Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider

 

274 

 

275 

 

 

276 

 

277 

 

278 

 

279 

 

280 

 

281 

 

282 

 

283 

 

284 

 

 

285 

 

286 

 

287 

 

 

288 

 

289 

 

290 

 

291 

 

292 

 

293 

 

294 

 

295 

 

296 

 

297 

 

298 

 

299 

 

300 

 

301 

 

302 

 

303 

 

304 

 

 

305 

 

 

306 

 

307 

 

308 

 

309 

 

 

310 

 

 

311 

 

312 

 

313 

 

 

314 

 

315 

 

316 

 

 

317 

 

318 

 

319 

 

 

320 

 

 

321 

 

322 

 

323 

 

 

324 

 

 

325 

 

326 

 

 

327 

 

 

328 

 

 

329 

 

 

330 

 

 

331 

 

 

332 

 

 

333 

 

 

334 

 

 

335 

 

336 

 

 

337 

 

 

338 

 

339 

 

340 

 

 

341 

 

 

342 

 

 

343 

 

 

344 

 

 

345 

 

346 

 

 

347 

 

348 

 

 

349 

 

350 

 

 

351 

 

 

352 

 

353 

 

 

 

354 

 

355 

 

356 

 

357 

 

358 

 

 

359 

 

360 

 

 

361 

 

 

 

362 

 

363 

 

364 

 

 

365 

 

Ġrəvan xanlığı ərazisindəki azərbaycanlılara 

məxsus yer adlarının kütləvi surətdə 

dəyişdirilməsi. Müasir vandalizm:   

Tarixi adlara qarşı soyqırım  

 

Bu  gün  erməni  millətçiləri  beynəlxalq  ictimaiyyətin  gözləri  qarşısında 

Cənubi Qafqazın tarixi keçmişini saxtalaşdırmaqda davam edirlər. 

Türkmənçay  (1828)  və  Ədirnə  (1829)  müqavilələrinin  şərtlərinə  əsasən 

İrandan  və  Türkiyədən  işğal  olunmuş  Azərbaycan  dövlətinin  -  İrəvan  xanlığının 

ərazisinə köçürülən ermənilər, çox keçmədən, Rusiya müstəmləkəçilərinin köməyi 

ilə  aborigen  əhaliyə  -  azərbaycanlılara  qarşı  soyqırıma  və  deportasiyalara 

başladılar.  Qırğınlardan  canını  qurtaran  yerli  əhali  kütləvi  surətdə  Şərqi 

Azərbaycana,  İrana,  Türkiyəyə  və  dünyanın  başqa  ölkələrinə  köçüb  getdi. 1988-ci 

ildə azərbaycanlıların keçmiş İrəvan xanlığı ərazisindən:  

Ermənistandan  deportasiyası  başa  çatdırıldı.  Müasir  erməni  vandalları 

keçmiş  İrəvan  xanlığının  ərazisindəki  azərbaycanlılara  məxsus  minillərlə  tarixi 

olan  yer  adlarına  toponimlərə  qarşı  da  soyqırım  həyata  keçirirlər.  Azərbaycan 

toponimləri  "erməniləşdirilir".  Bir  sözlə,  ermənilər  özlərinə  saxta  "tarix" 

yaradırlar. 

...Elmə  yaxşı  məlumdur  ki,  ermənilər  Cənubi  Qafqazın  aborigen  əhalisi 

deyillər. Tarixi həqiqət bundan ibarətdir ki, onlar Cənubi Qafqaza gəlmə - köçürülüb 

gətirilmə  etnosdur.  Bunu  ilk  mənbələrə  əsaslanan  tədqiqatlar  çoxdan  sübut 

etmişdir.  Ermənilərin  ocdadları  hesab  olunan  tayfalar  təqribən  e.ə.  I  minilliyin 

ortalarında  Fərat  çayının  yuxarılarında  peyda  olmuşlar.  Onlar  bura  Balkan 

yarımadasından köçüb gəlmişlər. 

