Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,73 Mb.
|
|
Ordu qaçqınlardan əvvəl qaçarsa? [123, 90]
Güllə: Kürəyə sancılan öz gülləmizdir [123, 102] Tüfəng: Tüfəng qundağından Yapışdı birdən [124, 228] Gətirdiyimiz nümunələrdə hərbi işlə bağlı termin səciyyəli sözlərin əksəriyyəti [süngü, sapand, qılınc, qoşun, ordu, ox, dəbilqə, tüfəng və s.] əsl Azərbaycan, az bir qismi isə [kaman, güllə, xəncər və s.] fars mənşəli sözlərdir. 3. Geyim adları. Milli mədəniyyətimizin qədim tarixini əks etdirən geyim adlarının çoxu xalqın etnoqrafiyası, onun tarixi, həm də milli xüsusiyyətini əks etdirir. Məhz elə buna görə də bədii əsərlərdə işlənmiş geyim adları bildirən sözlərin çoxu onun tarixini, milli simasını əks etdirən sözlərdir. «Geyimlər maddi mədəniyyətin bütün başqa ünsürlərindən daha çox xalqın milli xüsusiyyətlərini əks etdirməklə yanaşı sabit etnik əlamətlər sırasına daxildir» [68, 86]. Bunların bir qismi ədəbi dil, ümumxalq dili üçün bir qədər köhnəlmiş, ümumişlək olmasa da, xalqın məişəti, etnoqrafiyası, tarixi ilə sıx bağlıdır. «Ümumxalq dilində xalqın maddi və mənəvi həyatını əks etdirən sözlərin müəyyən hissəsi, şübhəsiz ki, etnoqrafik leksikaya aiddir» [113, 15]. N.Xəzri əsərlərində işlənən geyim adlarının əksəriyyəti məcazi mənada işlənmişdir. Şair bunlardan müxtəlif üslubi məqsədlərlə istifadə etməklə əsərlərinin dilinə sanki tarixilik, yeni rənglər gətirmişdir. Bu sözlərin bir qismi orta əsr abidələrimizdə işlənmiş, dialektlərdə izlərini saxlamışdır. «Ədəbi dilin lüğət tərkibi, xüsusilə terminologiya, folklor, eləcə də dialekt bazası hesabına zənginləşir...» [46, 442]. Buna görə də N.Xəzri yaradıcılığında işlənən geyim adları təkcə mənsub olduğu xalqın tarixi, mədəni-mənəvi həyatını, məişətini özündə əks etdirməklə kifayətlənməmiş, həm də başqa xalqlarla müqayisədə etnik və sosial fərqlərin araşdırılıb təhlil edilməsi baxımından da ən mühüm mənbələrdən sayılır. Məsələn;
Ney tək ürək yaxır nalələrilə [123, 29] Evə ağ duvaqlı gəlin də gəlir... [123, 85] Üfüqlərin donu mavi xələtdən [123, 160] Bir yumşaq bələyə tutdular səni [123, 161] Yapıncıdan tük yandırıb [123, 179] Gedib tuman geyin, de ki, arvadsan ! [123, 190] Xələt – «hədiyyə kimi bağışlanılmış paltar, mükafat, bəxşiş, toyda qız və oğlanın qohumlarına verilən hədiyyə» mənasında işlənən xalis ərəb mənşəli sözdür [5, 136]. Bu söz türk dillərində hələ XII-XIII əsrlərdən müşahidə olunur. «Xələt» sözü «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının dilində də işlənmişdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu söz daha qədim dövrlərdən dilimizdə mövcud olmuşdur: Aruz cümlə bəgləri xələtlədi, döndi aydır [58, 165]. Fəxri geyim kimi, «xələt» sözü «Koroğlu» dastanında da işlənmişdir: Elə ki, özünü göstərdi, Çənlibel dəlisi olmağa layiq olduğunu sübut elədi, məndən xələti onda görəcək. Mən xələti ancaq igidə verirəm [8, 46]. Qeyd edək ki, «xələt» sözünün «paltar» mənası onun sonrakı mənasıdır. Çünki bu söz ilk dövrlərdə «hədiyyə, mükafat» mənasında işlənmişdir. Don. Qədim türk geyim adlarından olan bu söz müasir dilimizdə də işlənməkdədir. Bu sözün qədimliyini Qaradonlu toponimi [İmişli rayonunun keçmiş adı] və «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında işlənməsi göstərir. Azəbaycan dilində «don» sözü «paltar, libas, üst geyimi, ətəkli qadın paltarı» mənasında işlənir [5,82]. «Kitabi-Dədə Qorqud»da «don» sözünə «xələt» sözü kimi «mükafat,ənam» mənasında təsadüf edilir. Xeyir xəbər gətürənə at, don verərəm, qaftanlar geydürəm [58, 148].
