Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları
Qaraqoyunlu tayfa ittifaq
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 29. S əf əvil ərin Ərd əbil hakimiyy əti
- 31. S əf əvil ər dövl əti I Şah T əhmasibin hakimiyy əti dövründ ə.
- 32. S əf əvil ər dövl əti I Şah Abbasın hakimiyy ət dövründ ə
|
28. Qaraqoyunlu tayfa ittifaqı və Qaraqoyunlu dövləti. Qara Yusifin daxili və xarici siyasəti.
Azərbaycan xalqının təşəkkülündə qaraqoyunlu tayfası mühüm rol oynamışdır. Qaraqoyunlu tayfa birliyi Van gölünün cənubunda məskən salmış, XIV əsrin 70-ci illərindən Ərzincan, Sivas və Kürdüstanın şimal torpaqlarında möhkəmlənmişlər.
Öncə Həmədan, sonra isə Qəzvinin qərbində yurd salmış Baharlı tayfası tərəfindən idarə olunurdu. Tərkibində ayınlı, hacılı, alpout, saatlı və s. tayfalar da var idi. Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının bayrağında qara qoçun təsviri var idi. Tayfalar əsasən qoyunçuluqla məşğul olurdu. Tayfa birləşməsinin əsasını Bayram Xoca qoymuş,onun ö lümündən sonra (1380), Qara Məhəmməd (1380-1389) tərəfindən möhkəmlənmiş, 1410-cu ildə isə Qara Yusif güclü dövlət halına gətirmişdir. Qaraqoyunlular Ağqoyunlu, Cəlairilər və Teymurilərə qarşı mübarizə aparmışlar.
1382-ci ilin payızında Qara Məhəmməd Cəlairi şahzadəsi Şeyx Əliyə qalib gələrək Təbrizi tutdu. 1387-ci ildə Teymur Naxcıvandan qaraqoyunlular üzərinə hücuma keçdi. Qara Məhəmməd Çapaqcur döyüşündə Teymurun qüvvələrinə qalib gəldi. Cəlairi ə mirlərinin Təbrizə hücumunu eşidən Qara Məhəmməd 1388-ci ildə Təbrizi onlardan geri ala bildi.
Qara Məhəmmədin ölümündən sonra Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına Qara Yusif başçılıq etdi (1389-1420).
1394-cü ildə Əmir Teymur tərəfindən məğlub edilən Sultan Əhməd Cəlairi və müttəfiqi Qaraqoyunlu Qara Yusif Misir sultanı Berqoqun yanında sığınacaq tapdılar. Misir Sultanı Berqoq Teymura qarşı mübarizədə Qaraqoyunlu və Cəlairi qüvvələrindən istifadə edirdi. Lakin Berqoqun oğlu Sultan Fərəc Teymurla ttifaq yaratmaq üçün hər ikisini həbsə aldı, yalnız 1405-ci il Teymurun ölümündən sonra onları həbsdən azad etdi. 1406-cı ildə müttəfiqlər iyunda Bağdadı, iyulun sonlarında isə Təbrizi ələ keçirdilər. 1406-cı ildə Təbriz yaxınlığında Şənbi-Qazan döyüşündə Teymuri Əbu Bəkr əzildi. Qara Yusif 1408-ci il aprelin 21-d Əbubəkrin atası Miranşahı və 20 minlik ordusu ilə ona köməyə gəlmiş qardaşı Şahruxu Sərdurud adlı yerdə məğlub etdi. Miranşah döyüşdə öldürdü.
1410-cu ildə Qara Yusifin Ərzincana hücum edən Ağqoyunlu tayfa başçısı Qara Yuluq Osman bəylə və Amiddəki Şimali Mesopatamiya hakimi ilə vuruşmasından istifadə edən Sultan Əhməd Təbrizə hücum etdi.
