AZƏrbaycanda

 
3. Teatr-musiqi 
 
Teatr yalnız Bakıda deyil, bütün ölkədə  zəruri bir ictimai-
mədəni müəssisə kimi hörmət qazanırdı. Nəcəfbəy Vəzirov, Cəlil 
Məmmədquluzadə, 
Əbdürrəhimbəy Haqvərdiyev, Üzeyir 
Hacıbəyov kimi ədiblər səhnənin tələblərini ödəməyi vətəndaş 
borcu bilir, müstəsna bir ciddi-cəhd ilə yeni-yeni əsərlər 
yazırdılar. “Hacı Qara”, “Müsibəti-Fəxrəddin”, “Dağılan tifaq”, 
“Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Pəri cadu”, “Ölülər”, “Arşın mal 
alan”, “Məşədi  İbad” teatrların repertuarından düşməyən  əsərlər 
idi. 
Bu zaman teatr yetkin və peşəkar, istedadlı aktyorlar 
yetişdirmişdi. Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Mirzağa 
Əliyev, Sidqi Ruhulla və başqaları artıq tanınmış aktyorlar idilər. 
Teatrın təsir dairəsi vətəndən çox-çox uzaqlara qədər yayılmışdı. 
Səyyar aktyor dəstələri İranın böyük şəhərlərində, Orta Asiyada, 
Dağıstanda, Gürcüstanda və Tatarıstanda, Volqaboyunda tez-tez 
tamaşalar verirdilər
2
. 
 
 
                                                 
1
 
“Molla Nəsrəddin”, 1906, № 8, səh.7.
 
2
 
Bu haqda bax: Ə.Haqverdiyev “Azərbaycanda türk teatrı” /Əlyazması/. Ədəbiyyat 
İnstitutunun əlyazmaları şöbəsi, inv.6070
 

 
41
 
 İnqilaba qədər gizli çalışan “Nicat” cəmiyyəti teatr işini 
genişləndirmişdi. Bununla yanaşı “Səfa” cəmiyyəti də aktyor 
dəstəsi saxlayırdı. Azərbaycanın peşəkar aktyor dəstələri təşkil 
edilmiş, bina, paltar və s. cəhətdən mühüm işlər görülmüşdü. 
1908-ci ildə Ü.Hacıbəyovun “Leyli və  Məcnun”  əsərinin 
tamaşası ilə Azərbaycan teatrı tarixində opera sənətinin binası 
qoyuldu. Onun ardınca “Əsli və  Kərəm”, “Şah Abbas və 
Xurşidbanu”, “Rüstəm və Söhrab” və s. əsərlər meydana çıxdı. 
Mətbuat teatrın həm yayılmasına, camaata çatmasına, həm də 
onun qarşısında duran vəzifələri aydınlaşdırmağa kömək edirdi. 
Bakıda dörd artist dəstəsi (rus-Azərbaycan) çalışırdı ki, bunlar 
növbə ilə Tağıyev (indiki Ş.Qurbanov adına Azərbaycan Dövlət 
Musiqili Komediya Teatrı) və Mayılov (indiki Azərbaycan 
Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı) teatırlarının binasında 
tamaşa verirdilər. 
Azərbaycan artistləri ölkə xaricində  də böyük hörmət 
qazanmışdılar. Yaxın Şərq ölkələrinin heç birində teatr bu sürətlə 
inkişaf etməmişdi. Azərbaycan artistlərini  İranda həmişə böyük 
şadlıq və  fərəhlə qarşılamışlar. Türkiyədə  çıxan “Tamaşa” 
məcmuəsi Azərbaycan teatrının inkişafına qibtə edərək yazırdı: 
“Qafqaziyada türk (Azərbaycan - M.C.) qadını səhnədə tamaşada 
iştirak ediyor və namusundan heç bir şey qeyb etmiyor. 
Məşhurlarının rəsmləri kart-postal olaraq satılıyor"
1
. 
Orta Asiyada Mərv, Aşqabad kimi şəhərlərdə  də 
azərbaycanlılar tamaşalar verirdilər. 
Azərbaycan mədəniyyətində sevincli və iftixara səbəb olan 
məsələlərdən biri milli musiqinin böyük inkişafı idi. Üzeyir 
Hacıbəyov kimi istedadlı bir musiqi xadiminin yetişməsi 
nəticəsində Azərbaycan xalqının musiqi mədəniyyəti 
 
                                                 
1
 
  “Tamaşa” məcmuəsi. İstambul, 1918, №7. 
 
 

 
42
 
 
zənginləşdi. Onun “Leyli və Məcnun” operası, “Arşın mal alan” 
və “Məşədi İbad” operettaları bu gün də yaşayan əsərlərdir. 
Hələ 1913-1914-cü illərdə Ü.Hacıbəyovun “Arşın mal alan” 
operettasının şöhrəti bütün Yaxın Şərqə yayılmışdı. Hətta Parisdə 
tamaşaya qoyulması, bu əsərin bütün dünyada nə  qədər böyük 
maraq oyatdığını sübut edir. Ü.Hacıbəyovdan başqa Müslüm 
Maqomayev (“Şah  İsmayıl”), Məşədi Cəmil  Əmirov (“Namuslu 
qız”) kimi musiqi xadimlərini də göstərmək olar. 
 
