A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

TARĠXĠ OÇERK 

 

Azərbaycan bəĢər sivilizasiyasının çox qədim mərkəzlərindən biridir. Xalqı-

mız minilliklər boyu bu bərəkətli diyarda davamlı yaĢamıĢ, olduqca zəngin maddi və 

mənəvi  irs  yaratmıĢdır.  Yurdumuzun  əlveriĢli  təbii-coğrafı  Ģəraiti, bitki  və  heyvan 

aləminin zənginliyi milyon illər öncədən insanların burada davamlı məskən salmasına 

imkan vermiĢdir. 

Son dövrlərdə aparılan elmi araĢdırmalar Qafqazın, о cümlədən Azərbaycanın 

ilk  insanların  yaĢadığı bölgələrdən biri olduğunu  sübut edir.  Mütəxəssislərin  fikrincə, 

3-3,5 milyon il əvvəl ġərqi Afrikada, Ön və Cənubi Asiyada, Cənubi Avropada fiziki 

quruluĢu  və  həyat  tərzi  gələcək  insanların  formalaĢması  üçün  əsas  olan  driopitek, 

ramapitek  və  s.  avstraliopitek  tipli  məxluqlar  yaĢayırdılar.  Bu  tip  paleoantropoloji 

tapıntıların  biri  də  Gürcüstanın  Azərbaycanla  sərhədi  yaxınlığında,  Udabno  adlı  yerdə 

aĢkar edilmiĢdir [1]. Bu məxluqların çoxu, о cümlədən udabnopitek insan təkamülündə 

barsız budaq olsa da, bu fakt insanabənzər məxluqların ən qədim çağlardan Qafqazda 

yaĢadığını göstərən ilk maddi dəlil kimi qiymətlidir. 

Təkamül prosesində insanabənzər varlıqların çox az bir qismi ət yemək, ov 

etmək  qabiliyyətini  inkiĢaf  etdirmiĢ,  iki  ayaqla  yerimək,  ən  sadə  əmək  alətləri 

düzəltmək  vərdiĢlərini  tədricən  möhkəmlətmiĢlər.  Son  elmi  tədqiqatlara  görə,  Yer 

üzərində ilk insanlar 2,5-3 milyon il öncədən yaĢamağa baĢlamıĢlar. ġərqi Afrika və 

ġərqi Aralıq dənizi hövzəsi ilə birlikdə Cənubi Qafqaz da ən qədim insanların  ilkin 

yaĢadıqları  regionlardan  biri  olmuĢdur.  XX  əsrin  90-cı  illərində  Borçalıda  (müasir 

Gürcüstanın  Dmanisi  bölgəsində)  alınan  və  gürcü  alimlərinin  arxeoloji  araĢdırmaları 

zamanı  1,8-2  milyon  il  əvvələ  aid  6  mindən  çox  daĢ  alət,  heyvan  sümükləri  və  ən 

baĢlıcası, həmin dövrdə yaĢamıĢ insanın qalıqları: alt çənəsi, ayaq darağı, qafa tası aĢkar 

edilmiĢdir  [2].  Mütəxəssislərin  Homo  erektus  adı  verdiyi  bu  varlıqlar  onlarla  bir 

dövrdə  yaĢamıĢ  Homo  habilislərdən  düzqamətli  və  beyin  tutumlarının  daha  böyük 

olması ilə fərqlənmiĢlər. 

Azərbaycan arxeoloqlarının tədqiqatları da müasir Azərbaycan ərazisində ilk 

insanların  çox  qədim  çağlardan  -  1,5  milyon  il  öncədən  davamlı  yaĢadığını  göstərir. 