Bundan xəbər tutan Qara Yusif 1410-cu il avqustun 30-da Şənbi-Qazan adlı yerdə döyüşdə (II Şənbi Qazan döyüşü) Sultan Əhmədi məğlub edərək onu edam etdi. Cəlairilər hakimiyyətinə son qoyuldu.
1410-cu il Şənbi –Qazan döyüşündən sonra Şirvanşah I brahimin oğlu Kəyumərs Təbrizə yaxınlaşdı. Qara Yusif onu əsir alıb sonra azad etdi. Bir müddət keçdikdən sonra Qara Yusif Şirvana elçi göndərərək I brahimin tabe olmasını tələb etdi. Lakin I brahim Ş irvanın müstəqilliyini itirməmək üçün rədd cavabı verdi.1412-ci il noyabrın 6-dan dekabrın 4- dək Kür çayı sahilindəki döyüşdə Qara Yusiflə I brahim üz-üzə gəldi. I brahim və onun müttəfiqləri bu döyüşdə məğlub oldular. I brahim və oğlanları əsir alınaraq Təbrizə aparıldı, ondan 1200 tümən bac tələb olundu. Şirvanşahın Təbrizdəki tərəfdarları- tacirlər, sənətkarlar tələb olunan bacı verdikdən sonra I brahim azad olundu və Qara Yusifin itaətini qəbul etdi. 1413-cü ildə brahim Şirvana qayıtdı.
Qara Yusif 1418-1420-ci illərdə Azərbaycana yürüş edən Teymuri Şahruxun yürüşlərini dəf etdi. Lакin Qara Yusif döyüşlərin birində yaralandı və Təbriz yaxınlığında Ucan adlı yerdə vəfat etdi (1420 noyabr 17-də). Varisləri: Qara İskəndər, Ə bu Səid, Cahanşah.
Səfəvilər sülaləsinin yüksəlişi monqol istilası dövrünə təsadüf edir. XIII yüzillikdə monqolların işğal etdikləri ərazidə kortəbii surətdə sufi-dərviş təriqəti yarandı və tezliklə sənətkar və kəndlilər arasında geniş yayıldı. XIII əsrin sonunda belə dərviş ordenlərindən biri də Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində yaranmışdı. Ordenin və Şeyxlər sülaləsinin adı müqədddəs sayılan Şeyx Səfiəddin saq Əl-Musəvi əl-Ərdəbilinin (1252- 1334) adı ilə bağlı idi.
Rəvayətə görə, səfəvilərin banisi Şeyx Səfiəddin iyirmi birinci nəsildən olan yedinci şiə mamı Musa Kazıımdan törəmədir, bu da bilavasitə Həzrət Əlinin və Peyğəmbərin qızı Fatimənin iyirmi altıncı nəslidir. XIV əsrin ikinci yarısı-XV əsrdə Ərdəbil təriqətinin təkcə Azərbaycanda deyil, Rumda (Kiçik Asiya), farsda, raqda, Gilanda çoxlu müridləri və ardıcılları var idi. Beləliklə, XV əsrin ikinci yarısında Ərdəbil feodal hakimiyyətinin əhəmiyyəti daha da artdı. XIV-XV əsrlərdə Səfəvilər ağır həyat keçirən xalqın ədalətli hökmdar haqqında baş tutmayan arzusunu təcəssüm etdirən şiəliyi Azərbaycanda sürətlə yaydılar və ideoloji təbliğat vasitəsinə çevirdilər. Səfəvilərin müvəffəqiyyətinə səbəb Ə rdəbil şeyxlərinin başçılıq etdiyi hərəkatın ölkənin oturaq əhalisinin tələbini ifadə etməsi idi.
Bu mübarizələr Şeyx Sədrəddin Musa(1334-1392), Şeyx Xacə Əli(1392-1427), Ş eyx brahim(1427-1447), Şeyx Cüneyd(1447-1460), Şeyx Heydər(1460-1488), Şeyx Sultanəli(1488-1494) və nəhayət Şah smayılılın (1487-1524) dövründə daha kəskin xarakter aldı.
