Ассалому алайкум

2.2. “Chin sevish”da Sharq qutulishi mavzui 
«Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» asarlarida Hindiston xalqlarining 
ozodlik va mustaqillik uchun ingliz mustamlakachilariga qarshi olib borgan 
murosasiz kurashlari orqali Turkiston xalqlarining tuganmas dardlarini ifoda etadi. 
«Chin sevish»dagi Karimbaxsh bir vaqtlar Ovruponi maqtardi. Endi esa yo‘q, fikri 
o‘zgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning 
tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish 
ko‘rmishdir», — deydi xotini Fotimaxonim bilan suhbatda. Va uning e'tiroziga 
javoban: «Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq, 
ovrupoliklarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni 
saqlamoq, tishli-tirnoqli bo‘lish uchun kerakdir», deydi. Ayni paytda bu 
bilimlarning «Kishilik dunyosining yuksalishi va tinchligi yo‘lida ishlatish 
qulay»ligini ta'kidlaydi. «Hind ixtilolchilari»dagi ingliz Marling Hindiston 
aholisining turli din-e'tiqodga, maslak-mazhabga mansubligidan, ular orasidagi 
janjal-nizolardan ustalik bilan foydalanadi. Bir-biriga qayrab qo‘yib, chetdan 
kuzatadi, «ingliz ulusining Hindga kelganliklari hindlilarni yetishtirmak, madaniy 
qilmak» uchun edi, — deydi Mavlonga. — Biz kelmasdan burun Hindiston din 
janjallari, qorin-qursoq urushlari bilan to‘lg‘on edi... shul buzuqliklarni tuzatdik. 
Madaniy yashamoq yo‘llarini ko‘rsatduk...» Endi inglizlar «adolat bilan olgan»... 
«adolat bilan saqlagan Hindistonni o‘z egalariga yana adolat bilan 
topshirmoqchi»lar. Lekin kimga topshirsalar ekan? Hindgami, musulmongami?! 
Hindlar yashamoq yo‘llarini bilib oldilar, lekin «Hindiston madaniyatining tub 
egasi musulmonlar edilar. Shu pallada ham Hindistonda eng yaxshi tayyorlangan 
ulus musulmon ulusidir...» Lekin ular Hindistonda ko‘pchilik emas. Uning ustiga 
«Hindular, sekhiylar, ma'juslar birlashib, hukumatni o‘z qo‘llariga olmoqchi 
bo‘lsalar, nima qilamiz?»— deb ham qo‘yadi. Olmonlar-chi? Balki bu tilakni ular 
bildirishga ham ulgurganlar deya ko‘ngullariga g‘uluv ham solib qo‘yadi. 
Ig‘vogar shu tariqa Hindistonning ikki buyuk millati hindular va 
musulmonlar o‘rtasiga adovat urug‘ini sepadi. Har ikki asardagi ingliz-hind 
munosabatlari o‘sha davrning har qanday turkistonlik o‘quvchi ko‘zi oldida 

---

41 
mutlaqo rus-o‘zbek munosabatlarini gavdalantirar edi. Muallifning maqsadi ham 
shu edi. Har ikki asarning nomi ham shunga qaratilgan. Masalan, chin sevgi Vatan 
sevgisidir. Chinakam muhabbat uni ozod qilmoqdir kabi. Har ikki asar, ayniqsa, 
«Chin sevish» zamondoshlar tomonidan yuksak baholanadi. Cho‘lpon u haqda 
«O‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi» 
deb yozdi. V.Mahmud «O‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan 
pesalarning eng kuchlisi, eng buyugi» deb baholadi. 
«Abulfayzxon» adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan birinchi dramadir. 
Unda tasvir etilgan voqyealar bilan Fitrat zamonasi o‘rtasida ma'lum yaqinlik bor. 
Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lib tarixga kirgan Abulfayzxon 
hukmronligi davrida (XVIII asr) salganatda mang‘itlar sulolasining nufuzi 
benihoya ortib, xon qo‘g‘irchoqqa aylanib qoldi. Qo‘shhokimiyatchilik 
ikkiyuzlamachilikka yo‘l ochdi. Zulm va xiyonat avj oldi. Har ikki tarix ham 
xalqimiz hayotidagi eng mas'uliyatli, eng hayajonli voqyealarga to‘la edi. Farqi shu 
ediki, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi sulola himoyasi yo‘lida 
kechdi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng 
muhimi har ikkisi ham kuchga, zo‘ravonlikka tayangan edi. Bunday damlarda 
inson tabiatidagi ezgulik bilan yovuzlik yuzaga qalqib chiqadi. Fitrat shularni 
ilg‘ay oldi. «Podsholik qon bilan sug‘orilaturg‘on bir og‘och (daraxt)» ekanligini, 
«qon oqib turmag‘on yerda bu og‘ochning qurib qolishi aniq»ligini ko‘rsatib bera 
oldi. «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» asarlarida Hindiston xalqlarining 
ozodlik va mustaqillik uchun ingliz mustamlakachilariga qarshi olib borgan 
murosasiz kurashlari orqali Turkiston xalqlarining tuganmas dardlarini ifoda etadi. 
«Chin sevish»dagi Karimbaxsh bir vaqtlar Ovruponi maqtardi. Endi esa yo‘q, fikri 
o‘zgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning 
tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish 
ko‘rmishdir», — deydi xotini Fotimaxonim bilan suhbatda. Va uning e'tiroziga 
javoban: «Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq, 
ovrupoliklarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni 
saqlamoq, tishli-tirnoqli bo‘lish uchun kerakdir», deydi. Ayni paytda bu 

