AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

Ġstanbul  matəm  içindədir.  İstanbuldakı  Azərbaycan  külturunu  tanıtma 
dərnəyi  matəmə  bürünüb.  Matəm  yığıncağını  professor  Əhməd  Cəfəroğlu  açır. 
Sonra hüznlü çıxışlar başlayır. 
Mirzə Bala bəyin çıxışı: 
«Azərbaycan  milli  qurtuluş  hərəkatının  ideoloqu  və  lideri  Məmməd  Emin 
Rəsulzadə 1955-ci il 6 mart  gecəsi  Ankara universiteti xəstəxanasında həyata göz 
yumdu... 
...Milliyyətçi,  istiqlalçı,  demokrat  və  inqilabçı  Rəsulzadə  «İnsanlara 
hürriyyət, millətlərə istiqlal!» deyə dünyaya göz açdı və yenə «İnsanlara hürriyyət, 
millətlərə istiqlal» deyə həyata göz yumdu. 
O  prinsipə  sədaqətin,  məfkurəyə  bağlılığın  və  bu  yolda  fədakarlıq,  əzm  və 
səbatın da bir timsalı idi. Çünki o tam mənasilə fəzilət sahibi, kamil bir insan idi. 
Onun  bizə  yadigar  qoyduğu  böyük  milli  məfkurənin  gerçəkləşməsi  və 
Azərbaycanın  yenidən  istiqlala  qovuşması  uğrunda  müqəddəs  mübarizəyə  eyni 
əzm  və  səbat  ilə  davam edəcəyimiz  haqqındakı andımızı təkrarlayır,  əziz xatirəsi 
önündə hörmətlə baş əyirik». 
Süleyman Təkinərin ağrısı: 
«Vaxtsız  ölümüylə  hamımızı  dərin  bir  kədərə  bürümüş  olan  milli 
Azərbaycan  hərəkatının  şanlı  lideri  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  mərhum,  bəşər 
tarixinin nadir, müstəsna şəxsiyyətlərindən idi... 
Mərhum  Rəsulzadə  hər  şeydən  əvvəl  bir  Azərbaycan  istiqlalçısıdır,  lakin 
böyük tarixi həmlələr və hərəkatlarla dolu olan Azərbaycan istiqlal hərəkatının hər 
səhifəsi  onun  şərəfli  adıyla  sıx-sıxıya  bağlıdır  və  o  bu  hərəkatın  bir  nömrəli 
mübarizi idi. 
Mərhum Rəsulzadə böyük bir xalq xadimi idi, onun xalq xidmətində keçən 
mərhumiyyət  dolu  həyatının  gələcək  nəsillər  üçün  daima  ən  yaxşı  bir  örnək 
olacağına əsla şübhə edilməməlidir. 
...Bu yaşanmağa dəyər səhifələri canlandırmaq həqiqətən bir səadət olacaq 
və bu səadətə çox, həm də həddindən çox türk gəncləri can atacaqlar». 
Həmdullah Sübhi bəyin sözləri: 
«Xanımlar, əfəndilər! 
Ustadı uzun illərdən bəri tanıyıram. Onunla məmləkətin həm daxilində, həm 
də  xaricində  bərabər  çalışmışıq.  Eminlə  «türk  yurdu»nda,  «türk  ocağı»nda, 
Ankarada və Buxarestdə bir yerdə olmuşuq.... 
Çox  qiymətli  arkadaşımızı  itirdik.  Bədbəxt  türk  elləri  bizə  çox  qiymətli 
övladlar göndərdi: Qaspirallı İsmayıl, Əli bəy Hüseynzadə, Ağaoğlu Əhməd, Yusif 
Akçora,  Cəfər  Seyid  Əhməd,  sədri  Məqsudi  və  daha  bir  çoxları...  Emin  bəy 