4. Rəssamlıq və memarlıq 
 
Diqqətəlayiq hadisələrdən biri də “Molla Nəsrəddin” 
məcmuəsi ilə  əlaqədar böyük sürətlə inkişaf edən rəssamlıq 
sənətidir. İstedadlı rəssamlar olan K.Rotter və O.Şmerlinq, bir az 
sonra isə  Əzim  Əzimzadə (1880-1943) jurnal səhifələrində öz 
sənətlərini müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirirdilər. Ə.Əzimzadənin 
hər bir əsəri, hər karikaturası xalq ilə, kütlə ilə danışan canlı 
insan, ona müəyyən ictimai yaraları göstərən yeni bir təbib idi. 
Əzimzadə (yalnız “Molla Nəsrəddin”də deyil, “Kəlniyyət”, 
“Tuti”, “Babayi-Əmir” və “Məzəli” məcmuələrində də işləmişdir. 
Qüvvətli bir istedad sahibi olan Bəhruz Kəngərli də (1898-1922) 
realist rəssam idi. O, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq realist 
mənzərələr yaratmışdır. Onun əsərlərində yerli kolorit güclüdür. 
Rəssamın “Qaçqınlar”, “Yatmış  uşaqlar” adlı  təsvirləri çox 
mənalı və qiymətlidir. 
Həyatında  şairliyə  də, rəssamlığa da eyni dərəcədə meyl 
göstərən və XX əsrin  əvvəllərinə  qədər yaşayıb yaradan Mir 
Möhsün Nəvvab (1831-1918) də maraqlı şəxsiyyətdir. Nəvvabın 
yaratdığı  Şərq koloritli kitab haşiyələri rəssamlıq tarixində 
yaşayacaq əsərlərdir. 
 
  

 
43
Memarlıq sahəsində  də yeni təşəbbüslər görülməkdə idi. 
Keçmiş  “İsmailiyyə”nin (indiki Elmlər Akademiyası binası) və 
indiki opera teatrı binasının tikilməsi, Bakıda bir sıra qiymətli 
memarlıq tikintilərinin  əmələ  gəlməsi, ölkədə köhnə  Şərq 
memarlığının nüfuzdan düşdüyünü, yeni Avropa üslubunda olan 
imarətlərə güclü meyl oyandığını göstərirdi. Ancaq bu meyl hələ 
lazımınca müəyyənləşməmişdi. Bakı varlılarının Rusiya, İtaliya 
və ya Fransadan çağırdıqları memarlar qismən öz arzularına və 
qismən sahibkarın zövqünə uyğun binalar tikirdilər. Buna görə də 
yeni tikintilərdə həm Şərq əlamətlərini saxlayan, həm də yeniləri 
təqlid ilə yaranan eklektik bir üslub gözə çarpmaqda idi. Gəncə, 
Şuşa və başqa  şəhərlər də yeni bir sima alırdı.  Şəhərlər qapalı 
evləri,  əndərunlu həyətləri, minarəli məscidləri, karvansaraları, 
örtülü şeytanbazarları, alvər meydanları, xan sarayları ilə tanınan 
köhnə  şəhər; küçəyə  pəncərəli və balkonlu evləri, geniş planlı 
küçələri, teatrları, kitabxanaları, möhtəşəm və çoxmərtəbəli 
binaları, mehmanxanaları, pasajları, bankları, poçta-teleqrafları, 
vağzalları olan yeni şəhər kimi ikiyə bölünürdü. 
 
5. Ədəbi mübarizələr 
 
İyirıninci  əsr Azərbaycan  ədəbiyyatında yeni bir intibah 
dövrünün başlanğıcı oldu. Əgər qədim dövrlərdə ölkə Nizami, 
Xaqani, Füzuli kimi, bir əsr bundan qabaq Mirzə  Şəfi və yarım 
əsr bundan qabaq M.F.Axundov kimi tək-tək böyük simaları ilə 
dünya  ədəbiyyatı sahəsində görünə bilirdisə, indi Azərbaycanın 
tərəqqipərvər  şair və  ədiblərinin  əksəriyyəti dünya mədəniyyəti, 
dünya siyasəti ilə  səsləşməyə başlamışdılar.  İyirminci  əsrin 
görkəmli  ədib və  şairləri böyük bir ictimai hərəkat içərisində 
yetişərək, mübarizə sahəsinə atılmışdılar. 
 
  

 
44
Bu zaman qabaqcıl yazıçılar qarşısında böyük çətinliklər 
dururdu. Azərbaycan hələ də müstəmləkə idi. Çar zülmü daha da 
şiddətlənmişdi. Mövhumat hökm sürürdü. Bunlar hələ yeniliyin, 
açıq düşüncə və mühakimənin, yaradıcı fıkir və hissin, ümumən 
intibah mədəniyyət tədbirlərinin önünə sədd çəkirdi. 
Lakin o dövrün təlatümlü siyasi-ictimai vəziyyəti, hadisələri 
böyük mənəvi təbəddülata, oyanışa səbəb oldu. Gözüaçıq 
adamlar öz məhdud məişət mənafelərindən kənara çıxıb, vətənin 
ümumi həyatı ilə  tənəffüs etməyə, öz hüquqsuzluqlarının  əsl 
səbəblərini dərk etməyə başladılar, öz fıkirlərini, hisslərini 
deməyə cəsarətləndilər. Cəlil Məmmədqulüzadə öz xatirələrində 
bu hadisələrdən bəhs edərək belə yazır: “Qələm azadlığı o yerə 
çatdı ki, bir gün bazarda qəzet satan uşaqları “Kukureku” çığıra-
çığıra  şəkilli bir jurnalı satan gördüm. Bu jurnal rus dilində çap 
olunurdu. Adı “Kukureku” idi... Bir nömrəsində bir xoruz şəkli 
çəkilmişdi. Xoruzun başı  əsrin padşahı Nikolayın başı idi... 
Haman jurnal nömrəsi mənim üçün xeyli bir qiymətli yadigardır. 
Xudaya, yuxudurmu bu, ya eyni həqiqətdir?! Padşahı da 
mümkün imiş lağa qoymaq və onu xoruz şəklinə salıb, dünyaya 
nəşr etmək? 
Şəkli alıb qaçdım yoldaşımın yanına. 
- Faiq hələ durmusan? Məgər durmalı əsrdir? ... Burada əsrin 
allahını  şəkillərdə  çəkirlər, onu xoruza oxşadırlar, amma bizi 
indiyədək qoymuyublar ki, nəinki padşahın  şəklini çəkək, 
qoymuyublar onun ismini dua və sənasız zikr edək. İndi padşaha 
istehza edirlər, amma indiyədək bizi qoymuyublar bir dərvişin 
hoqqabazlığını  tənqid edək, mərsiyə xanın lotuluğunu tənqid 
edək, qoymuyublar başımızın üstünü kəsən minlərcə 
zorbazorların zülmlərindən bəhs edək, qoymuyublar islam 
millətini çürüdən və çürütməkdə olan milyonlarca müf- 
 
