1-Mavzu. Ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo shaharlari tarixi Reja

Shahrisabz Temuriy va Temuriylar davrida ulug’vor shahar.
Chingizxon boshchiligidagi mo’gul qo’shinlari 1220 yilda Movarounnahr hududiga bostirib keldi va bu yer juda qisqa vaqt ichida zabt etildi. Chingizxon hayotligidayoq ulkan davlatini o’gil-lariga taqsimlab bergandi. Movarounnahr Chig’atoyga (1227—1242 yillarda hukm surgan) ulus qilib berildi.
Shu paytdan boshlab, 1358 yilgacha, hokimiyat urug-qabilalar boshliqlari va sarkardalar qo’liga o’tguncha, 6u hudud chigatoiy xonlar hukmi ostida bo’ldi.
Shahrisabzning XSh asr boshidan Amir Temur taxtga o’tirgan paytgacha bo’lgan tarixi yozma manbalarda deyarli yori-tilmagan. Biroq bu davr shaharning qadimgi Kesh nomi bilan barobar yangi — Shahrisabz nomi ham yuritilgani bilan diqqatga sazovor. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu nom iyak bora Bo’yonqulixon nomidan 1351 yilda zarb qilingan katta kumush dirhamlarda qayd etilgan (1). Qadri bu qadar baland tanga zarb qilinishining o’zi Shahrisabz XIV asr o’rtalaridayeq nisbatan katta sha-har bo’lganidan dalolat beradi. Arxeologik ma’lumotlar ham shundan dalolat beradi: Shahrisabzning turli joylarida XSh—XIV asrlarga oid madaniy qatlam qayd etilgan (2). Bu, aftidan, Kesh — Shahrisabz mo’g’ullar bosqinidan boshqa shaharlarchalik katta ziyon ko’rmaganidan bo’lishi mumkin.
Mo’g’ullar Movarounnahrni istilo etgach, yer taqsimoti bo’yicha o’z ti-zimlarini o’rnatishdi. Muayyan hududlar turli qabilalarga berildi. Chunonchi, jaloyirlarga Xo’jand, qavchinlarga — Amudarsning yuqori oqimi, orlotlarga — Surxondaryo havzasi tegdi. Barloslar Sharqiy Kashqadaryoga o’rnashdi. Bu yer ularning ota meros mulki bo’lib qoldi. Ushbu viloyatning qadimgi aholisi bilan uzoq davrlar yonma-yon yashagan barloslar etnik qiyofakasb etib, avvalgidan bo’lakcha mentalitetga ega bo’lishdi.
Kelajakda buyuk davlat arbobi hamda benazir sarkarda bo’lib yetishgan Amir Temur 1336 yil 9 aprelda shu yerda, Shahrisabz yaqinidagi Xo’ja Ilgor qishlog’ida tugiyadi. Otasi Taragay barlos urugining zodagon vakillaridan biri bo’lgandi. Ko’chmanchi hayot kechirgan bu urug’ asta-sekin o’troqlashib bordi va Kesh (Shahrisabz) shahrini makon tutdi. Bu yerda 1360 yilda Temurning ottasi Taragay bobolari va boshqa qarin-doshyaari yoniga dafn etilgan. Temur taxtga o’tirgach, otasining xokini uning va keyinchalik o’zining ham piri murshidi bo’lgan, 1370 yilda vafot etgan Shayx Shamsuddin Kulol maqbarasiga ko’chirdi. Temurning o’gillari Jahongir va Umarshayx, shuniigdek, o’gay onasi ham Shahrisabzda dafn etilganlar.
Temurning siyosiy faoliyati 1360 yildan, Mo’g’uliston xoni Tug’luq Te-mur xizmatiga kirgach, boshyaandi. Tug’luq Temur uni Kesh viloyati hokimi etib tayinladi. 1364 yilda Balx hoki-mi Amir Xusayn va Temur poytaxti Samarqand bo’lgan Movarounnahrni Mo’guliston xonidan jang Bilan tortib olishga muvaffak bulishdi.