211 
 
bunlardan  biri  idi...  Türk  millətləri  üçün  onların  hürriyyət  və  istiqlalları  yolunda 
can verənlərin röyaları təhəqqüq edəcəkdir». 
Sədri Məqsudi bəyin çıxışı:  
«Arkadaşlar! 
Biz yaşda olanlara, 50 il özüylə bir ideal uğrunda bərabər çalışmış olanlara 
həyata  göz  yuman arkadaşı  haqqında söz söyləmək çox çətindir. Məndən  yeni bir 
şey gözləməyin. Biz də Rəsulzadənin tarixi qiymətini tanıyanlardanıq... Möhtərəm, 
rəhmətlik  arkadaşım  Rəsulzadə  tanrının  türklük  aləminə  göndərdiyi  bir  ərməğan 
idi». 
Cəfər Seyid Əhməd Krımər bəyin çıxışı: 
«Əziz qardaşlarım! 
...Rəhmətlik  əziz  dostum  Emin  bəyi  1912-ci  ildə  «türk  yurdu»da 
Cəmaləddin  Əfqani  haqqında  yazdığı  məqalələriylə  tanıdım,  1917-ci  il  Moskva 
konfransında gördüm. Dostluğumuz bu tarixdə başladı. 
Əziz arkadaşlar! 
Tarixin gedəcəyi yolu sezənlər, onun dilədiyi işi görənlər tarixin malıdırlar. 
Emin  bəy  bu  yolu  seçdi,  həyatının  sonuna  qədər  bir  an  belə  bu  yoldan  ayrılmadı. 
Fəaliyyəti və əsərləri ilə o tarixdə qaldı. 
İslamda  təcəddüd  hərəkatını,  türkçülük  idealının  işlənməsini,  Azərbaycan 
istiqlalını,  Qafqasiya  millətlərinin  konfederasionunu  məhkum  millətlərin  qurtuluş 
davalarını incələyəcək olan tarix  mütləq Emin  bəyi  tapacaqdır. 
O bu surətlə özünü əbədiləşdirdi... 
Artıq  tarixin  olan  Emin  bəy  nə  qəbrə  sığar,  nə  də  ona  öldü  deyilə  bilər. 
Mübarək ruhunu da daima olduğu kimi hörmət və məhəbbətlə salamlaram». 
Professor Zəki Vəlidi bəyin nitqi: 
«Vaxtsız  ölümü  hamımızı  matəmlərə  qərq  etmiş  mərhum  Emin    bəy  
haqqında  mən də  xatirələrimi  ərz edəcəyəm. 
Biz  Rusiya  əsiri  türklər  1917-ci  il  inqilabına  qüvvətli  bir  zümrə  olaraq 
girdik. Bunu təmsil edən  Emin bəy oldu. 
Rusiyada  inqilab  başlandıqdan  sonra  Azərbaycan  türk  ədəbiyyatı 
mərkəziyyət  «müsavat»  partiyası  proqramı  bizə  gəldi.  Emin  bəyin  göndərdiyi 
proqram və məktub Peterburqda bomba kimi partladı. 
...Əgər bu mühit əzizləri seçən bir mühit olsaydı, mən mərhum Emin bəyin 
əziz olaraq seçilməsinə rəy verərdim. Bu günə qədər onun əleyhinə olanlar tövbə 
etməlidirlər: Yoxsa allah günahlarını bağışlamaz! 
Emin  bəyi  öldükdən  sonra  da  yaşatmaq  üçün  azərbaycanlılar  onun  yolunu 
davam etdirməlidirlər!». 
Abdulla Battal Təymasın nitqi: 
«Emin bəy yalnız azərbaycanlılar üçün deyil, bütün türklər üçün böyük bir 
dəyərdi.  Ölümü  də  bütün  türklük  üçün  böyük  bir  dərddir.  O  inandığı  mübarizə 
uğrunda  hər  şeyini,  ailəsini,  rahatlığını,  səhhətini,  nəhayət,  həyatını  fəda  etmişdi. 