  

 
45
sid həşəratların eyblərini açıb camaatı mütənəbbeh edək. Amma 
... bu nədir, əsrin padşahını gör nə günə salıblar!”
1
 
Hamı azadlığa eyni dərəcədə  həris və möhtac idi. Amma bu 
məfhumu hamı eyni şəkildə və məzmunda düşünmürdü. Xüsusilə 
ədəbiyyat aləmində söz və mətbuat azadlığı ilə əlaqədar bir sıra 
nöqteyi-nəzərlər gözə çarpmaqda idi. İstər mərkəzdə  və istərsə 
əyalətlərdə onlarla qəzet nəşr olunmaqda idi. Bu zaman əmələ 
gələn qruplaşmalar, fıkir ixtilafları, tərəddüdlər adi bir hal idi. 
Hər  şeydən  əvvəl osmanlıçılıq təbliğatının qüvvətləndiyini 
qeyd etmək lazımdır. Çünki yerli burjuaziya inqilabı, 
Türkiyədəki hərəkat ilə müqayisə edirdi. Bütün islahatı  həmin 
şəklə salmaq istəyirdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin,  İsabəy 
Aşurbəyovun maddi köməyi ilə  nəşri başlanan "Füyuzat" və 
"Şəlalə" məcmuələri yeni dirçəlməkdə olan Azərbaycan sənaye 
burjuaziyasının orqanı idi. Bu məcmuələr hər cəhətdən İstanbula 
əsaslanaraq osmanlı ruhu, dili, üslubu ilə yazırdılar. 
Türkiyə-İtaliya müharibəsi (1911-1912), Trablisin italyanlar 
tərəfindən fəthi ilə  əlaqədar olaraq, bu cərəyan təəssübkeş bir 
rəng almış, dərinləşmişdi. Azərbaycan burjuaziyası bu 
müharibədə türklərin tərəfində durmaqla, onlara əlindən gələn 
köməyi əsirgəmirdi. Azərbaycanda türklər üçün ianə yığılır, türk 
qaçqınları himayə  və  təmin olunurdu. Hətta bu sahədə az səy 
göstərməyən dövlətlilərdən Musa Nağıyevə və Hacı Zeynalabdin 
Tağıyevə Türkiyə hökuməti tərəfindən mükafat olaraq medal 
göndərilmişdi. 
Məktəblərdə 
tədris-tərbiyə 
vəsaiti olaraq, Türkiyə 
kitablarından istifadə olunurdu. Kitabxanaların  əsas fondu 
İstanbul kitabları idi. İstanbuldan gəlmiş müəllimlər nüfuz sahibi 
idi- 
     
  
                                                 
1
 
C.MəmmədquIuzadə. Əsərləri, II c, Bakı, 1936, səh. 95. 
 
 

 
46
lər. Ali təhsil və  hərbi ixtisas həvəsində olan varlı balalarının 
çoxu İstanbula oxumağa gedirdi. 
Mirzə  Məhəmməd Axundov, Cəlal Yusifzadə,  Əlipaşa 
Hüseynzadə, Səməd Mənsur və bir çox şairlər az və ya çox 
dərəcədə türkçülük təsirinə qapılmışdılar. 
Keçmişlə bağlı olan bir ədəbi qrup da müsəlman-fars təsiri 
altında yaşayan və yazan yazıçılar idi. Bunlar əksəriyyətlə ruhani 
ailəsindən çıxmış, müsəlman dünyasında tərbiyələnmiş adamlar 
idilər. Bunları  sıx birləşdirən cəhət islam dini, keçmiş 
müstəmləkə  həyatının mürtəce  ənənələri idi. Əgər osmanlı 
tərəfdarları  İstanbula üz çevirirdilərsə, bunlar "islam 
mərkəzlərinə": Bağdada, Tehrana, Nəcəful-Əşrəfə, Məşhədə 
yönəlmişdilər. Osmanlı  tərəfdarlarında türkçülük əsas idisə, 
bunlarda islamçılıq  əsas idi. Onlar türk tarixinə müraciət edir, 
türk xaqan və paşalarının fütuhatı ilə ilhamlanırdılarsa, bunlar 
islam tarixi ilə  fəxr edirdilər.  Ərəb və fars müsəlman  ədib və 
şairlərinin  əsərlərini idealizə edirdilər. Bunlar Şərq ölkələrinin, 
xüsusilə Azərbaycanın geridə qalması  səbəbini bu ölkələrdə 
islam dini ehkamının layiqincə yerinə yetirilməməsində, təhrif 
edilməsində görürdülər. Nicatı geriyə, islama qayıtmaqda 
axtarırdılar. Ona görə  də dini ehkamları    müasirləşdirınək, 
dəyişdirib yenidən işə salmaq istəyirdilər. 
Bu ədəbiyyatçıların fəaliyyətində tərcümə mühüm yer tuturdu. 
Məşhur Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim quranı Azərbaycan 
dilinə  tərcümə etmişdi. O, məşhur  ərəb  ədibi Cürci Zeydanın 
islam tarixini əhatə edən silsilə romanlarını ("Üzərai-Qüreyş", 
"Kərbəla yanğısı", "Ərınanusa", "17 Ramazan") tərcümə etmiş, 
dini hədisləri  şərh və  təbliq edən bir sıra kitabçalar buraxmışdı. 
Mirzə Sadıq ibn Molla Süleyman Bad-kubəyi "Bəhrül-Həqaiq" 
adı ilə "Gülüstan"ın şərhini nəşr etmişdi. 
 

