4-Mavzu: Rangli metallar. Rangli metallar qotishmalari. Rangli metall ishlab chiqarish. Mis va uning qotishmalari. Reja: Latunlar

Nazariy savollar:
1. Payvandlash usullari.
2. Gaz yordamida payvandlash va kesishlar.
3. Elektr yoyi yordamida payvandlash usullari.


19-Mavzu: Plastik massalar, Plastikdan detallar tayyorlash.
Reja:
1. Elastik va plastik deformatsiyalar
2. Normal va urinma kuchlanishlar
3. Plastikdan detallar tayyorlash
Plastik deformatsiyalangan metallning holati barqaror boMmaydi. Bu esa uning erkin energiyasini oshishiga olib keladi. Puxtalangan metall kichik erkin energiya bilan muvozanat holatiga o'z holicha oMishga harakat qiladi. Bu jarayon tnetallarda atom larni harakatlanishi, surilishi (diffuziya) orqali ro‘y beradi. Bu jarayonlarni rivojlanishiga katta ta 'sir etuvchi omil temperatura liisoblanadi. Xona temperaturasida strukturani o ‘z holicha o'zgartiruvchi atomlarni harakatlanuvchanligi yetarli boMmaydi va metall puxtalangan holatdagi xossasini m a’lum vaqt saqlab turadi. Deformatsiyalangan metallda temperaturani oshishi bilan qaytish (vozvrat) va rekristallanish (qayta kristallanish) sodir boMadi. Qaytish deb deformatsiyalangan metallni qizdirish jarayonida uning xossalarini deformatsiyalangandan oldingi holatga kelishiga aytiladi. Bulling oqibatida qattiqlik va puxtalik 20-30% ga pasayadi, plastiklik ortadi. Qaytish ikki bosqichda kechadi: past temperaturali qaytish birinchi turyoki hordiq deyilsa. yuqori temperaturaligi esa qaytishni ikkinchi turi yoki poligonizatsiyalash deyiladi. Poligonizatsiyalash so'zi lotincha boMib, k o 'p burchak m a ’nosini bildiradi. H ordiq vaqtida asosan nuqtali nuqsonlar, vakansiyalar soni kamayadi. Hordiq deformatsiyalangan metallni mikrostrukturasini o'zgartimiaydi. Hordiq tufayli ichki qoldiq kuchlanish qisman olinadi, kristall panjarani qiyshayislii to‘gMilanadi, Elektr qarshilik kamayadi va metallni zichligi oshadi. Kristallni deformatsiyalashda asosan disiokatsiyalar zichligi oshadi. 3.8-rasm, a da deformatsiyalangan kristall panjarani qismi ko'rsatilgan. Deformatsiyalangan kristallda dislokatsiyalarni taqsimlanishi betartibdir. Dislokatsiyani kerakli harakatga keltiruvchi temperaturagacha qizdirilganda, uni qaytadan taqsim lanishi ro ‘y beradi (3.8-rasm , a). Deformatsiyalangan metallni yuqoriroq temperaturagacha qizdirilganda, uni rekristallanishi (qaytadan kristallanishi) tufayli xossasi va strukturasi birdaniga o ‘zgaradi. R ekristallanish - yangi deformatsiyalanmagan donachalarni hosil boMishi va o ‘sishi jarayonidir. Birlam clii rekristallanish - deformatsiyalangan donalar atrofida yangi deformatsiyalanmagan donani hosil boMishi va o'sisli jarayoni liisoblanadi. Rekristallanish markazlari dislokatsiya zichligi kalta va kristall panjara ko‘proq qiyshaygan joylarda hosil boMadi. A sosan bu markazlar deformatsiyalangan donachalar chegarasida vujudga keladi. Temperatura oshishi bilan yangi markazlar hosil bo'ladi, bu markazlardan yangi donachalar o'sadi va deform atsiyalangan struktura yo'q bo'lib ketguncha davom etadi. Sovuq holda deform atsiyalangan metallni rekristallanishi quyidagicha tushuntiriladi: deform atsiya vaqtida panjarani bir lekisda boMmagan qiyshayishi vujudga keladi va bu yerda hosil boMadigan kuchlanishlarni taqsimIanishi ham bir tekisda bo'lm aydi. Barqaror boMmagan kuchlanish tufayli qiyshaygan panjara qizdirilganda kristall paiijarada barqaror donachalar kurtagi hosil bo'ladi. K.eyinchalik esa kristall panjarani qiyshayishi to'g'rilanadi. Sovuq deforinatsiyalash oqibatida hosil lK)'ladigan strukturani qaytadan tiklashda birlamchi rekristallanishdaii foydalaniladi. Kckristallangan donacha hosil boMadigan eng kichik qi/dirish temperaturasi rekristallanishni boshlanish temperaturasi deyiladi. Bcrilgan metall uchun erish temperaturasiga o'xshab rekristallanishni boshlanish temperaturasi doimiy emasdir. Bu kattalik dastlabki deform atsiya darajasiga, qizdirish davom iyligi, m etallni tozaligi va boshqa om illarga bog'liq tw'ladi. Rekristallanishni boshlang'ich temperaturasiga m etallning dastlabki deform atsiyasi katta ta’sir ko'rsatadi. liar xil metallar uchun rekristallanish temperaturasi turlicha bo'ladi. M asalan, temir uchun - 450*C, m is uchun - 270 C, aluminiy uchun - 1 0 0 C , nikel ucluin - 400 C, m olibden uchun - 900 C, volfram uchun - 1200 C, qo'rg'oshin uchun esa - 30°C va hokazo. Rekristallanish temperaturasi rus olim i A .A .B och var tom onidan taklif etilgan form ula orqali topiladi: T,c= 0,4 • TCI 0 .4 .- koeffitsiyent texnik toza metallarga tegishli hisoblanadi. ОЧа toza metallar uchun koeffitsiyent 0,25-0,3 qilib olinadi, y a ’ni T rek= (0,25-0,3) • T er Plastik deformatsiyalangan metallning deformatsiyalanishidan oldingi strukturasini tiklash uchun, bu metallni rekristallanish temperaturasidan yuqori temperaturagacha qizdirishni rekristallizatsion yu m ­ shatish deyiiadi. Metallarga rekristallanish temperaturasidan yuqori tem peraturada ishlov berish qizdirib bosim bilan ishlov berish deyiiadi. Rekristallanish temperaturasidan past temperaturada ishlov berish esa sovuq holda bosim bilan ishlov berish deb ataladi. Metallarni bosim bilan ishlashga bolg'alash, kiryalash, presslash va boshqalar kiradi.