212 
 
Özü  də  nadir  olan  bir  idealist  idi.  O  bu  dünyadan  ayrılmışsa  da  tarix 
səhifələrimizdə, beynimizdə və qəlblərimizdə daima yaşayacaqdır. 
Emin  bəy  bir  cəmiyyət  xadimi  idi.  Cəmiyyətimizi  yaşatmağa  və  səadətə 
çatdırmağa çalışanlardandı. 
Emin  bəyin  apardığı  mübarizə  və  ideal  ölməyəcəkdir,  yaşayacaqdır, 
dayanmayacaq, irəli gedəcəkdir. 
Bu dünyadakı yerində rahat-rahat yat, əziz dostum M. Emin bəy!». 
Doktor Əhməd Naim bəyin nitqi: 
«Çox kədərliyəm, böyük bir insanın vəfatını duyan adam necə danışa bilər? 
O  yalnız  azərbaycanlıların  deyil,  türküstanlıların  da  lideri  idi.  İlk  məqaləni  onun 
«Açıq  söz»  qəzetinə  yazmışdım.  Dərdlərimizi  ona  danışır  və  ondan  məsləhət 
alırdıq. Türküstanlılar bu böyük acıya candan yanırlar». 
 
TÜRKĠYƏ QƏZETLƏRĠ MATƏM ĠÇĠNDƏDĠR 
 
Ankarada çıxan «Dünya» qəzeti: 
«Sovet  əsarətindəki  türk  ellərinin  qurtuluş  hərəkatı  liderlərindən  sabit 
Azərbayсan  milli  şurası    və  Azərbayсan  istiqlal  davasının    aləmdarı  «müsavat» 
partiyasının  rəisi  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  vəfatı  dərin  bir  təəssüf 
doğurmuşdur. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  keçən  il  qəzetimizdə  «Bir  türk  milliyyətçisinin 
Stalinlə  ixtilal  xatirələri»  başlığı  altında  öz  xatirələrini  çap  etdirmiş  və  bu  yazı 
seriyası böyük bir maraq doğurmuşdu». 
Qarsda çıxan «Birlik» qəzeti: 
«O  Azərbaycan  davasını  qəlblərə  nəqş  etmiş  bir  qəhrəman  və  mütəfəkkir 
olaraq  əbədiyyən  yaşayacaqdır.  Onun  sonsuz  mübarizəsi  Azərbaycan  davasını 
bütün hür millətlərin şüuruna yerləşdirmişdir. 
Davası uğrunda yazdığı yüzlərlə əsəri dünya kitabxanalarında yer almışdır. 
O  Azərbaycan  qurtuluş  davasının  bayrağı  idi.  O  bayraq  bütün  türklüyün  qəlbində 
dalğalanacaqdır. Türk tarixinin böyüklər  səhifəsində  yerini alan M.  Ə. Rəsulzadə 
əbədiyyən yaşayacaqdır. 
Bütün  ömrünü  ailə  və  uşaqlarının  davası  yolunda  fəda  etdi.  Ən  çətin 
mübarizələrə  girdi,  iztirablar  çəkib  diyar-diyar  dolaşdı  və  hər  yerdə  hər  zorluğa 
qarşı davasını müdafiə edərək daha da irəli apardı. 
Bu gün göz yaşları içində əbədi istirahətgahına göndərilərkən davası yolunu 
aydınladan işıq qəlblərdə yanmaqda və özünü yaşatmaqdadır». 
Qarsda çıxan «Qars» qəzeti: 
«7  mart  saat  22-də  telefonun  səsi  acı-acı  ötür;  Ankaradan  gələn  titrək  bir 
səs...  Ankara  müxbirimiz  hıçqırığa  bənzər  boğuq  bir  tonla  kəsik-kəsik  yazdırır: 
«Məmməd Əmin Rəsulzadə bu gecə saat on birə on beş dəqiqə qalanda yatmaqda 

213 
 
olduğu  tibb  fakültəsi  klinikasında  vəfat  etdi».  Xəstəliyini  soruşduq.  Cavab  verdi: 
«Şəkər». Müxbir daha danışa bilmədi. 
Türk  aləminin  böyük  simalarından  biri,  yetmiş  bir  illik  həyatının  böyük 
qismini  siyasi  mübarizədə  keçirmiş  olan  qəzetçi,  mühərrir,  ədib,  dövlət  adamı, 
hürriyyət və istiqlal mücahidi qoca türk Azərbaycan istiqlalı uğrunda apardığı  əlli 
illik mübarizənin meyvələrini görmədən köçüb getmişdir». 
...Həmin  o  matəm  günlərində  Türkiyənin  «Zəfər»,  «Xalqçı»,  «Vətən», 
«Sabah»  və  «Hakimiyyət»  qəzetləri  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  şəkil  və 
tərcümeyi-halını dərc etmişdir. 
 