Səfəvilərin tarixi dörd dövrə bölünür: I dövr (XIII əsrin sonlarından 1447-ci ilə qədər)-Səfəvilər şiəliyi yayır, xalq kütlələrinin antifeodal hərəkatına başçılıq etməyə çalışır, lakin hakimiyyətləri hələ ki, Ərdəbildən kənara çıxmır. II dövr(1447-1501)- özlərini müstəqil ruhani feodalları kimi təqdim edir və Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol oynayırlar. III dövr (1501-1587) -Səfəvilərin hakimiyyəti yaranır, möhkəmlənir və Azərbaycanın iqtisadi-sosial həyatında yenə də mühüm yer tutur.
IV dövr (1587-1736)-paytaxt sfahana köçürülür və dövlətin mahiyyəti dəyişilir. Bu bölgü əsasında belə qənaətə gəlirik ki, Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti 1501, bütün Azərbaycan hakimiyyəti isə 1736-cı ilədək davam etmişdir. Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin yaranması üçün “rüşeym” olmuşdur. Ş eyx Cüneyd 1460, Şeyx Heydər isə 1483, 1487, 1488-ci illərdə Azərbaycanın ş imalına yürüş etdilər. 1493-cü ildə əsirlikdən çıxan Sultanəli 1 il sonra Şəməsi döyüşündə öldürüldü. Hakimiyyət başına smayıl gəlməli olsa da, bu hələ onunçün çox tez idi. Beləliklə Səfəvilərin bütün Azərbaycana hökmranlıq etmək zamanı yetişmişdi.
30. Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması. I Şah smayılın daxili və xarici siyasəti.
1499-cu ildə smayıl Ərçivanda, daha sonra isə Çuxursəddə məskən salaraq öz tərəfdarlarını topladı. 1500-cü ildə Ərzincanda gələcək planlar haqqında müşavirə keçirildi və yekun qərar kimi ilk əvvəl 7 min nəfərlik qoşunla Şirvana hücum edildi. Həmin ilin payızında Cabanı adlı yerdə Qızılbaşlar Şirvanşahları məğlub etdilər, Ş irvanşah Fərrux Yassar öldürüldü. 1501-ci ilin yazında smayılın qızılbaş qoşunları Bakını tutdu. Şirvanşahların xəzinəsi onların əlinə keçdi. 1501-ci ilin payızında Şərur yaxınlığında Ağqoyunluların bir qolunun rəhbəri Əlvənd Mirzənin 30 minlik qoşunu darmadağın edildi və Sultan Diyarbəkirə qaçdı. Şeyx smayıl və tərəfdarları Təbrizə daxil oldular, bununla da Azərbaycanda hakimiyyət Səfəvilər sülaləsinin əlinə keçdi. Səfəvilər dövləti sosial-iqtisadi cəhətdən daha çox inkişaf etmiş Azərbaycan ə razisində yarandı. Bu dövlətdə əhalinin etnik və mədəni birliyə malik çoxluğunu Azərbaycan türkləri təşkil edirdilər. Eyni zamanda türk soylu tayfalar siyasi, hərbi komandanlıq, saray vəzifələri, maliyyə işlərində əsas yer tuturdular. Diplomatik yazışmalar demək olar ki, əsasən Azərbaycanca aparılırdı, ilk dəfə olaraq Azərbaycan dili rəsmən dövlət dili elan edilmişdi.