Azərbaycan  xalqının  ulu  babaları  hələ  ermənilərin  Asiyada  peyda 

olmasından çox-çox əvvəllər Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla, böyük bir regionda 

yüksək  mədəniyyət  formalaşdırmış,  Arazdan  cənubda  Manna  və  Atropatena, 

şimalda isə qüdrətli Albaniya dövlətini yaratmışlar. 

Azərbaycan Albaniya dövləti Araz çayından şimaldakı bütün Azərbaycan 

torpaqlarını,  o  cümlədən  tarixi  Qarabağ  da  daxil  olmaqla  Araz  və  Kür  çayları 

arasındakı  ərazini  əhatə  edirdi.  Albaniya  dövlətinin  süqutundan  sonra  Araz 

çayından  şimaldakı  Azərbaycan  torpaqları  bütün  tarixi  dövrlərdə  ya  Azərbaycan 

dövlətlərinin,  ya  da  müxtəlif  türk-müsəlman  imperiyalarının  tərkibinə  daxil 

olmuşdur. Belə ki, 1918-ci ilədək Cənubi Qafqaz ərazisində heç bir erməni dövləti 

olmamışdır. Tarixi reallıq və ilk mənbələrin təsdiq etdiyi həqiqət belədir! 

Bu  gün  Cənubi  Qafqazda  başlıca  gərginlik  ocağı  olan  erməni  dövləti 

yaradılması  ideyasının  əsası  lap  yaxın  dövrdə  -  XIX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya 

imperiyasının  regionu  ələ  keçirmək  məqsədilə  İran  və  Türkiyəyə  qarşı  apardığı 

işğalçılıq müharibələri dövründə qoyulmuşdur. Həmin dövrdə Rusiya özünə Cənubi 

366 

 

Qafqazda  etibarlı  dayaq  yaratmaq  üçün  xristian  amilindən  istifadə  etdi.  Bu 

məqsədlə  yenicə  işğal  olunmuş  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına,  əsasən  də  keçmiş 

Azərbaycan  dövlətlərinin  -  İrəvan,  Naxçıvan  və  Qarabag  xanlıqlarının  ərazisinə 

İrandan  və  Türkiyədən  kütləvi  surətdə  ermənilər  köçürüldü.  Erməni  köçkünlərini 

yerli  türk-müsəlman  əhali  üzərinə  qaldırmaq  məqsədilə  imperator  I  Nikolay 

azərbaycanlıların  ümumxalq  bayramı  olan  Novruz  bayramı  günlərindən  birində 

1828-ci  il  martın  21-də  Azərbaycan  torpaqları  olan  İrəvan  və  Naxçıvan 

xanlıqlarının ərazisində "Erməni vilayəti" adlanan bir vilayətin yaradılması barədə 

fərman  imzaladı.  Yeni  yaradılmış  "Erməni  vilayəti"nin  ərazisinə  daxil  edilən  1111 

kənddən  yalnız  62-də  ermənilər  yaşayırdı.  Onlar  da  1828-ci  ilədək  buraya 

köçürülmüş  ermənilər  idi.  Yeri  gəlmişkən,  göstərilən 62 kəndin ancaq 14-nün adı 

erməni mənşəli idi. 

"Erməni vilayəti"nin yaradılmasından sonra əzəli Azərbaycan torpaqlarının 

bura  çar  Rusiyası  tərəfindən  köçürülüb  gətirilmiş  ermənilər  tərəfindən  etnik 

təmizlənməsi  dövrü  başlandı.  Azərbaycan  xalqın  öz  ata-baba  torpaqlarından 

məhrum  etmək  məqsədilə  ona  qarşı  saysız-hesabsız  deportasiyalar  və  soyqırımlar 

həyata  keçirildi.  Nəticədə  Azərbaycan  torpaqlarının  kütləvi  surətdə  ermənilərlə 

məskunlaşdırılması  prosesi  həyata  keçirildi.  Rus  tədqiqatçısı  N.Şavrov  1911-ci  ilda 

yazırdı:  "Hazırda  Cənubi  Qafqazda  yaşayan  1  milyon  300  min  erməninin  1 

milyondan çoxu yerli əhali deyil və buraya bizim tərəfimizdən köçürülmüşdür". 