ĠRAN QƏZETLƏRĠNDƏ 
 
Tehranda çıxan «Aram» qəzeti: 
«Bundan  bir  neçə  gün  əvvəl  dünyanın  ən  böyük  hürriyyət  aşiqlərindən  və 
kommunizmin  ən  amansız  düşmənlərindən  birisi  dünyaya  göz  yumdu.  Tam  35 
ildən  bəri  rus  imperializminə  qarşı  mübarizə  aparan  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
Azərbaycan milli şurasının rəisi və müsavat partiyasının qurucularından biri idi. 
...Onun  ölümü  insanlıq  üçün  böyük  faciə  sayılmaqdadır.  Bu  münasibətlə 
mərhumun 
yaxın  dostlarına  başsağlığı  verməklə  bərabər  Rəsulzadənin 
kommunizmə  qarşı  açmış  olduğu  mərhəmətsiz  hərbə  davam  edəcəklərinə  ümid 
edirik». 
Tehranda çıxan «İrani Ma» qəzeti: 
«Bu  ilin  martın  6-da  tam  otuz  beş  il  kommunist  rejimi  əleyhində  və  öz 
yurdunun  hürriyyəti  uğrunda  mübarizə  aparmış  Qafqasiya  istiqlal  komitəsinin 
lideri Məmməd Əmin Rəsulzadə dünyadan köçmüşdür. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  sadəcə  kommunist  rejiminin  mərhəmətsiz 
düşməni  olmaqla  qalmayıb,  eyni  zamanda  iyirminci  əsrin  tanınmış  ədib  və 
bilicilərindən biri idi. 
...Hürriyyət davasının ən böyük mübarizi və kommunizmin ən mərhəmətsiz 
düşmənlərindən  olan  Rəsulzadənin  ölümü  bütün  antikommunist  dünya 
adamlarında dərin təəssüf oyatmışdır». 
 
ALMANĠYADAKI «QURTULUġ» RADĠOSUNUN MATƏM XƏBƏRĠ 
 
1955-ci il, 9 mart 
Azərbaycan  milli  qurtuluş  hərəkatının  və  «Müsavat»  partiyasının  lideri 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  mart  ayının  6-da  Türkiyənin  paytaxtı  Ankarada  71 
yaşında  vəfat  etmişdir.  Mərhum  Rəsulzadənin  şəxsində  biz  Azərilər  ən  böyük 
siyasət  adamlarımızdan  birini,  istedadlı  bir  jurnalistimizi  va  atəşli  hürriyyət 
mübarizimizi  itirmiş  oluruq.  Bu  sadəcə  bizim  üçün  deyil,  eyni  zamanda  Kremlin 

214 
 
məhkumu  bütün  millətlər  və  o  cümlədən  Qafqasiya  xalqları  və  xüsusilə  Sovetlər 
Birliyində yaşayan bütün müsəlmanlar üçün böyük bir itkidir...» 
 