Duvaq – «toya aparılan gəlinin üzünə çəkilən tül örtük» mənasındadır [5,85]. Müasir dilimiz üçün köhnəlmiş hesab edilən bu sözə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının dilində də rast gəlirik: Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı [58, 143]. «Dialekt və şivələrdə terminoloji fondun öyrənilməsi termin yaradıcılığı işinə də böyük yardım edir. Çünki ayrı-ayrı sahələr üzrə terminologiyanın təkmilləşdirilməsi və terminlərin dəqiqləşdirilməsi üçün dialektlərdə zəngin material vardır» [74,5]. «Elmi dildə işlənən terminlərin müəyyən bir hissəsi ümumxalq danışıq dilinə, eləcə də dialekt və şivələrə məxsusdur» [79, 35]. Qeyd edək ki, «duvaq» sözü Şəki dialekti, Oğuz şivəsində «duvax» fonetik variantında «qız ərə gedəndən bir neçə gün sonra düzəldilən gəlingörmə mərasimi» mənasında işlənir [10, 156]. Eyni zamanda bu söz omonimlik təşkil edərək Ordubad dialektində «düvax» fonetik variantında «piti bişirilən saxsı qabın ağzına qoyulan qapaq» mənasını [Çölməyin düvaxı yoxdur], Qazax dialektində, Tovuz, Bolnisi, Ağdam, Cəbrayıl şivələrində doax // duvax fonetik variantında xəmiri yaymaq üçün istifadə edilən xüsusi dairəvi taxtanı [Duvağı bəri qoy, kündəni yasdılayım] bildirir [9, 195-204]. Xalqın tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti ilə bağlı olan geyim adları bədii ədəbiyyatda, eyni zamanda elmi üslubda da həmişə işlənəcəkdir. «Bunlar ona görə mənalıdır ki,əzizdir, uzun ömürlüdür, əbədidir ki, xalqın mənəvi yaddaşını yaşadır,onun xarakterini təqdim edir, mənəvi mədəniyyətini əks etdirir» [69, 284]. 4.Bədən üzvlərinin adlarını ifadə edən leksika. Leksikanın qədim layını özündə birləşdirən bu sözlər – terminlər insan oraqanizminin ayrı-ayrı üzvlərinin adını bildirərək hər biri müstəqil leksik mənaya malik olsalar da, «bunlardan törəyən sözlər də çoxmənalılıq – bu da ən çox metaforalar, metonimiyalar əsasında formalaşır, dildə bir semantik sistem yarada bilir [dağın başı, mizin gözü, mizin ayağı, sözün canı, çayın qolu, yolun ağzı, alnı açıq, alın yazısı, ağzıbir, ağzıboş, ağzıyuxarı, ağzı kəsərli, ağzı dualı, ağzıyelli, ağzıyırtıq, çəkmənin burnu, qabırğa söhbəti, dişbatmaz, diz-dizə, dizçökmə, dodaqaltı, əloyunu, əlaltında, ovuc içi, ovuc-ovuc və s. kimi birləşmələrdə olduğu kimi] və belə törəmə sözlər xalqın tarixi, ənənəsi, təfəkkürü ilə sıx bağlıdır, əksərən milli xarakter daşıyır» [66, 81]. N.Xəzri yaradıcılığında insanın bədən üzvlərinin adlarını bildirən sözlərin-terminlərin hamısına rast gəlirik:
