1-mavzu: sug’urta ishi fanining predmeti, ob’ekti, maqsadi, vazifalari reja

 
2. Aksiyadorlik shaklidagi sug‘urta tashkilotlari va xususiy mulk huquqiga 
ega jamiyatlari 
Aksiyadorlik shaklidagi sug‘urta tashkilotlarining faoliyati «Sug‘urta faoliyati 
to‘g‘risida»gi 
Qonun 
bilan 
bir 
qatorda 
«Aksiyadorlik jamiyatlari va 
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq 
huquqiy tartibga solinadi. Aksiyadorlik sug‘urta tashkilotlari yopiq va ochiq turda 
tashkil etilishi mumkin. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi sug‘urta 
bozorida boshqa mulk shaklidagi sug‘urta tashkilotlari bilan bir qatorda 
aksiyadorlik sug‘urta tashkilotlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishmoqda. 
Ular 
jumlasiga 
ochiq 
aksiyadorlik 
jamiyati 
shaklida 
tashkil 
etilgan 
«O‘zagrosug‘urta» va «Kafolat» davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyalarini, 
«Madad» sug‘urta agenligini, «Kapital sug‘urta» aksiyadorlik jamiyatlarini misol 
sifatida keltirish mumkin. 
Ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan sug‘urta tashkilotlarining 
o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – ular aksiyalarining fond bozorida erkin savdoga 
qo‘yilishidir. hozirgi kunda ushbu sug‘urta tashkilotlari tomonidan sotuvga 
chiqarilgan aksiyalar to‘liq investorlar o‘rtasida joylashtirilgan bo‘lsada, ular 
ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozorida oldi-sotdi ob’ektiga aylangani yo‘q. 
O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning 
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq, aksiyadorlik 
shaklidagi jamiyatlarning, shu jumladan sug‘urta tashkilotlarining oliy boshqaruv 
organi – aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi hisoblanadi. Aksiyadorlarning 
umumiy yig‘ilishi maxsus vakolatiga quyidagilar kiradi: 

Sug‘urta tashkiloti nizomiga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish; 

Sug‘urta tashkilotini qayta tashkil etish; 

Sug‘urta tashkilotini tugatish, tugatish komissiyasini tayinlash hamda 
oraliq va yakuniy balansni tasdiqlash; 

Sug‘urta tashkiloti kuzatuv kengashining tarkibi va sonini aniqlash, uning 
a’zolari va raisini saylash; 

E’lon qilingan aksiyalarning eng ko‘p miqdorini belgilash; 

Sug‘urta tashkilotining ustav kapitalini ko‘paytirish; 

Sug‘urta tashkilotining auditorini tasdiqlash; 
SHunisi diqqatga sazovorki, aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi bir yilda 
kamida bir marta chaqiriladi. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi unda 
qatnashayotgan aksiyadorlar yoki ularning vakillarining kamida 60 foiz ovozga ega 
bo‘lsa, vakolatli deb hisoblanadi. 
Sug‘urta tashkiloti kuzatuv kengashi aksiyadorlar orasidan saylanib, ular 
umumiy yig‘ilish orlag‘ida aksiyadorlarning manfaatlarini himoya etadi. 
Sug‘urta tashkiloti kuzatuv kengashi quyidagi huquqlarga ega: 

Sug‘urta tashkilotining ustuvor yo‘nalishlarini belgilaydi; 

---

68 

Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi kun tartibini belgilaydi; 

Obligatsiyalar va qimmatli qog‘ozlarni joylashtiradi; 

Sug‘urta tashkiloti filiallari va vakolatxonalarini tashkil etadi va tugatadi. 
Yirik kompaniyalar firma boshqarishida ishtirok etishni xohlamagan ko‘p
kishilarning kaptalini jalb qiladi. Bu ishni kompaniyalarga o‘z mablag‘larini 
kiritishni hoxlagan shaxslar bajaradi. Bunday holatda ular aksiyalarni sotib oladi 
va aksiyadoralar sifatida komipanya egalari bo‘lib qoladi
19
.
Ular direktorlar kengashini sayladi. Direktorlar kengashi kompaniyani
boshqaradi va aksiyalar egalari oldida hisobot beradi. Kompaniya – bu yuridik
shaxs hisoblanib, qonuniy maqomga ega. Aksiyadorlarni kompaniya qarzlari
uchun javobgarlikka tortish mumkin jemas. Agar ish baroridan kelmasa
kompaniya inqiroozga uchrashishi mumkin va aksiyalar qiymati tushib ketadi.
Bu esa aksiyadorlarning maksimal yo‘qotishi hisoblanadi. Ular cheklangan
mas’uliyatga ega. Buyuk Britaniya iqtisodiyotinging xususiy sektoridaga
aksariyat yirik kompaniyalar jamiyati cheklangan jeamiyat hisoblanadi. SHu 
bilan birga hayot sug‘urtasi bilan o‘zaro jamiyatlar ham shug‘ullanadi. 
Keptiv sug‘urta - bu risklarni o‘tkazish usuli bo‘lib, keyingi yillarda yirik 
milliy va xalqaro sanoat kompaniyalarda qo‘llanilib kelinmoqda. Ta’sischi 
kompaniya o‘zining sug‘urta va ba’zida sug‘urtaga aloqasi bo‘lmagan risklarni 
o‘tkazish uchun shu’ba korxonani tashkil qiladi. Amalda esa juda ko‘p sanoat 
korxonalar uchun bunday firmalarni tashkil qilish uchun bir qator sabablar mavjud 
edi. CHunki sug‘urta bozori o‘ziga xos bo‘lmagan risklarni sug‘urtalashga yoki 
ularni to‘liq qoplashga (masalan, tovar ishlab chiqaruvchilarni maxsulot sifati 
uchun javobgarligini sug‘urtalash) tayyor emas edi. 
Asosiy rag‘batlar: 