MATƏM MƏKTUBLARI, MATƏM TELEQRAMLARI 
 
«Azərbaycan milli mərkəz başqanına polşalıların «Prometey» qrupu istiqlal 
uğrunda  mübarizə  aparan  Azərbaycan  və  Qafqasiya  qardaş  millətləri  ilə  birlikdə 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin ölüm kədərinə qoşulur. 
Milli  Polşa  Emin  bəyin  şəxsində  səmimi  bir  dostunu  itirmişdir.  Onunla 
böyük  dostluğumuz  müştərək  «Prometey»  fikrini  qavrayış  zəmini  üzərində  və 
«fərdlərə  hürriyyət,  millətlərə  istiqlal  uğrunda»  yorulmadan  aparılan  mübarizə 
sahəsində yaranmış və davam etmişdi. 
Emin  bəy  həyatının  və  qələminin  məhsulu  olan  əsərlərində  və  dostlarının 
qəlblərində əbədi surətdə yaşayacaqdır. 
Polşalıların «Prometey» klubunun sədri: 
Setsel. 
(16 mart, 1955)». 
«Azərbaycan milli mərkəzi! 
Möhtərəm bəylər! 
Lideriniz Məmməd Əmin Rəsudzadənin ölümü biz ukraynalıları son dərəcə 
pərişan  etdi.  Bu  münasibətlə  başsağlığımızı  ərz  edirik.  Təəssüfümüz  ona  görə 
sonsuzdur ki, mərhum hər zaman Ukrayna millətinin böyük dostu olmuş və bizimlə 
daima  yaxınlıq  etmişdir.  Başsağlığımızın  mərhumun  ailəsinə  bildirilməsini  xahiş 
edirik. 
D ə r i n hörmətlə: 
Pan-Amerikan Ukrayna konfransı, direktor: 
Doktor V. Şandor—Nyu-York». 
«Azərbaycan  jurnalı  yazı  heyətinə,  əziz  və  möhtərəm  vətəndaşlarım,  milli 
mübarizimiz  Məmməd  Əmin  bəyin  ölüm  xəbərini  dünən  böyük  bir  kədərlə 
öyrəndim;  Bütün  Azəri  mühacirətinin  hiss  etdiyi  böyük  kədərə  candan  iştirak 
edirəm.  Mərhumun  ailəsinə,  Məmməd  Əli  bəyə  və  hamınıza  dərin  kədərimi 
bildirirəm. 
İtkiniz nə qədər ağır olmuşsa da Məmməd Əmin bəyin uzun illər boyunca 
heç durmadan yürütdüyü milli davamızı davam etdirməliyik. Başınız sağ olsun! 
Hörmətlə: Ceyhun Hacıbəyli. 
 (Paris)». 
«Azərbaycan Dərgisinə! 
Parisdə  yaşayan  bütün  azərbaycanlı  həmyerlilərimizlə  birlikdə  Məmməd 
Əmin Rəsulzadənin vəfatına dərin kədərimizi bildirir və   ailəsinin  kədərinə şərik 
oluruq. 
Şeyxülislam. (Paris)». 

215 
 
«Azərbaycan Kültur Dərnəyi sədrinə! 
Ankara 
Böyük  türklük  aləminin  milliyyətçi  liderlərindən  birini  də  möhtərəm 
Rəsulzadənin    şəxsində  itirmiş  olmaqla  kədərimiz  sonsuzdur.  Yolunu  davam 
etdirməklə təsəlli tapa bilərik. Hamımızın başı sağ olsun! 
Doktor Həbib Əkinçi doktor Hüseyn Dağıstanlı». 
«Leyla Fəsulzadə 
Ankara 
Emin  bəyin  vəfatı  xəbəri  bizi  çox  kədərləndirdi.  Dərdinizə  candan  şərik 
olur, sizlərə uzun ömürlər diləyirik. 
Doktor Mirzalı (Elbistan)»  
M. Ə. Rəsuloğlu 
Ankara 
Böyük matəminizdən kədərləndiyimi bildirirəm. 
Xalid Tanrıqulu». 
«Məmməd Əli Rəsulzadə bəy 
Ankara 
Böyük liderimiz  hörmətli Məmməd Əmin  Rəsulzadənin ölümünü radiodan 
eşitdim. Ələm və iztirablarınıza göz yaşlarımla qoşuluram. 
Q a r s, Qiyas Alkazak». 
«Hörmətli Leyla Rəsulzadə 
Ankara 
Sevgili Emin ölümü hamımız üçün böyük bir matəmdir. Acılarınıza candan 
şərik olur, tanrıdan səbir diləyirik. 
Gülnar və Mahmud Saoryurdlu». 
..Bütün türk elləri yas içindəydi. Dünyanın bütün hürriyyət və azadlıq sevən 
adamları  matəmə  bürünmüşdü.  Uzaq-uzaq  ellərdən  saysız-hesabsız  matəm 
məktubları,    teleqramları  axıb  gəlirdi  Ankaraya.  Yalnız  bir  yerdən  səs  soraq  yox 
idi: Vətəni Azərbaycandan! 
Bəs  1955-ci  ilin  matəm  günlərində  Vətəni  Azərbaycanda  xalqın  başı  nəyə 
qarışmışdı ki, onun ölümünə səslənmirdilər? 
Bəli,  o  zaman  xalqı  bərk  məşğul  idi.  Xalq  çörəyini,  suyunu  belə  unudub 
böyük sürətlə kommunizmə gedirdi. Öz «şanlı əməlləri» ilə fəhlə sinfinin tarixinə 
«parlaq»  səhifələr  yazırdı.  Xalq  səhərdən  axşama  kimi  çalışıb  beşillik  planı  üç-
dörd  ildə  yerinə  yetirirdi.  Xalqın  başına  dəvə  dərisi  çəkib  onu  manqurtlaşdırmış, 
kökündən, soyundan uzaq salmışdılar. Doğma anasını tanıya bilməyib, oxla vurub 
öldürən  manqurt  ona  bir  zamanlar  azadlıq  və  istiqlaliyyət  işığı  gətirmiş  adamı 
xatırlaya  bilərdimi?  Xeyir,  bu  qətiyyən  mümkün  olan  iş  deyildi!  Xalq  «işıqlı 
kommunizmə»  gedirdisə,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  nədən  ötrü  xatırlayıb  yada 
salmalı idi ki? 