onunla Almaqulağı(Həmədan) yaxınlığında döyüşə girdi və 70 minlik qoşunu smayılın 12 minlik qoşununa məğlub oldu, Murad Mirzə Şiraza qaçdı. Bununla da Ağqoyunlu dövləti tamamilə süqut etdi. Bunun ardınca Şah smayıl elə həmin ili Qum, Kaşan və sfahanı da özündən asılı vəziyyətə saldı. 1504-cü ildə isə Yəzd və Kirman da işğal olunmuş torpaqlar siyahısına salındı. Öz qələbələri ilə tərəfdarlarını ruhlandıran gənc hökmdar dayanmaq bilmirdi. O, öz qoşunu ilə birgə Qərbə doğru hərəkət etməyə başladı və 1507-ci ildə Van ilə Ərzincanı, 1508-ci ildə isə Ərəb raqını tutdu. smayılın qərbdə hərbi əməliyyatlar keçirməsindən istifadə edən Özbək xanı Şeybani xan Xorasanı işğal etdi və şaha təhqiredici məktub yazdı, cavabında şah smayıl Xorasana gələcəyini bildirdi. Həqiqətən də 1510-cu ildə Şah smayıl Xorasana doğru yürüşə başladı və 1510-cu il dekabrın 1-də Mərv yaxınlığında Şeybani xanı taktiki fəndlə məğlub etdi və Xorasanı tutdu. Artıq Səfəvilər dövləti uğurlu döyüşlər sayəsində Ön Asiyada nəhəng bir imperiyaya çevrildi.
Səfəvilər dövründə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və sosial həyatında da mühüm dəyişikliklər olmuşdu. Təsərrüfat həyatı dirçəlmiş, şəhərlər inkişaf edərək genişlənmişdi. Xüsusilə də bu dövrdə sənətkarlıq və ticarət xeyli inkişaf edirdi. Təbriz, Ş amaxı, Ərdəbil, Bakı və başqa şəhərlər böyüyür və möhkəmlənirdi. Ən böyük şəhər isə paytaxt Təbriz idi. Bu şəhər Qərb ilə Şərq arasında ticarətdə mühüm rol oynayırdı. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin dövlət quruluşu feodal despotik şahlıq idi. Hakimiyyətin başında qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olan şah dururdu. Ölkə ərazisi əvvəlcə 3, daha sonra isə 4 Bəylərbəyliyinə bölünmüşdü. Bu bəylərbəyliklərinin başında da şah tərəfindən təyin olunan bəylərbəyi dayanırdı. O, tabeliyində olan qoşunla təyin edildiyi ə razidə sabitliyin qorunmasına cavabdeh idi. Üsyanlar zamanı qonşu bəylərbəyilər bir- birinə qoşunla kömək də edirdilər.
1524-cü ildə Şah I smayıl qəflətən vəfat etdi. Ondan sonra hakimiyyət başına gənc Ş ah I Təhmasib çıxdı. Bu zaman ölkədə feodallar arasında çəkişmələr yenidən başlandı. Qızılbaş əmirləri hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək itaətdən boyun qaçırdılar. Ə slində dövlət işlərinə on yaşlı Təhmasibin qəyyumu, rumlu tayfasının başçısı Div Sultan nəzarət etməyə başladı. Lakin ustaclı tayfasının əmirləri Köpək sultan və Abdulla xan onun hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə mane olurdular. Şahın gənc və təcrübəsizliyindən istifadə edən iri tayfa başçıları hakimiyyətə gəlmək uğrunda bir- birləri ilə qızğın mübarizəyə başladılar, qızılbaş tayfaları arasında gedən bu ziddiyyətlər nəticəsində mərkəzi hakimiyyətin fəaliyyəti əslində dayandı. Ölkədə hərc-mərclik hökm sürməyə başladı.
müraciət etdi. Kifayət qədər güc toplamış Div Sultan 1526-cı ildə Köpək Sultan qüvvələrinə qalib gəldi. 1527-ci ilin iyunda Naxçıvanda Arpaçayı sahilində Div Sultan Köpək Sultana yenidən qalib gəldi. O öldürüldü. Lakin az sonra Div Sultanın özü də
öldürüldü. Beləliklə Səfəvi səltənətində hərcmərclik qüvvətləndi. Təkəli tayfasından Ş ıxı Sultan ön plana çıxsa da Zülqədər tayfasından bir nəfər onu qətlə yetirdi. 1527- 1531-ci illər Səfəvilər səltənətində təkəli tayfasının hakimiyyətdə möhkəmləndirmək cəhdi artıq həddi-buluğa çatmış olan I Təhmasib tərəfindən qətiyyətlə alınmağa başlandı.