 
47
1912-ci ildə "Bustan"ı  tərcümə edən Seyid Zərgər bir sıra 
şeirlərində "islamın halına yanır", Allaha xitabla xilafət fütuhatını 
arzulayırdı: 
 
Buludlarını tutub əflakı gündən bir əsər yoxdur,  
Neçin bürci-səadətdən zühur etməz qəmər, yarəb. 
 
Gün ilə İran dövlətinin şiri-xurşidinə, ay ilə osmanlı dövlətinin 
ay-ulduzuna işarə edən Zərgər, vətəninin də nicatını oralarda, 
"islam birliyində" axtarırdı. 
Mirzə  Məhəmməd Ziya, Mirzə Hadi Sabit, Həsən Səyyar, 
Mirzə  Səməndər, Cəlal Yusifzadə,  İbrahim Tahir, Müniri, Azər 
də qismən Hacı Seyid Əzim  Şirvanini, qismən də fars 
ədəbiyyatını  təqlid edən, dini qəsidələr və yarım maarifçi 
məzmunda qəzəllər yazırdılar. 
    Cənubi Azərbaycan  şairlərindən Sərraf da eyni ruhda əsərlər 
yazaraq, islamı "təməddünə" çağırırdı ("Ey milləti-islam, oyan 
vəqti səhərdir"). Molla Mahmud Çakər Naxçıvani "Leyli və 
Məcnun" poeması ilə yanaşı olaraq: 
 
Necə qan ağlamasın daş bu gün,  
Kəsilib yetmiş iki baş bu gün. 
 
- mətləli məşhur sinəzənini və bir sıra mərsiyələrini yazmışdı. 
"Dirilik" məcmuəsi isə (1914) türkçülük ilə islamçılıq 
təsirlərini birlikdə götürən və "dərinləşdirən" bir istiqamət 
tutmuşdu. "Türk, islam tarixinə aid yazılar məəl-məmnuniyyə 
dərc ediləcəkdir" - deyə oxuculara müraciət edən bu məcmuə 
ingilis generallarından və İran şahlarından tutmuş hər bir rütbəli 
şəxsin  şəklini çap etməyi və  həyatından yazmağı, alman 
cahangirlərinin qərb iştahasını təbliğ etməyi özünə vəzifə sayırdı. 
"Dirilik" məcmuəsi islam Şərqinin 
 

 
48
geridə qalmasını  və  fəlakətini "din əmrlərinin" layiqincə yerinə 
yetirilməməsində görürdü. O yazırdı: "Biz, yəni islam aləmi və 
islam millətləri, dinimizin sağlam  əmrlərindən çox uzaqlaşaraq, 
dünya diriliyinə  qərib bir nəzərlə baxmağa başladığımız bir 
zamandan bəri başqalarının rizəxarı  və onlardakı  tərəqqi və 
imranın əsir və dəstkirləri olduq. Bunu etiraf etməliyiz...". 
Bu yazıçılar ana dili tərəfdarları olsalar da, məfkurəvi 
istiqamətlərindən asılı olaraq süni bir dildə yazırdılar. Bunların 
dilində azərbaycanca kəlmələr çox idi; ifadənin, cümlənin, 
quruluşu və  tərkibləri isə tamamilə  ərəbcə, farsca idi. "Hasili-
kəlam,  ənvai-əzaba giriftar oldum. Ta həmin həftə ki, hüccacın 
islamiyyətlik müjdəsi yetişdi, məni bəndi zəncirdən xilas 
eylədilər və movrusim zəbt olundu... Onların zahiri halları səlah 
və  təqva ilə ziynətlənmişdi və ümənayi-dövlətdən birisi bu 
tayifeyi-dərvişlərin haqqında ziyadə hüsni-zənni var idi. O şəxsin 
hüsni-zənni fasid olub, dərvişlərin vəzifələri münqət oldu"
1
. Bu 
dili geniş oxucu kütləsi anlaya bilmirdi. Bu dil, nə ərəb, nə fars, 
nə də Azərbaycan dilinin qanunlarına uyğun idi. 
Bir sıra ziyalılar rus təhsili gördükdən, rus həyat və məişətinə 
qaynayıb-qarışdıqdan sonra, öz vətəninə  və milli varlıqlarına 
biganə qalır, öz xalqlarının taleyindən uzaq düşürdülər. Onlar ana 
dilində yazmağı eyib sayırdılar. 
Əhmədbəy Cavanşir, Mehdibəy Hacınski də bu ruhlu 
ziyalılardan idi. Mehdibəyin ədiblik fəaliyyəti rus dilində yazdığı 
"İz skazaniy Vostoka" (1910) adlı  əsərdən ibarət olmuşdur. Bir 
neçə kitabçadan ibarət olan bu əsərdə fars, türk və  ərəb 
məxəzlərindən götürülmüş nağıl, hekayə  və  lətifələr təhrif ilə 
ruscaya köçürülmüşdü.       
 
                                                 
1
 
 
Bəhrul-həqaiq. Bakı, 1911. 
 