216 
 
...Amma  həmin  vaxt,  1955-ci  ilin  o  matəmində  uzaq  Qazaxıstanda  qəribə 
hadisə baş verdi... 
Qazaxıstan. Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində. Bir gün cavan və yaraşıqlı 
bir adamı ölüm nəfəsi saçan bu qorxulu yerə çağırıb diqqətlə ona baxdılar. Dedilər: 
— Xəbərin varmı ki, atan Məmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə vəfat edib! 
Onun  ölümünə  sevinirsən,  yoxsa  kədərlənirsən?  Həmin  adam  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin oğlu Azər idi. 
 
AĠLƏSĠNĠN FACĠƏSĠ 
 
Anası  Maral  xanım  acından  öldü.  Maral  xanım  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin ögey anası idi. Əsl anası  Ziynət xanım  vaxtsız vəfat etdiyindən atası 
Maral  xanımla  həyat  qurmuşdu.  Maral    xanım  onların  çox  əziyyətini  çəkmişdi. 
Məmməd Əminə və Şəhrəbanuya həmişə doğmalıq göstərmişdi. 
1937-ci ildə onu da həbs etdilər. Yazıq arvad Stalini nəzərdə tutub onu həbs 
edənlərə  deyirdi:  —  Gedin  o  bığlı  oğlana  deyin  ki,  Maral  arvadı  həbs  etmişik.  O 
adamı həbs etmişik ki, onun evində sən neçə dəfə çörək yemisən. 
28 gün qatarda sürgünə gedən Maral arvad yolda çörək yemədi.  Elə hərdən 
qəndi  suya  batırıb  sümürürdü.  Dindar  adam  idi.  Qazaxıstana  çatanda  da  çörək 
yeməyib.  Deyib  mən  ac  qalaram,  amma  kafirlərin  çörəyini  yemərəm.  Bir  müddət 
Bakıdan gətirdiyi əncir qurusu ilə dolanandan sonra Maral arvad acından öldü.  
Həyat  yoldaĢı  Ümbül  Banu  xanımın  bağrı  çatladı.  Ümbül  Banu  xanım 
Məmməd Əmin  Rəsulzadənin həyat yoldaşı olmaqla bərabər doğmaca əmisi  qızı 
idi.    1937-ci    ildə  Rəsulu,  sonra  da  gəlib  özünü  və  qalan  uşaqlarını    həbs  etdilər.  
Günahsız qadını üzüntülü sorğu-suala tutdular: 
İstintaq materiallarından: 
Deyin  görək  həyat  yoldaşınız  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  hazırda  harada 
yaşayır? 
«—  Həyat  yoldaşım  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  1920-ci  ildən  xaricdə—
Türkiyənin   Konstantinopol şəhərində yaşayır. 
—Həyat yoldaşınızla bu müddətdə əlaqəniz olubmu? Olubsa necə? 
—1929-cu ilə qədər mən onunla məktublaşırdım. 1934-cü ildə isə ondan 18 
dollar məbləğində  göndərilən pul kağızı aldım. Bundan  sonra heç bir  yazışmamız 
olmadı. 
—Nəyə görə ərinizlə yazışmağa son qoydunuz? 
—Yazdığı  məktublarda  həyat  yoldaşım  uşaqlardan  narahat  olduğunu 
bildirirdi  və  uşaqları  təhlükədə  qoymamaq  üçün  biz  onunla  məktublaşmamağı 
qərara aldıq... 
Bu  sorğu-sualdan  az  sonra  «NKVD»  serjantı  erməni  Bağdasarovun 
təqdimatı  və  erməni  serjantı  Markaryanın  razılığı  ilə  Ümbül  Banu  xanım  uşaqları 