Qarabağın cənub-Ģərqində Quruçay dərəsindən, çaydan soldakı yamacda yerləĢən Azıx 

mağarasının  alt  qatlarından  adi  çay  daĢından  hazırlanmıĢ  kobud  çapma  alətləri,  ərsinlər, 

qaĢovlar,  4-5  kq  ağırlığında  nəhəng  çoppervari  alətlər  tapılmıĢdır  [3].  Bu  əmək  alətləri 

formasına  və  hazırlanma  texnikasına  görə  ġərqi  Afrikadakı  Olduvey  düĢərgəsindən 

aĢkarlanmıĢ əmək alətləri ilə müqayisə edilmiĢ və qismən uzlaĢma müəyyənləĢdirilsə də, 

buradakı əmək alətlərinin daha çox özünəməxsus xüsusiyyətlər daĢıdığı aydın olmuĢdur. 

Alimlərin  "Quruçay  mədəniyyəti"  adı  verdiyi  həmin  maddi  mədəniyyət  nümunələrini 

yaradan insanların təxminən 1,2-1,5 milyon il öncədən yaĢaması müəyyən edilmiĢdir. Bu 

insanlar  ilk  öncə  Quruçay  dərəsində  yaĢamıĢ,  Azıx  mağarasına  köçdükdən  sonra  da 

həmin  ərazi  ilə  sıx  bağlı  olmuĢlar.  Dərədən  götürdükləri  daĢlardan  əmək  alətləri 

---

 

 

19 

hazırlamıĢ,  orada  yığıcılıqla  məĢğul  olmuĢ,  ova  çıxmıĢlar.  Azıx  mağarasının  VII-X 

təbəqələrindən  aĢkar  edilmiĢ  əmək  alətləri  Quruçay  mədəniyyətinin  700  min  il 

əvvələ  kimi  davam  etdiyini  təsdiqləyir.  Bu  mədəniyyətin  daĢıyıcıları  ovçuluq  və 

yığıcılıqla  məĢğul  olmuĢ,  oddan  istifadə  etməyi  bacarmıĢlar.  Alt  qatlardakı  sümük 

yanıqları  və  kömür  qırıntıları  Azıx  sakinlərinin  təbii  oddan  istifadə  etdiklərindən 

xəbər verir [4]. 

Azıx mağarasının VI təbəqəsindən 2 mindən çox daĢ alət, çoxlu heyvan sümük-

ləri aĢkar edilmiĢdir. Erkən AĢel dövrünə (700 min - 500 min il əvvəl) aid edilən bu 

təbəqədən tapılan alətlər tipoloji cəhətdən alt təbəqələrin alətləri ilə uzlaĢsa da, daha 

təkmil olmaları ilə seçilirlər. Bu dövrdə yeni alətlər: əl çapacaqları, diĢli-gəzli alətlər 

meydana  çıxmıĢ,  ovlanan  heyvanların  çeĢidi  geniĢlənmiĢdir.  Quruçay  mədəniyyəti 

təbəqələrindən  yalnız  məhdud  sayda  maral,  antilop,  qaban  sümükləri  aĢkar  edildiyi 

halda, Erkən AĢel dövründə mağara ayısı, ibtidai at, kərgədan, bizon və s. iri heyvanlar 

ovlanması  geniĢ  miqyas  almıĢdı.  Azıx  mağarasında  aĢkar  edilmiĢ  bu  heyvanların 

sümüklərinin çoxu iliyi çıxarılması üçün qırılmıĢdır, həm də çoxunun üzərində  yanıq 

izi vardır. 

Azıx  sakinlərinin  uzun  müddət  ərzində  davamlı  surətdə  oddan  istifadə 

etmələri AĢel qatlarında 4 ocaq yerinin üzə çıxarılması ilə təsdiqlənir. Ən qədim ocağın 

yaĢı 700 min ilə yaxındır və bu, elmə məlum olan ilkin ocaq yerlərindən biridir. 

Mağaranın V təbəqəsi Orta AĢel dövrünə (400 min - 200 min il əvvəl) aiddir. 