1918-ci  il  mayın  29-da  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Cənubi  Qafqazda 

sülh  və  əmin-amanlıq  yaradılması  xatirinə  qədim  Azərbaycan  şəhəri  İrəvanı 

ətrafındakı torpaqlarla birlikdə ermənilərə güzəştə getdi. Beləliklə, Cənubi Qafqazda 

tarixdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan torpaqları  hesabına erməni dövləti  yaradıldı.  Bu 

vaxtdan  etibarən  Rusiyanın  hərtərəfli  köməyi  ilə  emənilər  tərəfindən  Qərbi 

Azərbaycan  torpaqlarının  azərbaycanlılardan  təmizlənməsi  prosesi  daha  da 

sürətləndi,  ermənilərin  köç  saldığı  ərazilər  Azərbaycan  torpaqları  hesabına  şərqə 

doğru daha da genişləndirildi. Bolşevik Rusiyasının hakimiyyəti dövründə bu proses 

daha da intensivləşdi. 1988-ci ildə azərbaycanlıların öz ata-baba yurdları olan Qərbi 

Azərbaycan 

(indiki 

Ermənistan 

Respublikasının 

ərazisi)  torpaqlarından 

deportasiyası  başa  çatdırıldı.  Yaxın  keçmişdə  əhalisinin  mütləq  əksəriyyəti 

azərbaycanlılar olan bu torpaqlarda - indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində 

artıq bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmamışdır. 

Azərbaycanlılara  qarşı  1905-1906,  1918-1920,  1948-1953,  1988-ci  illərdə 

çoxsaylı  soyqırımlar  və  deportasiyalar  həyata  keçirmiş  erməni  millətçiləri,  eyni 

zamanda,  minlərlə  tarixi  abidələri,  nadir  maddi  mənəvi  mədəniyyət  əsərlərini, 

məscidləri,  minarələri,  qəbiristanlıq  yerlə  yeksan  etmiş,  tarixi  adlara  qarşı  da 

soyqırım  törətmişlər.  Erməni  millətçilərinin  indiki  Ermənistan  (tarixi  Qərbi 

Azərbaycan)  ərazisində  azərbaycanlılara  məxsus  mənəvi  sərvətlərə  qarşı  davamlı 

olaraq  həyata  keçirdikləri  soyqırım  nəticəsində  on  minlərlə  tarixi  adlar 

dəyişdirilərək erməniləşdirilmişdir. 

367 

 

İlk mənbələr, o cümlədən arxiv sənədləri sübut edir ki, indiki Ermənistanda 

azərbaycanlılara  məxsus  yaşayış  məntəqələrinin  adlarının  və  digər  toponimlərin 

dəyişdirilməsi  prosesinə  ilk  dəfə  1919-cu  ildə  -  Azərbaycan  ərazisində  erməni 

dövləti  yaradıldıqdan  (1918)  dərhal  sonra  Ermənistan  Respublikası  hökumətinin 

qərarı ilə başlanılmışdır. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1935-

ci  ilədək  orada  190-dan  artıq  azərbaycanlı  yaşayış  məntəqəsinin  adı 

dəyişdirilmişdir.  Sonrakı  dövrlərdə  azərbaycanlılara  məxsus  tarixi  adların 

dəyişdirilməsi  prosesi  daha  da  sürətləndirilərək  kütləvi  miqyas  almış  və  1991-ci 

ildə Ermənistan Respublikası yaradıldıqdan sonra əsasən başa çatdırılmışdır. 

Tanınmış  tədqiqatçı  alim  Nazim  Mustafanın  əməyinin  nəticəsi  olan 

aşağıdakı  cədvəllər  müasir  erməni  vandalizminin  insanlığa  zidd  mahiyyətini  aydın 

göstərir.  Bu  cədvəllərin  başlıca  məziyyəti  bundan  ibarətdir  ki,  əsər  məhz  erməni 

mənbələrinə  əsasən  tərtib  edilmişdir.  Qoy  ikili  standartlar  mövqeyindən  çıxış 

edərək erməni vandallarını müdafiə edən bəzi Qərb siyasətçiləri havadarlıq etdikləri 

erməni millətçilərinin tarixi necə saxtalaşdırmaları ilə daha yaxından tanış olsunlar. 