 
49
Bu adamlar Azərbaycanın həqiqi ziyalılarından,  ədib və 
şairlərindən (M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, 
Ə.Haqvərdiyev, N. Vəzirov) fərqli olaraq keçmiş rus 
mədəniyyətinə Azərbaycan xalqının inkişafı üçün istifadə 
mənbəyi və nümunəsi deyil, bir məqsəd, ideal kimi baxırdılar. 
Buna görə  də onlar nə rus xalqının mədəniyyətinə  və  nə  də öz 
xalqlarının mədəniyyətinə xidmət edə bildilər. 
XX  əsrin ilk 10-15 ilində Azərbaycan ziyalıları arasında 
firəngiməablar deyilən Avropa tərəfdarları da meydana çıxmışdı. 
Firəngiməab ziyalılar ancaq Avropa mədəniyyətinin zahiri 
cəhətlərinə kor-koranə  məftun olmuşdular. Bu ziyalılar Parisdə, 
Berlində təhsil alan, Avropanı gəzən, öz ölkələrinə istehza edən, 
bəzən də tamamilə köçlü-külfətli Avropaya mühacirət edən 
adamlar idilər. Aydındır ki, belələri Azərbaycan xalqının 
mədəniyyəti üçün və ümumiyyətlə  mədəniyyət aləmi üçün heç 
bir xidmət sahibi olmamışlar və ola da bilməzdilər. Çünki, həyat 
və  fəaliyyətləri təqliddən ibarət olan, müstəqil mühakimədən 
məhrum olan bu adamlar, yaşadıqları Avropa şəhərlərinin 
gurultuları içində sönüb gedir, nə  qədər fəal və istedadlı olsalar 
da, içərisinə düşdükləri başqa və yabancı bir ölkənin 
münəvvərləri ilə ayaqlaşa bilmirdilər.  İkinci tərəfdən bunların 
müəyyən bir ictimai idealı yox idi. Onlar Avropa mədəniyyətinin 
bəşəriyyətə xeyrini nəzərə almağı bacarmırdılar, ancaq Avropa 
burjua münəvvərlərinin təmiz, səliqəli, fırəvan yaşadığını görüb, 
məftun olur, öz məişətlərini "asılılıqdan" xilas etmək üçün 
Avropaya mühacirət edirdilər. 
Göründüyü kimi ziyalılar və xüsusilə  ədəbiyyatçılar arasında 
saydığımız bu qrupların əsas istinadgahı ölkənin, xalqın öz həyatı 
deyil, kənar, yad təsirlər idi. Bunların hərəsi bir xarici ölkənin 
təsirində idi. Hərəsi də bu təsiri ölkədə yaymaq, oyanmaqda olan 
kütlələrə aşılamaq istəyirdi. (Bu meyl- 
 

 
50
lər C.Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı"  əsərində geniş  və 
aydın şəkildə göstərilmişdir). 
Ölkədə sürət və vüsətlə davam edən ictimai-siyasi hadisələr 
olduqca mürəkkəb idi. Yalnız zəhmətkeş xalqın mənafeyini 
güdən  əsl qabaqcıl  ədəbiyyat bu mürəkkəbliyi düzgün görə  və 
göstərə bilərdi. 
XX  əsrin başlanğıcında Azərbaycanda belə  ədəbiyyat 
yaranmaqda idi. Bu, əsasən, realizm, demokratizm istiqamətində 
inkişaf edən yeni, fəal, müasir, qüvvətli bir ədəbiyyat idi. Bu 
ədəbiyyat xalqın həyatı, mübarizəsi, arzu və idealları ilə bağlı, 
oxucusunu ayıldan, intibaha çağıran, yeni ruhlu, yeni məzmunlu 
ədəbiyyat idi. 
 

 
51
 
II. Realizm 
ədəbi   məktəbi 
 
Xalq yumoru və  
mübariz satira 
 
XX  əsrin  əvvəllərində Azərbaycan ictimai həyatında olduğu 
kimi,  ədəbiyyatında da həm  şəkil, üslub, həm də  məzmun və 
keyfiyyətcə böyük dəyişiklik əmələ gəldi. Şair və ədiblər köhnə, 
ənənəvi mövzulardan aktual ictimai-siyasi mövzulara keçdilər, 
günün zəruri məsələləri ilə, zəhmətkeşlərin taleyi ilə yaşamağa 
başladılar. XIX əsrdə  və XX əsrin ilk illərində  bədii  əsərlərin 
başlıca münaqişəsi mülkədar ilə  kəndli, bəy ilə  əkinçi, avam ilə 
oxumuş, fanatik ilə ziyalı arasındakı ziddiyyət idisə, indi siyasi 
həyatdakı mübarizələrin bütün şəkilləri, cəmiyyətin bütün 
təbəqələri ədəbiyyatda görünməyə başlamışdı. 
Azərbaycan tarixində heç bir zaman bədii  ədəbiyyat indiki 
qədər günün məsələləri ilə sıx əlaqədə olmamış, heç bir zaman bu 
məsələləri indiki dərəcədə  əhatə etməmişdi.  İndi  ədəbiyyat çox 
kəskin siyasi silah olmuşdu. Bir tərəfdən köhnə dünyanı, 
bünövrəsindən laxlamış olan feodal münasibətlərini yıxıb 
dağıtmaq, o biri tərəfdən yeni həyat üçün məramnamə  vərmək 
vəzifəsini qarşısına qoyaraq qabaqcıl yazıçılar kütləyə müraciət 
edir, onun mənafeyini ifadə etməyə çalı- 

 
52
şırdılar. Onlar, əsərlərindən başqa  əməli işləri, ictimai 
fəaliyyətləri ilə  də mübarizədə  fəal iştirak edirdilər. 
C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Ə.Haqvərdiyev, 
N.Vəzirov yazıçı olmaqla bərabər, həm də  mətbuat və ya səhnə 
xadimləri idilər. Bu zaman bədii  ədəbiyyatın başlıca mövzusu 
müasir cəmiyyətin yaşayışı idi. Nə  aşiqanə mövzular (Füzulidə, 
Nizamidə olduğu kimi), nə Firdovsi təsirli tarixi qəhrəmanlıq 
dastanları, nə Sədi nəsihətləri bu zaman dəbdə deyildi. Bu zaman 
ədəbiyyat kiçik bir ailədən başlamış, böyük bir ölkəyə qədər hər 
yerdə baş  vərən  əhəmiyyətli hadisələri siyasi ideyalar nöqteyi-
nəzərindən mənalandırmağa çalışırdı. 
Birinci dəfə olaraq bədii ədəbiyyatda fəhlənin həyatı əks edilir 
(M.Ə.Sabirin "Fəhlə", "İnsanmı sanırsan?", A.Şaiqin "Məktub 
yetişmədi", C.Məmmədquluzadənin "Usta Zeynal", A.Səhhətin 
"Əhmədin qeyrəti"  əsərləri),  əkinçinin vəhşicəsinə istismarı, 
hüquqsuzluğu (M.Ə.Sabirin "Əkinçi", "Vur-vur ki, gətirməyibdir 
arpa", C.Məmmədquluzadənin "Danabaş  kəndinin  əhvalatları", 
"Poçt qutusu"), zehinləri kütləşdirib iflic edən puç etiqad və 
ənənələr (Ə.Haqvərdiyevin "Xortdanın cəhənnəm məktubları", 
S.SAxundovun "Cəhalət qurbanı", M.Ə.Sabirin "Şikayət və 
nədamət", M.S.Ordubadinin "Bədbəxt milyonçu" əsərləri) 
göstərilirdi. Bəzi  əsərlərdə isə köhnə dünyanın faciələri bütün 
dəhşəti ilə  qələmə almırdı (Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" 
əsəri.) 
Realistlər bununla da kifayətlənmirdilər. Yenilik adına 
cəmiyyətə soxulan, əsl həqiqətdə isə xalqı  əsarətdə saxlamağa 
çalışan qayda və münasibətləri, yenicə dirçəlməkdə olan sənaye 
şəhərinin çirkin cəhətlərini, maliyyə burjuaziyasının  əhvali-
ruhiyyəsini, pul ağalığını 
və fetişizmini döyəcləyir 
(İ.Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində", M.Ə.Sabirin 
"Ey pul", Əli Nəzminin "Pul" əsərləri), burjua ziyalılarının 
fəaliyyətsizliyini, xüdbinliyini, mənfəətpərəstliyini, əsl xalq, 