etdi.Təbrizi talan edib tayfanın bir hissəsilə Osmanlıya keçdi və sonralar Sultan I Süleymanın Azərbaycana yürüşlərində iştirak etməyə başladı. Lakin Təhmasib tezliklə itaətkarlıq göstərməyən feodalların müqavimətini qırdı. I Təhməsibin ona qarşı xəyanətdə ittiham olunan Hüseyn xanı edam etdirməsi gənc ş ahın hakimiyyətə nəzarəti ələ almasına sübut idi. Lakin Təhmasibin yerli əyanların müqavimətini qırmaq, dövləti möhkəmləndirmək cəhdləri uğurlu olsa da Osmanlı dövləti ilə münasibətlərin pisləşməsi ümumi inkişafa müəyyən qədər mane olurdu. Bitlisi ələ keçirən Ülamə bəy Sultan Süleymanı Azərbaycan və raqa yürüş etməyə təhrik etdi. 1534-cü ilin yayında Sultan 100 minlik qoşunla Azərbaycan sərhədlərini keçdi və qısa vaxt ərzində Cənubi Azərbaycanın xeyli hissəsini tutdu. Lakin qışın sərt keçməsi, ərzağın çatışmaması, ən əsası isə Azərbaycanda ciddi müqavimətə rast gəlmələri Osmanlıların buranı tərk etməsinə səbəb oldu.II yürüş 1535-ci ilin yazında Təbrizə yürüşlə başladı, lakin buna qədər Şah I Təhmasib əhalini raqa və rana köçürmüş,düşmən əlinə keçməməsi üçün onların yararlana biləcəyi hər şeyi məhv eləmişdi.Bu isə düşmənin geri çəkilməsinə səbəb oldu.1548-ci ildə isə növbəti dəfə Sultan yürüşə başladı, lakin eyni mənzərə ilə qarşılaşdı, üstəlik Şah paytaxtı Osmanlılara yaxın olan Təbrizdən Qəzvin şəhərinə köçürtmüşdü.1552-ci ildə Şah I Təhmasib müdafiədən fəal mübarizəyə keçdi və xeyli qənimət ələ keçirdi, düşmən məğlub edildi.Buna cavab kimi 1554-cü ildə Sultan I Süleyman dördüncü dəfə Azərbaycana yürüş etdi, Naxçıvana od vuruldu. Lakin buna baxmayaraq Səfəvi qüvvələri düşmənə bir neçə dəfə ağır zərbələr vurdular.Şirvana hücum etmiş Qasım Mirzənin qoşunu məğlub edildi. Cəhdlərinin boşa çıxdığını görən Sultan danışıqlara getdi və 1555-ci ilin may ayında tərəflər arasında Amasiya sülh müqaviləsi imzalandı.Sülhə əsasən Qərbi Gürcüstan və Qərbi Ermənistan Osmanlılara verildi, Şərqi
Gürcüstan,indiki Ermənistan isə Səfəvilərdə qaldı.
XVI əsrin otuzuncu illərində Şirvanda və Şəkidə əyanların özbaşınalığını görən Ş ah Təhmasib 1538-ci ildə Şirvanşahları tamamilə Səfəvilərə birləşdirdi. Şirvanşah II Xəlilullahın ölümündən sonra (1524-1535) hakimiyyətə gələn Şeyxşahın oğlu Laxruxun zəifliyindən istifadə edən yerli əyanlar Mərkəzi hakimiyyəti tanımaq istəmədilər. ona görə də 1538-ci ildə Təhmasib Şirvanın yarımmüstəqilliyinə son qoydu. 1540-cı ildə Bakı, 1541-ci ildə Tiflis tabe edildi. 1551-ci ildə Şəki birdəfəlik Səfəvi dövlətinə tabe olundu. Bununla da onun dövründə vahid Azərbaycanın yaradılması prosesi uğurla başa çatdırıldı. Bu I Təhmasibin ən böyük uğurlarından idi.