Bəlkə  bundan  sonra  onlar  üzlərini  həqiqətə  doğru  çevirərək  özlərinə  qondarma 

tarix  yaradanları  əsl  adı  ilə  çağıracaq,  YUNESKO  -nun  mədəni  dəyərlərin 

qorunması  haqqında  1954,  1970  və  1972-ci  il  tarixli  konvensiyalarına  hörmətlə 

yanaşacaqlar. 

Yaqub  Mahmudov,  əməkdar  elm  xadimi,  AMEA-nın  müxbir  üzvü,  tarix  elmləri 

doktoru, professor  

 

Soyqırıma məruz qalan Azərbaycan toponimləri 

 

Çar  Rusiyası  dövründə  buraxılan  xəritələrdə  və  statistik  məlumatlarda 

yaşayış  məntəqələrinin  türkmənşəli  adları  olduğu  kimi  saxlanılırdı.  Sovet 

hakimiyyəti  dövründə  isə  Ermənistanda  rəsmi  "addəyişmə  əməliyyatları"  1935, 

1938,  1939,  1940,  1946,  1947,  1948,  1949  1950,  1957,  1962,  1968,  1969,  1977, 

1978,  1980-ci  illərdə  Ermənistan  SSR  Ali  Sovetinin  fərmanları  əsasında  həyata 

keçirilmişdir.  1988-ci  ilin  avqust  ayınadək  indiki  Ermənistan  ərazisində  521 

türkmənşəli yaşayış məskəninin adı dəyişdirilmişdir. 

Ermənistanda dəyişdirilmiş yaşayış məntəqələrinin təqdim olunan siyahısını 

"Ermənistan  SSR-in  inzibati-ərazi  bölgüsü"  kitabının  1976  və  1988-ci  il  nəşrləri, 

habelə Ermənistan SSR Ali Sovetinin 9 aprel 1991-ci il tarixli fərmanı və 2000-ci ildə 

İrəvanda çap edilən Ermənistan Respublikasının xəritəsi əsasında hazırlamışıq. 

Addəyişmə əməliyyatı əsasən aşağıdakı qaydada həyala keçirilmişdir. 

1.

 

İlk  növbədə  azərbaycanlıların  soykökü,  onun  tarixi  keçmişi  ilə  bağlı 

yaşayış  yerlərinin  adlarının  dəyişdirilməsinə  xüsusi  diqqət  yetirilmişdir.  Məsələn, 

Aşağı  Türkmənli  -  Lusaqyuğ  (Eçmiədzin),  Qorçulu  -  Mrqaşad  (Hoktemberyan), 

Sərdarabad - Hoktember (Hoktemberyan). Bayandur - Vağadur (Gorus), Şirvancıq 

- Lernakert (Artik). 

368 

 

2.

 

Bir çox yaşayış məskənlərinin adları ermənicəyə hərfi tərcüə edilmişdir. 

Məsələn,  Armudlu  -  Tandzut  (Hoktemberyan).  Dasqala  -  Karaberd  (Ani), 

Dərəkənd  -  Dzoraqyuğ  (Quqark),  Dərəçiçək  -  Tsaxkadzor  (Razdan),  Göl  -  Liçk 

(Martuni), Güllübulaq - Vardaxpuyr (Qukasyan). 

3.

 

Bəzi  yaşayış  məskəninin  adı  "beynəlmiləlçilik"  pərdəsi  altında 

dəyişdirilmişdir.  Məsələn,  Qaraqışlaq  -  Dostluq  (Masis),  Sultanabad  -  Şurabad 

(Amasiya),  Cücəkənd  -  Qızılşəfəq  (Kalinino).  Aşağı  Necili  -  Sayat-Nova  (Masis), 

Çanaxçı - Sovetakert (Ararat). Bu proses bəzi erməni yaşayış məskənlərinin adlarının 

müasirləşdirilməsi prosesi ilə yanaşı aparılmışdır. 