 
53
vətən hisslərindən məhrum olduğunu göstərməklə xalqı sayıq 
salırdılar (M.Ə.Sabirin "Ürəfa marşı", A.Səhhətin "Müsəlman 
ürəfaları", S.S.Axundovun "Qonaqlıq", 
Ə.Haqvərdiyevin 
"Tənqid"  əsərləri). Yazıçılar bədii silahla publisistikanın da 
vəzifəsini müəyyən dərəcədə ifa edirdilər. Hətta bəzi sənətkarlar 
məqalələrlə  çıxış edərək, öz bədii görüşlərini elan edir, yeni 
ədəbiyyat yolunu nəzəri cəhətdən  əsaslandırırdılar. (A. Səhhətin 
"Tazə şeir necə olmalıdır?" məqaləsi). 
Bunlar aydın göstərir ki, bütün görkəmli yazıçılar yenilik hissi 
ilə, cəmiyyətdə  əmələ  gələn böyük təbəddülat ilə, xalqı 
həyəcanlandıran zəruri ideyalarla yaşayırdılar. Bacardıqca öz 
qələmləri ilə yenilik hərəkatında, ictimai-siyasi çarpışmalarda 
iştirak etməyə çalışırdılar. Bu dövrdə ictimai mübarizələri  əks 
etdirən, zəruri tələblərə cavab vərə bilən başlıca və 
istiqamətvərici ədəbi üslub realizm idi. 
Əsasını M.F.Axundovdan və Q.Zakirdən götürən,  Şekspir, 
Molyer, Qoqol, L.Tolstoy kimi böyük sənətkarlarla səsləşən bu 
üslub, XIX əsr Azərbaycan realizmindən çox fərqlənirdi. Köhnə 
quruluşu və münasibətləri amansız tənqid və ifşa bu üslubun 
əsasını  təşkil edirdi. Bu zaman satira çox yüksək səviyyəyə 
qalxmışdı.  Ədəbiyyatda yumor və satira böyük sənətkarların 
qələmi ilə  fəlsəfi səviyyəyə qaldırılmış, bəşəri ideyalar 
cəhətindən mənalandırılmışdı. Köhnəliyə gülüş, təkcə sənətkarın 
yox, yeniliyi, gələcəyi alqışlayan xalq kütlələrinin gülüşü, 
qəhqəhəsi kimi səslənirdi. 
Məlumdur ki, 1905-ci ilə  qədərki  ədəbiyyatda dövlət 
məmurlarının, din xadimlərinin tənqidinə imkan və  şərait yox 
dərəcəsində idi. Camaatı "bəli-bəli" deməyə öyrədən qanun və 
ehkamlar ancaq qara qüvvələrə, gücə  əsaslanırdı. Ona görə  də 
xalqda köhnə munasibətlərə olan tənqidi fikir və mülahizələr 
boğulurdu. Bu fıkir və hisslər qarşısı alınan, sədlənən bir axın 
kimi qalırdı. Bu hissələr ölmür, əksinə,  şiddət kəsb edir, hər 
yerdə qüvvətlənir, ifadə imkanı və forması ax- 
 

 
54
tarırdı. Çox çəkmədi ki, gözüaçıq, iti qələmli realist yazıçılar bu 
formanı tapdılar, öz qəzəb və nifrətlərini satira ilə ifadə etdilər. 
Bu satira yeni məzmunlu və çox mənalı, təsirli idi. Gülüşün 
hədəfı son dərəcə çirkin və  rəzil simalı adamlar olduğundan, 
onlara gülən  ədiblər isə  mənəvi cəhətdən çox yüksəkdə 
durduqlarından satira daha təbii, daha təsirli çıxırdı. Bundan 
başqa XX əsr realistlərində gülüş ilə yanaşı göz yaşlarının, qəzəb 
və mərhəmətin, sevinc və kədərin, kəskin satira ilə həzin lirikanın 
yanaşı inkişaf etdiyini görürük. Ədəbiyyatımızın  ən gözəl 
xüsusiyyətlərindən biri olan insanpərvərlik bütün görkəmli 
əsərlərdə, bədii lövhələrdə  təzahür edirdi. Sənətkarlar ictimai 
xəstəlikləri göstərərək, bəyləri, xanları, sahibkarları amansız ifşa 
edir, onların daxili, mənəvi boşluqlarına gülür, həm də  zəhmət 
adamlarının, aşağı  təbəqələrin halına acıyır, həyəcanlı  fəryad 
qoparırdılar.  Ədiblər yalnız köhnə dünyaya gülməklə, çirkin 
münasibətləri ifşa ilə kifayətlənmir, ictimai hüquqdan məhrum 
edilmiş, siyasi şüuru zəif olan yüz minlərlə avam adamları, fəhlə, 
muzdur, kəndli, sənətkar kütlələrini qəflətdən oyatmağa 
çalışırdılar. Onlar doğma bir hiss ilə, odlu bir məhəbbətlə bu 
adamların qolundan tutmaq, müasir həyatın tələbləri səviyyəsinə 
qaldırmaq, gözlərini açmaq, şüurlarını işıqlandırmaq istəyirdilər. 
Bunun üçün təbii, mənalı xalq yumoru böyük və faydalı bir 
vasitə idi. Maraqlı üsullarla, zarafat yolu ilə yoldaşın səhv və 
nöqsanını yoldaşa göstərmək xalq ruhuna da çox uyğun idi. 
Burada yazıçılar canlı  həyata,  şifahi  ədəbiyyatın zəngin 
xəzinəsinə daha çox müraciət edirdilər. 
Bu dövrədək realizm, mövzu etibarilə  nə  qədər geniş bir 
məktəb idisə, janr etibarilə  də o qədər geniş  və çoxcəhətli idi. 
İndiyə qədər ədəbiyyatda elə bir şəkil yox idi ki, realistlər bu və 
ya başqa dərəcədə ondan istifadə etməmiş olsunlar. Mirzə Fətəli 
Axundovla başlayan dramaturgiya indi təzə  və  fəal bir şəkil 
alaraq inkişaf edirdi. Məzhəkə, faciə, dram ilə yanaşı 

