənin yazıldığını görüb, O, “Qutadqu Bilig”i türk millətinə bir Şahnamə təqdim etmək, türkcənin gücünü göstərmək arzusu ilə yazmışdır. Ola bilər ki, Yusuf Has Hacib əsərini yazanda əlli yaşlarında idi. Bu halda şair 1019-cu ilə yaxın doğulmuş olmalıdır. Onun harada və neçənci ildə öldüyü məlum deyil.