Bu  təbəqədən  tapılan  alətlərin  çeĢidi  daha  geniĢ,  hazırlanma  texnikası  daha 

yüksəkdir.  Bu  təbəqədən  45  növ  müxtəlif  heyvanın  və  quĢun,  о  cümlədən  sürətlə 

qaçan ceyran, cüyür, dağ keçisi sümüklərinin aĢkar edilməsi ovçuluğun daha da inkiĢaf 

etdiyini əyani göstərir. 

Azıx  mağarasının  V  

təbəqəsindən  aĢkar  edilən  çox 

qiymətli  tapıntı  ibtidai  insanın  alt 

çənəsidir.  Çənə  sümüyü  350  min 

-  400  min  il  öncə  yaĢamıĢ  18-22 

yaĢlı  qadına  aiddir  [5].  Tədqi- 

qatçıların  Azıxantrop  -  Azıx 

adamı  adı  verdikləri  bu  çox  qə- 

dim  insanın  çənəsinin  qurulu- 

Ģundakı  spesifik  cəhətlərə  görə 

Fransanın  Araqo  mağarasından 

aĢkar  edilmiĢ  preneandertallara 

yaxındır.  Həmin  təbəqədə  divar- 

ların      arasında      xəlvəti      yer  qeydə  alınmıĢ  və  ayı  kəllələri  aĢkar  edilmiĢdir.  

Kəllələrin  biri üzərində 8 xətt cızılmıĢdır ki, bu da ibtidai dini təsəvvürlərlə bağlı 

ola bilər. 

Azıxantropun  öz  sələflərinə  nisbətən  daha  bacarıqlı  və  düĢüncəli  olmasını 

---

 

 

20 

baĢqa dəlillər də göstərir. Bu baxımdan, V təbəqədəki ocaq yerinin yanında əhəngdaĢı 

parçaları və maral buynuzları ilə hörülmüĢ divar qalıqları [6] diqqəti cəlb edir. 

Orta  Paleolit  -  Mustye  mədəniyyəti  (100  min  -  40  min  il  əvvəl)  dövründə 

insanların  daha  geniĢ  ərazidə  yaĢaması  Kiçik  Qafqazın  bütün  Ģərq  dağətəyi 

bölgələrində,  Kür  və  Araz  çayları  vadilərində  yayılmıĢ  mağara  düĢərgələrindən 

aĢkar  edilmiĢ  maddi  mədəniyyət  nümunələri  ilə  təsdiqlənir.  Azıx  mağarasının  III 

təbəqəsindən, onun yaxınlığındakı Tağlar mağarasından, Qazax ərazisində  Damcılı və 

DaĢsalahlı mağaralarından, Qazma (Naxçıvan), Zar (Kəlbəcər) və Buzeyir (Lerik) 

düĢərgələrindən Mustye mədəniyyətinə aid minlərlə əmək alətləri, heyvan sümükləri 

aĢkar  edilmiĢdir.  Bu  abidələr  içərisində  ən  möhtəĢəmi  Tağlar  düĢərgəsidir.  Burada 

ibtidai insanlar davamlı yaĢamıĢ, yeni, daha təkmil əmək alətləri düzəltməyi bacarmıĢlar 

[7]. Tağlar sakinləri çaxmaqdaĢı və dəvəgözü (obsidian) qəlpələrindən itiuclu, diĢli, 

gəzli ərsinlər, lövhəvari bıçaqlar hazırlamıĢlar. Ġtiuclulardan nizə ucluğu kimi istifadə 

edilmiĢdir. 

Arxeoloji  tədqiqatlar  nəticəsində  Tağlar  düĢərgəsinin  çox  böyük  areal  üçün 

mühüm  maddi  mədəniyyət  mərkəzi 

olması,  burada  hazırlanmıĢ  əmək 

alətlərinin  hələ  orta  paleolit  dövründə 

Yaxın ġərq ölkələri ərazisində yayılması 

müəyyən olunmuĢdur. 

Orta 

Paleolit 

dövründə