Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

Azərbaycanın Kür meqasİnklİ­no­rİu­mu daxİlİndə ayrı­lan geostrukturları, onların lİtostratİqrafİ­yası, tektonİkası, geolojİ inkişaf Tarixİ və faydalı qazıntıları
7.1. Geomorfologiya
Kür çökəkliyi geomorfoloji vilayətində yeni tektonik hərəkətlərin və ekzogen rel­yef əmələgətirici proseslərin mürəkkəbliyi burada relyef quruluşunun müxtəlif­li­yi­nə səbəb olmuşdur. 4 əsas geomorfoloji yarımvilayətə: Alazan-Əyriçay çökəkliyi (də­rəsi), Ceyrançöl-Acınohur ön dağlığı, Kür-Araz ovalığı və Kiçik Qafqazın dağətəyi maili düzənlikləri yarımvilayətlərinə bölünür:

1. Alazan-Əyriçay çökəkliyi yarımvilayəti morfoloji cəhətdən 200-300 m-dən 600-880 m-dək hündürlükdə yerləşən qapalı batıq dağətəyi maili düzənliyi əhatə edir. Səthi allüvial-prolüvial çöküntülərdən ibarətdir. Çayların gətirmə konusları və konus­lararası çökəkliklər qismən bataqlıqlaşmışdır. Akkumulyasiya prosesləri üstün­lük təş­kil edir. Gətirmə konuslarıda iri materiallar, konuslarası çökəkliklərdə isə xırda dənəli çöküntülər toplanır. Yarımvilayət daxilində Alazan, İsmayıllı geomorfoloji ra­yonları ayrılır.

2. Ceyrançöl-Acınohur ön dağlığı yarımvilayəti Kür çökəkliyinin şimal hissə­sin­dədir. Bura Alazan-Əyriçay çökəkliyindən cənubda yerləşən Ceyrançöl, Acınohur ön dağlıqları, Kür çökəkliyinin şimal-şərq kənarlarını təşkil edən Ləngəbiz-Ələt ön dağ­lığı və s. daxildir. Relyefi, əsasən, antiklinal və sinklinal qırışıqlara uyğun gələn silsi­lə, tirə və yüksəkliklərdən, onların arasındakı dərə və çökəkliklərdən ibarətdir. Silsilə və tirələrin (qərbdə və şərqdə üst Pliosen, mərkəzi hissədə Antropogen yaşlı) yamac­la­rı asimmetrikdir. Cənub yamacları çox dik, şimal yamacları az meyllidir. Bəzi yer­lər­­­də (Gürcüvan platosu) 600-1000 m hündürlükdə düzəlmə səthləri var. Yarımvila­yət köndələn axan tranzit çayların antesedent dərələri ilə parçalanmışdır. Dərininə kə­silmə 250-700 m-dir. Parçalanmanın sıxlığı bedlend tipli yarğan-qobu şəbəkəsinin in­kişaf etdiyi cənub yamaclarda daha böyükdür. Şərqdə palçıq vulkanları var. Yarım­vi­layət Ceyrançöl, Acınohur, Ləngəbiz-Ələt, Hərəmi geomorfoloji rayonlarına bölü­nür.

3. Kür-Araz ovalığı yarımvilayəti Kür çökəkliyinin ən geniş hissəsidir. Səthi mər­kəzi hissədə gilli, kənar hissələrdə gillicəli-qumlu-çaqıldaşlı üst Antropogen və Ho­losen yaşlı kontinental və dəniz çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Relyef cavan və az meylli olduğundan səthi az parçalanmışdır. Ovalığın şərq hissəsi üçün cavan qı­rı­şıqlar və palçıq vulkanizmi ilə əlaqədar alçaq tirə və yüksəkliklər (Kürovdağ, Ba­ba­zə­nən, Mişovdağ, Qalmas, Bozdağ, Xıdırlı, Bəndovan və s.) səciyyəvidir. Çay də­rə­lə­ri dayaz, yataqları meandrlıdır; yataqlarında akkumulyasiya prosesi gedir. Şirvan dü­zündə gətirmə konusları inkişaf etmişdir. Ovalığın mərkəzi hissəsi, həmçinin Mu­ğan və Salyan düzləri üçün qədim çay yataqları, yataqyanı yallar, axmazlar, subareal del­ta­lar, cənub-şərqi Şirvan düzənliyi üçün Yeni Kaspi yaşlı laqunların qalığı olan defl­ya­siya çalaları, dünlər, təpəli qumlar, qədim və müasir sahil valları (bəndləri) sə­ciy­yə­vidir. Süni suvarma və meliorasiya tədbirləri ovalığın relyefinə təsir göstərir. Ant­ro­pogen təsirlər nəticəsində səthin parçalanması, yuyulması və şorlaşması proses­ləri güclənir. Yarımvilayətdə Şirvan, cənub-şərqi Şirvan, Küryanı, Muğan və Salyan geo­morfoloji rayonları var;

4. Kiçik Qafqazın dağətəyi maili düzənlikləri yarımvilayəti Xram çayından Araz çayınadək Kiçik Qafqaz dağlarının, əsasən, şimal-şərq ətəklərini əhatə edir. Uzun­luğu təqribən 350 km, eni 12-30 km-dir. Səthi üst Pliosen-Antropogenin gilli­cə­li-çaqıldaş­lı kontinental çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Düzənliyin yalnız Kürək çayı ilə Tər­tər çayı arasındakı hissəsində alçaq tirələr və uvallar (Naftalan, Gedəkboz, Duzdağ) var. Düzənliyin dağlıqla sərhədi tektonik qırılma boyunca keçir. Kür-Araz ovalığına keçidi isə tədricəndir. Səthi Kiçik Qafqaz dağlarından başlanan, çox yerdə Kürün sağ qollarını təşkil edən çayların dərələri ilə kəsilmişdir. Dərininə parçalanma 10-15 m-dən 100-220 m-ə, bəzi yerlərdə (Tərtər çayı dərəsi) 220-250 m-ə qədərdir. Ən səciy­yə­vi relyef formaları gətirmə konusları və konuslararası çökəkliklərdir. Dü­zən­liyin Naftalan-Qazanbulaq hissəsində və Kür çayı dərəsinin yamaclarında (Ağsta­fa-Şəmkir çayları arası) sıx yarğan-qobu şəbəkəsi inkişaf etmişdir. Yarımvilayət daxi­lində Gən­cə-Qazax, Qarabağ və Mil geomorfoloji rayonları ayrılır.