Ş ah I Təhmasib, eyni zamanda, ölkədə ictimai vəziyyətin, mədəniyyətin inkişafı üçün xeyli uğurlu addımlar atmışdır. Onun sarayında görkəmli alimlər, şairlər, incəsənət xadimləri yaşamış və Şah onları himayə etmişdir.
32. Səfəvilər dövləti I Şah Abbasın hakimiyyət dövründə 1587-ci ildə Mürşüdqulu xan, xüsusilə ustaclı və şamlu tayfalarından olan qızılbaşların Xorasan qrupu Qəzvində on altı yaşlı Abbası şah elan etdilər. Bu vaxta qədər Qaracadağ, Ərdəbil, Xalxal, Talış istisna olmaqla Azərbaycanın bütün vilayətləri osmanlı türklərinin əlində idi. Qızılbaş dövləti inkişaf etmiş iqtisadi bölgələrində, yüksək mədəniyyətindən, güclü hərbi potensialından məhrum edilmişdi. Qızılbaşların Azərbaycan Səfəvi dövləti tənəzzülə uğrayırdı. 1587-ci ildə özbəklərlə müharibənin qızğın vaxtında I Abbas atasının şəhərdə olmamasından istifadə edərək qızılbaş və fars ə yanlarının köməyilə Qəzvini tutdu. O, qızılbaş bürokratiyasını özünə sadiq dayaq elədi. Ş ah Abbas hər şeydən əvvəl orduya xüsusi əhəmiyyət verirdi. taətsiz feodallara qarşı mübarizə aparmaq, xalq hərəkatını boğmaq və yürüşlər üçün qüdrətli nizami orduya ehtiyac vardı. Ona görə də Şah Abbas hakimiyyətə gələndən sonra (1587-1629) Səfəvilərin itirilmiş ərazisini geri qaytarmaq və sarsılmış qüdrətini bərpa etmək üçün hərbi və inzibati islahat keçirdi. Nizami ordu yaradıldı. Eyni zamanda iranlılardan ibarət olan şiə ruhani və məmurlarının dövlət işlərində iştirakını gücləndirdi. ri torpaq sahiblərinin sıxışdırılması, edam edilmiş feodallann torpaqlarının ələ keçirilməsi hesabına şah öz şəxsi torpaqlarını xeyli genişləndirdi. Bu mübarizədə xeyli feodal
hakim və əmirlər məhv edildi. Şah Abbas hakimiyyətə qarşı çıxan təkəli tayfasına amansız divan tutdu. Onun əmrilə bir sıra tayfalar məhv edildi. Yeni şah dövlətin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə yüksək dövlət vəzifələrinə irəli çəkilən bütün şəxslərdən peşkəş adı ilə xəzinəyə müəyyən məbləğ verilməsini tələb etdi. Pul islahatı keçirdi. Maliyyə işi qaydaya salındı. 7,7 qram ağırlığında olan qızıl və gümüş skkələr (Abbası) uzun müddət təkcə Səfəvilər deyil, şərqdə sərbəst dövriyyədə olmuşdur. On illərlə davam edən dağıdıcı müharibələrdən sonra, 1590-cı ildə stanbulda Səfəvi-Türkiyə dövlətləri arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Sülh müqaviləsi Azərbaycanı Səfəvi və Türkiyə dövlətləri arasında böldü, ölkənin böyük hissəsi Osmanlı feodallarının sərəncamına keçdi. Şirvan, Qarabağ, Təbriz, Sərab, Marağa və onların qərbində yerləşən digər torpaqlar Türkiyəyə verildi. Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ və Talış Səfəvilər tərəfində qaldı. Beləliklə, Səfəvi-Osmanlı arasında bağlanmış 1590-cı il müqaviləsi Azərbaycan torpaqlarını parçaladı. Əslində Amasiya müqaviləsinin şərtləri tamamilə pozuldu. Lakin I Şah Abbasın apardığı məqsədyönlü siyasət Səfəvilər dövlətinin tədricən yenidən dirçəlməsinə şərait yaratdı. XVII əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda Osmanlı hakimiyyəti zəiflədi. 1603-cü ilin sentyabrından I Abbas Azərbaycan torpaqlarını geri qaytarmaq məqsədilə hərbi yürüşə başladı. Öz növbəsində Təbrizlilər Osmanlılara qarşı üsyan qaldırdılar. 1603-cü ilin oktyabrında I Abbas Təbrizi tutdu. Yürüşlərini davam etdirən I Abbas Mərənd, Xoy, Salmas, daha sonra Culfa, Naxçıvanı və b. şəhərləri azad etdi. 1604-cü ilin iyun ayında rəvan qalası tutuldu. Elə bu ərəfədə Gürcüstanla məsələlər Səfəvilərin xeyrinə həll olundu. Bundan sonra Azərbaycanın şimal torpaqları uğrunda mübarizə davam etdirildi. 1606-cı ilin iyun ayında Gəncə, 1607-ci ilin qışında Bakı, 1607-ci ilin martında Dərbənd tutuldu. 1612-ci ilin Sərab sülhünə görə 1555-ci ilin sülh müqaviləsinin şərtləri bərpa olundu. 1618-ci ilin Mərənd sülhü bunu bir daha təsdiq etdi. 1639-cu il mayın 17- də imzalanmış Qəsri-Şirin müqaviləsi Osmanlı-Səfəvi münasibətlərini bir daha yoluna qoydu və 1612-ci ilin müqaviləsini təsdiq etdi. Bağdad daxil olmaqla ərəb raqı Osmanlı dövlətinə verildi. Eyni zamanda Van, Qars, Axıska əraziləri də Osmanlı dövlətinə çatdı.
Təsərrüfat həyatı Səfəvilər dovləti 1501-ci ildə Şah smayıl Xətai tərəfindən yaranmışdır. Bu dövlət bəzən Qızılbaşlar dövləti də adlanırdı. Dövlətin başında qeyri-məhdud hakimiyyətə malik şah dururdu.O,eyni zamanda şiələrin ruhani başçısı hesab edilirdi.Şahın yanında məşvərətçi orqan olan Ali məclis fəaliyyət göstərirdi. Ali məclis Azərbaycan tayfalarının ən nüfuzlu əmirlərindən ibarət idi. Şahın dünyəvi və dini işlərdə müavini vəkil adlanırdı və o dövlətdə ikinci şəxs sayılırdı. Səfəvi dövlətində baş komandan əmir-ülüməra adlanırdı. Bu dövlətin əsas hərbi qüvvəsi Azərbaycan tayfalarından ibarət çərik adlanan hərbi dəstə idi. Çərik atlı feodal qoşunu idi. Çərik dəstəsinə qorçubaşı başçılıq edirdi. Mülki işlərə vəzir başçılıq edirdi.O,mədaxil və məxaricə nəzarət edirdi. Dini işlərə isə sədr rəhbərlik edirdi. Məhkəmə işləri şəriət normaları əsasında aparılırdı. Məhkəmədə hakimliyi qazılar, müftilər, şeyxülislam edirdi. Səfəvi dövlətinin ərazisi inzibati cəhətdən bəylərbəyiliklərə, onlar da mahallara bölünürdü. Bəylərbəyi yalnız şah tərəfindən seçilirdi. Hər bir bəylərbəyi müəyyən qədər qoşun saxlayırdı. Səfəvilər dövləti dövründə Azərbaycan inzibati cəhətdən dörd bəylərbəyilikdən ibarət idi. Bunlar Şirvan, Qarabağ, Çuxursəəd və Təbriz bəylərbəyi idi. Mahallara isə qolbəyi başçılıq edirdi.XVI əsrdə isə bu naib