1 Azərbaycan xanlıqlarının yaranması. Şəki xanlığı

11) Azərbaycanlı döyüşçülər sovet-alman cəbhəsində
Müharibənin ilk günlərində 40 mindən çox oğlan və 1000 nəfərə qədər qız 
cəbhəyə könüllü getmək üçün respublika Hərbi Komissarlığına müraciət etdi 
[389]. Ümumiyyətlə, 1941-1945-ci illərdə Azərbaycan SSR-dən cəbhəyə 700 
minə qədər adam səfərbər olunmuşdu. Onlardan 11 mindən çoxu qadın idi 
[404]. 1941-ci il iyunun 22-dən avqustun 14-dək Bakının 18 rayonunda Xalq 
qoşunu dəstələrinə 61780 nəfər könüllü yazılmış və 20 rota təşkil olunmuşdu. 

---

Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə 1941-ci ilin iyul ayından etibarən bütün 
ölkə üzrə 16 yaşdan 50 yaşadək olan kişilərə ümumi icbari hərbi təlim keçilməyə 
başlanmışdı. Azərbaycan Respublikasında 1941-1945-ci illərdə ümumi icbari 
hərbi təlim xətti ilə 51254 (onlardan 37180-ni atıcı, 1407 nəfəri başqa hərbi 
ixtisaslar üzrə) döyüşçü hazırlanmışdı. Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyəti də 
1941-1945-ci illərdə 6500- dən çox tibb bacısı hazırlamış, 20 mindən çox 
Azərbaycan vətəndaşı döyüşçülər üçün könüllü qan vermişdi. Rus dilini 
bilməmək müharibənin ilk dövründə azərbaycanlı döyüşçülər üçün ciddi 
çətinliklər törətməsi (bəzi şovinist zabitlər onları təhqir edir, kobud rəftar edir, 
hətta güllələyirdilər) ilə bağlı Azərbaycanlı döyüşçülərinin respublika 
rəhbərliyinə müraciətlərindən sonra Azərbaycan K(b)P MK Hərbi Şöbəsinin 23 
oktyabr 1941-ci il tarixli məktubla Cənubi Qafqaz cəbhəsinin Siyasi İdarəsinə bu 
barədə müraciət etmişdi. Azərbaycanda 1941-ci ilin avqustunda 402-ci, 
oktyabrında 223-cü, 1942-ci ilin mart-sentyabr aylarında 416-cı, 
avqustsentyabrda 271-ci milli atıcı diviziyalar yaradıldı. Krımın müdafiəsində 
şəxsi heyətinin çoxunu itirmiş 77-ci diviziya 1942-ci ilin may ayında respublikada 
yenidən yığıldı. Müharibənin ilk günlərindən Azərbaycanlı döyüşçülər faşist 
qəsbkarlarına qarşı qəhrəmancasına vuruşmuşlar. Əfsanəvi Brest qalası 
ətrafında baş verən döyüşlərdə Azərbaycandan hərbi həkim M.Qədirov, siyasi 
işçi A.Kastryulin, əsgərlər İ.Səfərov, İ.Dadaşov, A.İmanov, M.Məmmədov, 
A.Qafarov, A.Mənsurov, V.Xanikin, X.Məmmədov, Ə.Əliyev, D.Abdullayev 
böyük qəhrəmanlıq göstərmişlər. Həkim M.Qədirov cərrahiyyə əməliyyatları 
aparmaqla yanaşı, şəhərin müdafiəsinin son gününədək, kiçik bir dəstə ilə 
faşistlərin hücumlarının qarşısını alaraq, əlbəyaxa döyüşdə bir neçə düşmən 
məhv etmişdi. Leninqrad səmasında 1941-ci il iyulun 17- də leytenant 
Hüseynbala Əliyev döyüş tapşırığını uğurla yerinə yetirərək (6 faşist təyyarəsini 
məhv etmiş) geri qayıdarkən buludlar arasında görsənən düşmən təyyarəsi 
üzərinə tarana gedəndə Hüseynbala Əliyevin kabinəsində top gülləsi