217 
 
ilə  birlikdə  Qazaxıstana  sürgünə  göndərilir.  Amma  sürgünə  gedəndə  ürəyi 
Bakıda—həbsxanada işgəncə çəkən oğlu Rəsulun yanında qalır. 
Yazıq qadın  uzaq Qazaxıstanda  çəkdiyi ağrılara, xüsusilə  Rəsulun dərdinə 
dözə bilmir. «Rəsul» deyə-deyə bağrı çatlayıb ölür. 
Ümbül Banu xanım 51 yaşında faciə ilə dünyadan köçəndə 1940-cı il idi. 
Amma  sədaqətli qadın  həmişə həyat  yoldaşı  Məmməd Əmin  Rəsulzadənin 
haqlı yolda olduğunu deyər, onu müdafiə edərdi. 
Qızı  Lətifə  soyuqdan  donub  öldü.  Lətifə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  ilk  övladı 
idi. 1912-ci ildə anadan olmuşdu. Atası ilə son dəfə görüşüb ayrılanda 8 yaşı vardı. 
1930-cu ildə Lətifə ailə həyatı qurdu. Üç qızı dünyaya gəldi. Az keçməmiş atasını, 
anasını, qardaş və bacısını itirən Lətifənin öz faciəsi başladı. Əvvəl həyat yoldaşını, 
sonra  da  özünü  və  uşaqlarını  həbs  etdilər.  Lətifə  iki  qızı  ilə  birlikdə  soyuq 
Qazaxıstana  sürgünə  göndərildi.  (Balaca  qızı  Sona  uşaq  sanatoriyasında 
olduğundan  onu  götürə  bilmədilər:  Amma  qızın  sonrakı  taleyindən  bu  günə  kimi 
də heç bir məlumat əldə olunmayıb). Lətifə uzaq Qazaxıstan soyuğuna və işgəncəli 
şəraitə  dözə  bilmədi.  1944-cü  ilin  soyuq  yanvar  gecəsində  qızı  Evşənlə  birlikdə 
həyata  göz  yumdu.  O  biri  qızı  13  yaşlı  Firuzə  səhər  yuxudan  ayılanda  sevimli 
anasını və bacısını ölmüş gördü.... 
Kiçik  qızı  Xalidə  itkin  düĢdü.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  kiçik  qızı 
Xalidəni  də  ailəsi  ilə  birlikdə  Qazaxıstana  sürgünə  göndərdilər.  Sürgündə  nənəsi 
Maral  xanımı,  anası  Ümbül  Banu  xanımı  qürbət  torpaqda  dəfn  etdi.  Sonra  yazıq 
qızın  öz  faciəsi  başladı.  1940-cı  ildə  anası  dünyadan  köçəndən  sonra  24  yaşında 
ikən  o  cəhənnəm  ocağından  —  soyuq  və  yad  nəfəsli  Qazaxıstandan  baş  götürüb 
Bakıya  qaçdı.  Nakam  qız  Bakıya  gəlib  çatdı.  Amma  az  keçməmiş  itkin  düşdü. 
İndiyə kimi də harda olduğu bilinmir.  
Oğlu  Rəsulu  on  doqquz  yaĢında  güllələdilər.  Rəsulu  1937-ci  ildə 
Novxanıdakı  bağlarında  gəlib  həbs  etdilər.  Qardaşı  Azərlə  təzəcə  şirin  yuxuya 
gedəndə qanlı pəncələri ilə yazıq oğlanı silkələyib oyatdılar. Rəsul çox savadlı, çox 
da ağıllı oğlan idi.  Rəsulu tanıyanların hamısı onun adı çəkiləndə göz  yaşı tökür, 
ağlayırlar. 
Bibisi qızı Kübra xanımın xatirəsi: 
-  Rəsul    mühasiblik    texnikumunu    qurtarmışdı;    O    zaman  Puşkində 
işləyirdi.  Amma  həmişə  yay    aylarını  Novxanıdakı  bağımızda  keçirərdik. 
Uşaqlıqdan bir yerdə böyümüşdük. Bizi bir-birimizə ad etmişdilər... Amma qismət 
olmadı. 
Rəsulun hələ şer yazmağı da vardı.  
Xalası oğlu Oqtayın xatirəsi: 
- Rəsulla uşaqlığımız bir  yerdə keçib. Rəsul çox zarafatcıl idi. Yadımdadır 
ki,  bizi  başına  yığıb  hərdən  özündən  qorxulu  nağıllar  uydurub  danışar,  sonra  da 
gülməli  lətifələr    söylərdi.    Rəsulun    gözəl    tar    çalmağı    vardı.  Tar  çalmağı 