 
55
xırda həcmli vodevil və  səhnəciklər də yazılırdı. Realizm üçün 
çox münasib olan bədii nəsr sürətlə inkişaf edirdi. Doğrudur, çox-
çox əvvəllərdən, Füzuli zamanından belə ədəbiyyatımızda ritmik 
nəsr olmuşdur. M.F. Axundov və  İ.Qutqaşınlı kimi müəlliflərin 
tək-tək hekayələri də  məlumdur. Ancaq bir ədəbi  şəkil olaraq 
hekayə  və hekayəçilik bu zaman daha çox inkişaf etmişdir. 
Roman yazanlar da olmuşdur. Nəsrin  şəkli və növü getdikcə 
çoxalmışdı. "Molla Nəsrəddin" məcmuəsində  xırda hekayələrlə 
yanaşı "Xortdanın cəhənnəm məktubları" kimi səyahətnamə 
səpgili felyetonlar nəşr olunmuşdur. Xırda hekayə mətbuatda çox 
nəşr olunan və oxucunun hörmətini qazanan janr idi. 
Şeirdə  də ictimai məzmun,  şəkil müxtəlifliyi və  zənginliyi 
yeni keyfiyyət idi. "Molla Nəsrəddin" və "Məzəli" 
məcmuələrində  nəşr olunan, yeni ictimai məsələləri təsvir və 
tənqid edən şeirlər əksər hallarda şəkilcə də yeni və maraqlı idi. 
Böyük Sabirin qələmindən çıxan bəhri-təvillər (uzun dərya), 
taziyanələr və s. satiranın məzmununa çox uyğun və münasib 
şəkillər idi. Xırda rübabi şeirlərin özü də daha qabaqkı qəzəllərə 
bənzəmirdi. Burada da müasir insan, onun hiss və  həyəcanları 
əsas idi. Hər şeydən əvvəl rus və Avropa şairlərində olduğu kimi 
əhvalat təsvir edən kiçik süjetli şeirlər meydana çıxırdı. 
Bu mövzu zənginliyi,  şəkil  əlvanlığı  ədəbiyyatımızın 
inkişafına xidmət etməklə bərabər oxucuların maraq və zövqünə 
münasib idi. Realizm ədəbi məktəbi həm ideya, məzmun, həm də 
şəkil və üslub cəhətdən çox zaman başqa məktəblərdən seçilir və 
qüvvətli görünürdü. 
Tənqidi realizmin əsas xüsusiyyətləri nöqteyi-nəzərindən 
(həqiqətpərəstlik,  şiddətli tənqid, gülüşün üstünlüyü, məişəti 
dərindən təşrih, istibdad və mövhumatın əsas hədəf alınması, dil, 
ifadə, üslub sadəliyi və s.) böyük bir ədəbi məktəbə başçılıq edən 
qüdrətli ədib Cəlil Məmmədquluzadənin, 

 
56
Əbdürrəhimbəy Haqvərdiyevin, Mirzə  Ələkbər Sabirin, Əli 
Nəzminin yaradıcılığı dövrünün ədəbiyyatı üçün səciyyəvidir. Bu 
şəxslər XX əsrdə inqilaba qədərki və müəyyən dərəcədə  hətta 
inqilabdan sonrakı  ədəbiyyatın böyük simalarıdır. Dövrün elə 
böyük, kiçik ictimai-siyasi hadisə  və  məsələsi yoxdur ki, bu 
ədiblərin sənət aynasında bu və ya başqa dərəcədə əks olunmasın. 
Mirzə  Cəlilin realist ədəbi üslubunda mühüm ictimai 
mətləblərin müxtəsər, aydın izahı ilə bağlı olan əsas şərt sadə ana 
dilində yazmaqdan ibarət idi. Bir sıra hallarda istər mətbuatda, 
istər məktəbdə  və istərsə danışıqda qəlizləşdirilən, yaxud da 
təhrif olunaraq müxtəlif rəngə salman ədəbi dilin təmizliyi, 
saflaşması, daha doğrusu, canlı xalq dilinin fəal bir təfəkkür 
forması, ünsiyyət vasitəsi olaraq, hər yerdə  cəsarətlə  işlədilməsi 
realistlərin mühüm məramnamə  məsələlərindən biri idi. Mirzə 
Cəlil bu haqda öz fıkrini belə yazır: "Molla Nəsrəddin"də açıq 
ana dili ilə yazdığımız mətalibi onlar (oxucular - M.C.) açıqca 
başa düşdülər; elə asan vəchlə başa düşdülər ki, dəxi bu dildən 
başqa qeyri bir dil axtarmağa hacət qalmadı... Əlbəttə, bu dil ki, 
biz onunla "Molla Nəsrəddin"i yazırdıq, o dili biz ümum türklər 
üçün  ədəbi bir dil hesab etmək fıkrində deyildik və bu da bizə 
heç lazım deyil. Bizim məqsədimiz hal-hazırda öz fikrimizi asan 
bir dillə Azərbaycan türklərinə və bəlkə də sairə türklərə asan bir 
dillə yetirmək idi. Və zənn edirəm ki, yetirdik də... Çün, hərənin 
bir məqsədi və  şüarı olan kimi bizim də  şüarınız dil yaratmaq 
deyildi, ancaq dərdi-dilimizi hal-hazırda camaat başa düşən dildə 
ona yetirmək idi"
1
. 
Buna görə  də canlı dil, danışıq dili, həyat dili molla 
nəsrəddinçilərin, xüsusilə Mirzə  Cəlilin  əsas üslub xüsusiyyəti 
idi. 
 