o‘z tajribasiga asoslangan sug‘urta mukofotlarini qabul qilib, risk 
guruhlarini nazorat qilish ustuvorliklarini qo‘lga kiritish; 

bevosita sug‘urtalovchining qo‘shimcha xarajatlarini to‘lamaslik; 

qayta sug‘urtalash kabi sug‘urta shartnomalar sonini ko‘paytirish, sug‘urta 
mukofotlarining yanada past umumiy sathiga erishish. demak ularni oddiy yoki 
bevosita sug‘urtalovchi talab qilgandan ko‘ra ularni pastroq narxlarda 
ramiylashtirish; 

soliqqa tortish rejimini qulay bo‘lgan hududlarda keptiv firmalarni tashkil 
qilish. 
Barcha bevosita sug‘urtalovchilar o‘zlarida ko‘p risklarning ma’lum ulushini 
qoldirib, pul mablag‘lari etishmasligi sababli qoplash iloji bo‘lmagan qismini qayta 
sug‘urtalaydi. To‘g‘ri yoki tijorat bozorida faoliyat olib borib, sug‘urtalovchi 
vositachi xizmatlar va bozor kon’yukturasining tadqiq qilinishi bilan bog‘liq 
xarajatlarni o‘z zimmasiga olishi lozim. Qayta sug‘urtalash bilan bog‘liq sof 
xarajatlar bevosita sug‘urta xarajatlariga nisbatan ancha past. Arzonroq bozorga 
kirib borish imkoniyatiga ega bo‘lib, qayta sug‘urtalash risklarning ma’lum 
qismini ushlab turib, keptiv firma bir guruh kompaniya o‘z-o‘zini sug‘urtalashda 
foyda keltirish mumkin. Keptiv firmaga to‘lanadigan sug‘urta mukofotlari 
19
Қаранг: Insurance: Principles and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insurance Institute, Great Britain, 1993.

---

69 
korporativ soliq to‘langanda xarajatlar tarkibida odatda hisobga olinadi. Ammo 
AQSHda soliq ma’muriyat agar firma ta’sis kompaniyaning tashqarisida 
sug‘urtalashni olib bormasa sug‘urta mukofotini tan olmaydi. 
Bu o‘zaro fondlarni kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. unda shu’ba keptiv 
jamiyatlar o‘rtasida «risklar almashinadi». 
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 16-bobi xususiy mulkka 
bag‘ishlangan bo‘lib, uning 207-moddasida «xususiy mulk huquqi shaxsning 
qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo‘lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan 
foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir», deb ko‘rsatilgan. Sug‘urta 
tashkilotlari xususiy mulk shaklida ham tashkil etilishi mumkin. SHuningdek 
sug‘urta tashkiloti mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat 
shaklida ham tashkil etiladi. 
Mas’uliyati cheklangan jamiyat deganda bir yoki bir necha shaxs tomonidan 
ta’sis etilgan, ustav fondi ta’sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda ulushlarga 
bo‘lingan xo‘jalik jamiyati tushuniladi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasining 
«Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi 
Qonunining 3-moddasida alohida qayd etilgan. Mas’uliyati cheklangan 
jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘lmaydilar va 
jamiyat faoliyati bilan bog‘liq zararlar uchun o‘zlari qo‘shgan hissalar qiymati 
doirasida javobgar bo‘ladilar. 
Biz yuqorida sug‘urta tashkiloti qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat shaklida ham 
barpo etilishi mumkin, deb ta’kidlagan edik. Bir yoki bir necha shaxs tomonidan 
ta’sis etilgan, ustav fondi ta’sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlardagi 
ulushlarga bo‘lingan xo‘jalik jamiyati qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat 
hisoblanadi. 
YUridik va jismoniy shaxslar mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida 
tuzilgan sug‘urta tashkilotining ishtirokchilari bo‘ladi. Davlat hokimiyati va 
boshqaruv organlarining mansabdor shaxslari mas’uliyati cheklangan jamiyatning 
ishtirokchilari bo‘lishi mumkin emas. Ta’kidlash joizki, mas’uliyati cheklangan 
jamiyat shaklida tashkil etilgan sug‘urta tashkiloti ishtirokchilarining soni ellik 
kishidan oshmasligi lozim.