adlanırdı. Daha kiçik inzibati ərazilərə isə sultan başçılıq edirdi. Ali hərbi inzibati mövqe tutan şə xs xan adlanırdı.Kətxudalar kəndlərə, kələntərlər isə şəhərlərə rəhbərlik edirdi.Hər bir şə hərdə asayişin qorunmasına darğa başçılıq edirdi və o, kələntərdən asılı idi. Səfəvi dövlətində idarəetmədə irsilik prinsipi saxlanılırdı və bu müəyyən mənada ölkənin abadlaşdırılması, təsərrüfatın inkişaf etdirilməsinə öz təsirini göstərirdi. Yerli hakimlər də irsilik qaydasının saxlanılmasına can atırdılar. Qızılbaşlar dövründə Azərbaycanda mülkiyyət formaları demək olar ki, dəyişməmişdir. Dövlətə məxsus torpaqlar divan adlanırdı.Şah ailəsinə mənsub torpaqlar isə xass və yaxud da xalisə toraqları idi. Feodalın şəxsi torpağı mülk,dini idarə torpağı vəqf və camaata mənsub icma torpaqları hələ də mövcud olmuşdur. Soyurqal isə məhdudlaşdırılmışdır və soyurqalı tiyul əvəz etmişdir.Məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq bu mülkiyyət forması da qalmaqda idi və vergi, məhkəmədən azad idi. Tiyul sahibi tiyuldar adlanırdı və o,dövlətə xidmət etməyə borclu idi.Tiyul torpaqları şərti torpaqlar idi və yalnız şahın icazəsi ilə irsən keçə bilərdi.Bu torpaqlar mülki və hərbi xidmət müqabilində verilirdi.Vəqf torpaqları isə vergilərdən azad torpaqlar idi.Dövrün aparıcı torpaq mülkiyyət formaları isə divan və xalisə olmuşdur.Divan torpaqlarından gələn gəlir dövlət xərclərini ödəməyə sərf edilirdi. Xalisədən gələn gəlir isə şahın icazəsi ilə şah soyadı üzvlərinə xərclənirdi.Mülk torpaqları isə azad alış və satış obyekti idi.Mülk sahibi mülkədar adlanırdı və o istədiyi vaxt bu torpaqları bağışlaya,sata bilərdi. Camaat torpaqları kəndlilərə məxsus torpaq idi. Bu torpaqlar bəzən feodallar tərəfindən mənimsənilirdi,çünki bu torpaqları ələ keçirmək nisbətən asan olurdu. Səfəvilər dövründə təsərrüfat həyatı canlanmış,təsərrüfatda bir sıra irəliləyişlər olmuşdur. Lakin XVII əsrdə təsərrüfat həyatında geriləmə oldu.Bunun əsas səbəbi Səfəvi-Osmanlı müharibələri olmuşdur.Sikkələr xarab olmuş və bunun nəticəsində ə mtəə-pul münasibətləri zəifləmişdir.Bu da təsərrüfata ziyan vurmuşdur.Bu vəziyyətdən çıxış üçün isə əhalinin vergiləri üçqat artırılmışdır.Təsərrüfatda geriləmənin digər səbəbi isə Hindistana dəniz yolunun kəşf edilməsi nəticəsində pək yolunun tədricən öz ə həmiyyətini itirməsi olmuşdur. Kənd təsərrüfatında isə bir çox irəliləyişlər olmuşdur. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda Şərq ölkələrinə məxsus bütün məhsullar demək olar ki, yetişdirilirdi.Kənd təsərrüfatında bağçılıq,tərəvəzçilik inkişaf etdirilmişdir.Bu sahələrə görə Bakı, Naxçıvan, Təbriz, Şamaxı fərqlənirdi.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|