                                                 
1
 
 C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, II c, Bakı. 1936, səh.511-512. 
 

 
57
Böyük rus ədibi L.N.Tolstoy xalq jurnalı naşirlərinə məsləhət 
görürdü ki, əl yazılarını sadə oxuculara göstərsinlər. Onların 
mülahizəsindən sonra çap etsinlər: "Əgər xalq jurnalı  həqiqətən 
xalq jurnalı olmaq istəyirsə, o aydın və anlaşıqlı olmağa 
çalışmalıdır... Buna nail olmaq isə  çətin deyildir. Bütün 
məqalələri dalandarların, faytonçuların və ev arvadlarının 
"senzurasından" keçirmək kifayətdir. Əgər bu oxucular bir sözdə 
də "anlamadım" deyə dayanmırsa, məqalə gözəldir.  Əgər bu 
adamlardan biri oxuduğunu danışa, söyləyə bilmirsə məqalə heç 
nəyə yaramaz..."
1
. 
L.Tolstoyun fıkirləri ilə Mirzə  Cəlilin çıxardığı jurnalın dili 
haqqındakı məramnaməsini müqayisə edəndə nə qədər uyğunluq 
və yaxınlıq hiss olunur. Mirzə  Cəlilin də  fıkri belə idi: yazının 
dili o qədər sadə, o qədər aydın vərilməlidir ki, onu hamballar, 
nökərlər,  əsnafın  ən aşağı  təbəqəsi başa düşə bilsin. Nəinki 
jurnalı, özünün bir çox hekayələrini də Mirzə Cəlil bu məqsədlə 
nəzərdə tutaraq, tamam sadə danışıq dili ilə yazırdı. 
Azərbaycan  ədəbiyyatında tarixi bir dönüş  və irəliyə doğru 
yeni bir addım olan bu realizmə ona görə tənqidi realizm deyilir 
ki, tənqid bu üslubun başlıca xüsusiyyəti idi. Köhnə  cəmiyyətin 
əsrlər boyu davam edən feodal-patriarxal münasibətlərini yıxıb 
dağıtmaq, insanların hərəkətini,  şüurunu sustaldan bütün dini, 
siyasi ehkamları  rədd etmək bu üslub sahiblərinin böyük, tarixi 
vəzifəsi və xidməti idi. Avam camaat birinci dəfə mollanın, 
müctəhidin, yaxud "yer üzündə allahın gölgəsi" sayılan padşahın 
tənqid olunduğunu, qəzet və jurnalların bu haqda cəsarətlə 
yazdığını görəndə bir müddət heyran qalır, xof və  şübhə ilə 
düşünürdülərsə, çox çəkmədən həqiqəti dərk edir, ictimai aləmdə 
əmələ  gələn təbəddülatı anlamağa başlayırdılar. "Molla 
Nəsrəddin" dediyi kimi jurnal 
 
                                                 
1
L.N.Tolstoy. Poln. sob soç., XIII c, Moskva, 1913, səh.226-227. 
  

 
58
vərəqlərini samovar alışığı etsələr də, gözlənən bir məqam gəlib 
çatacaq və bu vərəqlərə ayrı cür baxılacaq idi. Buna həmin 
ədiblər möhkəm inanırdılar. "Bunu da bilirik ki, ey mollalar, 
günlər dolanar, sular axar, zəmanə təzələnər və axırda yetim-yesir 
və keçəl-küçəl qardaşlarını dostu ilə düşmənini tanıyıb, haman 
yoğun dəyənəkləri sizin əlinizdən alar və başlar... daha dalısını 
demirəm"
1
.Tarix göstərdi ki, demokrat, maarifçi, realist 
yazıçıların əsərləri kütlələrin zülm və əsarətə, din və mövhumata 
qarşı mübarizəsində, onların oyanmasında, siyasi həyata 
hazırlanmasında çox mühüm iş görmüşdür. Realistlərin başladığı 
tənqid doğru, haqlı və mahiyyət etibarilə oyadıcı tənqid idi. 
Ancaq bunların hamısı ilə  bərabər XX əsr tənqidi 
realizmindəki birtərəfliliyi, məhdudluğu və aludəçiliyi də 
unutmaq olmaz. Bu üslubda yazanlar, o cümlədən 
C.Məmmədquluzadə,  Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir daha çox 
həyatın mənfi səhnələrini, mənfı adamlarını qələmə almağa meyl 
edirdilər. Köhnə dünyaya, çara, mülkədara və tüfeyli ruhanilərə 
qarşı mübarizə aparanların fəaliyyətini kifayət qədər  əks 
etdirmirdilər. Onlar tənqidə, satira və kinayəyə o qədər aludə 
olmuşdular ki, içərisində olduqdarı  həyatın, iştirak etdikləri 
siyasi-ictimai intibahın müsbət adamlarının və hadisələrinin 
təsvirini bir zərurət kimi hiss etmirdilər. 
 
                                                 
1
 
 
"Molla Nəsrəddin", 1906, №4, səh.4.
 
 

 
59