Amir Temurning zafarli yurishlari natijasida davlat hududi kengaydi. U bir necha bor Xorazmga qarshi, shuningdek Eron, Kavkaz, Turkiya, Xindistonga qarshi yurish qildi, Oltin O’rdani tormor qilib, jahon savdo yo’lini Movarounnahrdan o’tkazish uchun Buyuk Ipak yo’yaining shimoliy shoxobchasini tugatdi. Amir Tsmur bu yurishlardan qayshishda shoirlar, olimlar, hunarmandlar, binokorlar va me’moryaarni ko’chi-rib ketirardi. Ulardan Markaziy Osiyo viyaoyatlarini ododonlashtirishda foy-dayaanildi. Amir Temur farmoni dilan butun mamlakatda masjidlar, madrasalar, maqdaralar majmuoshyaari qurildi, uyakan sugorish inshootlari va yo’llar barpd/etpiyadi.
Amir Temur va Temuriylar davrida O’rta Osiyo g’oyat ravnaq topdi. Buyuk fotih to’plagan ulkan boylik poytaxt Samarqand hamda tug’ilib o’sgan shahri — Kesh viyaoyatining markazi — Shahrisabzni g’oyat go’zal imoratlar bilan bezash imkonini yaratdi.
Shahrisabz davlatning ikkinchi poytaxtiga, jangovar darloslarning yozgi qarorgohiga aylangan. Xofizi Abru guvohlik beriishcha, Sohibqiron hukmronlik qilgan davrda shahar g’oyat gullab-yashnagan. Uning vorislari, ayniqsa, Ulug’bek bobosi boshlagan binokorlik faoliyatini davom ettirib, bu shaharni obod qilgan. Ispaniya elchisi Klavixo o’z kundaliklarida bu shaharda ko’plab mahodatli imoratlar va masjidlar qurilgan)ligini ko’rsatgan (4). Amir Temur saroyidagi xitoylik elchilar ham bu srda ajoyib qasrlar borligini aytib o’tishgan. Taassuflar bo’lsnnki, Amir Temur va Tsmuriylar davrida Shahrisabzda bunyod etilgan ko’plab binolar bizgacha yetib kelmagan. Biroq XVII asr oxirida Badeho Maleho «Keshda chig’atoy sug’diylarning ko’plab imoratlari borligini ta’kidlagandi. Biroq bu srda Amir Temur buned ettirgan Oqsaroy, Dorussiyodat me’moriy maj-muoti va qurilish ishyaari Amir Te-mur davrida boshlanib, Ulugbek davrida tugallangan Doruttilovat maqbaralar majmuasi shaharning asosiy yodgorlik-yaari, uning iftixori va shon-shuhrati hisodlanadi (5).
Kesh viloyati asosini aynan Shahrisabz shahri va uning atrofidagi, viloyatning shimoli-sharqiy qismida joylashgan mavze yerlari tashkiya qilgan. «Mavze» terminining ma’nosini «shahar atrofi» so’zlari ko’proq ochib beradi. O’zbekistonning ayrim tumanlaridagi devor bilan o’rab olingan shahar atrofidagi uni har tomondan qurshab olgan, ba’zan uzoq masofalarga cho’zilgan, asosan shahar aholisiga tegishli, bahordan boshlab butun issiq-iliq mavsumda aholi ko’chib borib yashaydigan o’ziga xos dala-hovli bo’lgan bog’-rog’lar, ekinzorlardan iborat joylar yaqin vaqtlargacha shunday atalib kelingan. Bu yerlar qishloq bo’lmagan, biroq o’z hududiy birligiga ega bo’lgan, ba’zida, agar hududida bir mahalla aholisi joylashgan bo’lsa, shahardagi o’sha mahallalar nomi takrorlovchi alohida hududiy birlashmalarga bo’lingan. Bunday birlashmalar nomiga «mahalla»dan farqli o’laroq, «mavze» so’zi qo’shib atalgan. N.G. Maya-liskiy taxminicha, avvallari mavzelar qisman bo’lsa-da alohida mahallalar umum foydalandigan joy bo’lgan bo’lishi ham mumkin (6).