Yaşayış  məskənlərinin  adlarının  bir  qismi  isə  cüzi  dəyişiklə,  ona  oxşar, 

lakin  ermənicələşdirilmiş  adla  əvəz  edilmişdir.  Məsələn,  Dərabbas  -  Darbas 

(Sisian),  Dəlilər  -  Dalar  (Arlaşat),  Ələyəz  -  Araqats  (Talın),  Ərəvus  -  Arevis 

(Sisyan), Gabud - Kapuyt (Əzizbəvov), Çırpılı - Crapi (Ani). 

5  "Ermənistan  SSR-in  inzibati  ərazi  bölgüsü"nün  qeyd  etdiyimiz 

nəşrlərində  adının  önündə  "yuxarı",  "aşağı",  "böyük",  "kiçik"  sözləri  gələn 

türkmənşəli yaşayış məntəqələrinin adlarında bu sözlərin ermənicə  -  yəni  müvafiq 

olaraq  "verin",  "nerkin",  "mets",  "pokr"  şəklində  yazılması  həmin  adların  erməni 

dilində  olması  görüntüsü  yaratmağa  xidmət  etmişdir.  Bununla  elə  təəssürat 

yaratmağa  çalışmışlar  ki,  guya  dəyişdirilən  adlar  erməni  mənşəlidir.  Məsələn, 

Verin Zağalı - Axpradzor (Vardenis), Nerkin Zeyvə - Hartaşen (Eçmiədzin), Mets 

Kəpənəkçi - Musaelyan (Axuryan), Pokr Şiştəpə - Pokr Sepasar (Qukasyan). Biz isə 

oxuculara təqdim olunan cədvəllərdə həmin adları ermənilərin təqdim etdikləri kimi 

deyil, əslində olduğu kimi vermişik. 

6. 1935-ci ilə qədər Ermənistanda türkmənşəli yaşayış məskənlərinin adları 

Ali  Sovetin  fərmanları  olmadan  dəyişdirilmişdir.  Məsələn,  Bəbirli  -  Bartsraşen 

(Ani),  Dəymədağlı  -  Şrvenants  (Qafan),  Tovuzqala  -  Berd  (Şəmşəddil),  Şirabad  - 

Parakar (Eçmiədzin). 

Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər  dəfə  Ali  Sovetin  fərmanı  ilə  yaşayış 

məskənlərinin  adları  dəyişdirilməklə  yanaşı,  kəndləri  birləşdirmək  adı  altında 

yüzlərlə Azərbaycan kəndinin adı Ermənistanın yaşayış məntəqələrinin siyahısından 

silinmişdir. Məsələn, Ermənistan SSR Äli Sovetinin 5 fevral 1978-ci il fərmanı ilə 

Aşağı  Kilsə  (Quqark),  Ağtala  (Kamo),  Rəhimabad  (Masis),  Qamışlı  (Vardenis) 

kəndlərinin  adları  siyahıdan  çıxarılmışdır.  1918-1987-ci  illərdə  indiki  Ermənistan 

ərazisində  254  azərbaycanlı  yaşayış  məntəqəsi  müxtəlif  yollarla  (əhalisi  soyqırıma 

məruz  qoyulmaqla,  deportasiya  edilməklə  və  s.)  yaşayış  məntəqələri  siyahısından 

silinmişdir. 

Azərbaycanlıların  1948-53-cü  illər  deportasiyasından  sonra  60-dan  artıq 

yaşayış  məntəqəsinin  adları  dəyişdirilmişdir.  Təkcə  1978-ci  ildə  23  rayonda  60 

türkmənşəli toponim dəyişdirilmişdir. Ermənistan SSR  Ali  Sovetinin 1991-ci  il 9 

aprel  tarixli  fərmanı  ilə  isə  azərbaycanlılara  məxsus  90  məntəqənin  adı 

dəyişdirilmişdir. Ümumiyyətlə, son dövrədək 667 toponim dəyişdirilmişdir. 

369 

 

 

370 

 

371 

 

372 

 

 

373 

 

374 

 

375 

 

 

376 

 

377 

 

378 

 

379 

 

380 

 

381 

 

382