Dodaq: Qopdu dodağımdan «gözəldir» sözü [123, 12] Dil: Mən susdum, qurudu dilim də sanki [123, 128] Əl: Əlini uzatsan çatar zirvəyə [123, 122] Qol: Qollarım ulduzla ay arasında Sinə: Sinəm geniş yoldur, bilməyən bilsin [123, 116] Saç: Saçlar ağ xəyaldı Çiyin: Çiyni uzunu Üz: Üzündə qırışlar naxış-naxışdır [123, 21] Ürək: Kim deyər, nədəndir bu ağrı, sızı, Niyə iztirablar keçirir ürək? [123, 13] Kürək: Ox sancılar dağ vüqarlı Dəmirgücün kürəyinə [123, 178] 5. Ailə-qohumluq, yaxın münasibətləri bildirən sözlər. Tarixi ibtidai icma quruluşundan başlayan ailə-qohumluq münasibətləri şüurlu cəmiyyətdə həmişə mövcud olub və bu münasibətləri ifadə edən sözlər də bunların özü qədər qədimdir. Orxon-Yenisey abidələrindən başlayaraq qədim türk yazılı abidələrində,»Kitabi-Dədə Qorqud»da bu sözlərə rast gəlinir.Buna əsasən, deyə bilərik ki, bu sözlərin əksəriyyəti türk mənşəli sözlərdir.Azərbaycan ədəbi dilində,dialekt və şivələrdə mövcud olan bu sözlər N.Xəzri əsərlərində də işlənmişdir: Ata, ana: Atanı, ananı itirdik, dözdük [123, 48] Qardaş: Qardaşıyam dərdlilərin Övlad: Övladıyam göyün-yerin [123, 37] Oğul: İgid oğul bəslədim mən, fərari böyütmədim [123, 92] Əmi: Burda yaşayırmış əmisi onun [123, 103] Dost: Qardaşım, dostları düşməndən ayır [123, 40] Xanım, xatın: Xanımlar, xatınlar qəmli gəlibdir [121, 191] Gəlin: Nə orda gözləyən bir gəlin durur, Ər: Nə çarpaz yollarla gələn bir ər var [123, 101]
M. Kaşğari «Divani lüğət-it-türk» əsərində «xatun» sözünün etimologiyası haqqında məlumat verərkən onun əvvəllər daha dar mənaya malik olub yazılı abidələrdə şahzadələrə, imperator qız-qadınlarına aid edildiyini göstərir və ilk türk imperatoru Əfrasiyabın bütün qız nəvələrinə verilən ad kimi qeyd edir və yazır. Bu məsəldə də işlənir: «xan ışı bolsa, katun ışı kalır=xanın işi olanda, xatunun işi təxirə salınır» [51, 407]. «T.Bertaqayev «xatun» sözünün xa+tan hissələrindən ibarət olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, bu ilkin məna özünü yalnız müasir türk və qismən də Azərbaycan dilində [xanım-xatın birləşməsində] qoruyub saxlamışdır.Digər türk dillərində isə bu söz qohumluq termini kimi çıxış edib «arvad, qadın» mənalarını ifadə edir» [70, 38]. Bu söz Orxon-Yenisey abidələrində «katun» fonetik variantında «xatın, xaqanın arvadı» mənasında verilmişdir [78, 367]. «Qədim türk dili lüğəti»ndə bu sözün «qatun» fonetik variantında arvad-qadın, xanım mənaları qeyd edilmişdir [78, 438]. E.İ.Əzizov «Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası» əsərində bu sözün Azərbaycan dilinin şivələrində xatun/xatın,arvad,qadın, xanım, əsil nəcabətli, hörmətli, görkəmli qadın məqamlarında işləndiyini yazmışdır [28, 264]. E.İ.Əzizovun dialekt və şivələrdə göstərdiyi mənaları həm də danışıq dili üçün səciyyəvidir [çox xanım-xatın qadındır, qızdır]. N.Xəzri poeziyasında da xanım, xatın sözləri qadın, xanım mənalarında işlənmişdir: Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|