218 
 
içərişəhərli kor Həsənağadan öyrənmişdi. Rəsulun «Kürdü şahnaz» çalmağı indi də 
yaddaşımdan silinməyib. 
Yaxın qohumu Səyyarə xanımın xatirəsi: 
Rəsul      çox  mehriban,  zarafatcıl  oğlan    idi.  Bir    dəfə  məktəb  dəftərimi 
Rəsula  vermişdim.  Azərlə  Xalidə  dəftəri  cırırlar.  Bu  «münasibətlə»  mənə  bir 
üzrxahlıq məktubu yazmışdı: həmin məktubu özümdə yadigar saxlayıram. 
Məni  bağışla!  İşdir,  bir  dəfə  düşmüş!  Ümidvaram  ki,  məni  dinlərkən 
xəyanət  işi  halal  edəcəksən.  Fəqət,  mənim  o    sağalmaz  vərəqləri,  günahsız  
yarpaqları    heç  də  cırmağa  qabiliyyətim  gəlməzdi.  Lakin  Azər  və  Xalidə  onun 
mənim olduğumu  bilərək cırmışlar. Səyyarə adını eşidəndə   canıma bir ox batır. 
Ölmüş insan dirilməz! Nə edim, çarəm nə? Əfv et. Müqəssirəm! Ey şikəst  əllərim, 
sən o parlaq vərəqləri cırdın». 
Rəsulu 1938-ci il martın 1-də güllələdilər. 
Bacısı  ġəhrəbanu  xanımı  qorxudub  öldürdülər.  Şəhrəbanu  xanım 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin yeganə bacısı idi. Bacısını o çox istərdi. Hələ yurdu 
işğal  olunmayanda  Azad  Azərbaycan  hökuməti  zamanında  tez-tez  Novxanıya 
gedər, bacısının əhvalını soruşardı. Amma sonradan... 
Kübra xanım anasını belə xatırlayır: 
«O  qədər  qorxutmuşdular  ki,  anam  dayımın  adını  çəkməyə  belə  qorxurdu. 
Hətta  evimizin  içində  oturub  söhbət  edəndə  deyərdi  ki,  yavaş  danışın,  eşidərlər. 
Divarın da qulağı var». 
Şəhrəbanu  xanımı  qardaşına  görə  sonradan  çox  incitdilər.  Yazıq  arvadı 
«NKVD» işçiləri o qədər sorğu-suala çəkdilər ki, axırda ürəyi dözmədi... Əlli altı 
yaşında dünyadan köçdü. 
Novxanılıları  incidirdilər.  Otuzuncu  illərdə  novxanılıları  çox  incitdilər. 
Gülünc  bir  məntiqlə  deyirdilər:  siz  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  yerlisisiniz. 
Novxanı  qocaları  ağrı  ilə  danışırdılar  ki,  heç  o  zaman  bizi  işə  də  götürmürdülər. 
Hara  gedirdiksə  pasportumuza  baxan  kimi  başlarını  bulayıb  deyirdilər: 
novxanılısınız, Məmməd Əmin Rəsulzadənin yerlisisiniz. Olmaz!. 
 
YOLUM QAZAXISTANA —KARAQANDAYADIR