---

42 
bilimlarning «Kishilik dunyosining yuksalishi va tinchligi yo‘lida ishlatish 
qulay»ligini ta'kidlaydi. «Hind ixtilolchilari»dagi ingliz Marling Hindiston 
aholisining turli din-e'tiqodga, maslak-mazhabga mansubligidan, ular orasidagi 
janjal-nizolardan ustalik bilan foydalanadi. Bir-biriga qayrab qo‘yib, chetdan 
kuzatadi, «ingliz ulusining Hindga kelganliklari hindlilarni yetishtirmak, madaniy 
qilmak» uchun edi, — deydi Mavlonga. — Biz kelmasdan burun Hindiston din 
janjallari, qorin-qursoq urushlari bilan to‘lg‘on edi... shul buzuqliklarni tuzatdik. 
Madaniy yashamoq yo‘llarini ko‘rsatduk...» Endi inglizlar «adolat bilan olgan»... 
«adolat bilan saqlagan Hindistonni o‘z egalariga yana adolat bilan 
topshirmoqchi»lar. Lekin kimga topshirsalar ekan? Hindgami, musulmongami?! 
Hindlar yashamoq yo‘llarini bilib oldilar, lekin «Hindiston madaniyatining tub 
egasi musulmonlar edilar. Shu pallada ham Hindistonda eng yaxshi tayyorlangan 
ulus musulmon ulusidir...» Lekin ular Hindistonda ko‘pchilik emas. Uning ustiga 
«Hindular, sekhiylar, ma'juslar birlashib, hukumatni o‘z qo‘llariga olmoqchi 
bo‘lsalar, nima qilamiz?»— deb ham qo‘yadi. Olmonlar-chi? Balki bu tilakni ular 
bildirishga ham ulgurganlar deya ko‘ngullariga g‘uluv ham solib qo‘yadi. 
Ig‘vogar shu tariqa Hindistonning ikki buyuk millati hindular va 
musulmonlar o‘rtasiga adovat urug‘ini sepadi. Har ikki asardagi ingliz-hind 
munosabatlari o‘sha davrning har qanday turkistonlik o‘quvchi ko‘zi oldida 
mutlaqo rus-o‘zbek munosabatlarini gavdalantirar edi. Muallifning maqsadi ham 
shu edi. Har ikki asarning nomi ham shunga qaratilgan. Masalan, chin sevgi Vatan 
sevgisidir. Chinakam muhabbat uni ozod qilmoqdir kabi. Har ikki asar, ayniqsa, 
«Chin sevish» zamondoshlar tomonidan yuksak baholanadi. Cho‘lpon u haqda 
«O‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi» 
deb yozdi. V.Mahmud «O‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan 
pesalarning eng kuchlisi, eng buyugi» deb baholadi. 
«Abulfayzxon» adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan birinchi dramadir. 
Unda tasvir etilgan voqyealar bilan Fitrat zamonasi o‘rtasida ma'lum yaqinlik bor. 
Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lib tarixga kirgan Abulfayzxon 
hukmronligi davrida (XVIII asr) salganatda mang‘itlar sulolasining nufuzi 

---

43 
benihoya ortib, xon qo‘g‘irchoqqa aylanib qoldi. Qo‘shhokimiyatchilik 
ikkiyuzlamachilikka yo‘l ochdi. Zulm va xiyonat avj oldi. Har ikki tarix ham 
xalqimiz hayotidagi eng mas'uliyatli, eng hayajonli voqyealarga to‘la edi. Farqi shu 
ediki, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi sulola himoyasi yo‘lida 
kechdi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng 
muhimi har ikkisi ham kuchga, zo‘ravonlikka tayangan edi. Bunday damlarda 
inson tabiatidagi ezgulik bilan yovuzlik yuzaga qalqib chiqadi. Fitrat shularni 
ilg‘ay oldi. «Podsholik qon bilan sug‘orilaturg‘on bir og‘och (daraxt)» ekanligini, 
«qon oqib turmag‘on yerda bu og‘ochning qurib qolishi aniq»ligini ko‘rsatib bera 
oldi. 
Fitratning “Chin sevish” dramasi 1920-yilda so‘nggi tahrirdan chiqqan. 
Tarixiy makon va tarixiy zamon nuqtai nazaridan “Chin sevish” va “Hind 
ixtilolchilari” pesalarida aks etgan voqyealar “Ro‘zalar”dagi voqyealardan oldin 
ham, ulardan keyin ham yoki ular bilan bir vaqtda ham ro‘y bergan bo‘lishi 
mumkin. Lekin tarixiy taraqqiyotning qaysi bosqichini aks ettirishiga kshra bu ikki 
drama Fitrat dramatik olami xronopida eng so‘nggi o‘rinni egallaydi. Chunki, 
“Ro‘zalar”da mustamlakachilik bo‘lsada, hali undan qattiq norozichilik yo‘q, unga 
qarshi portlay deb turgan kuchli bir tug‘yon yoki isyon yo‘q. To‘g‘ri, bunda 
asarning komediya ekanligi ham, rus chorizmiga tegishli gapni aytish qiyinligi ham 
bor. Lekin, baribir, asarda aks etgan hayotning umumiy atmosferasi shuni 
ko‘rsatadiki, bu milliy ozodlik harakatlari g‘oyasi pishib yetilishi qiyin bo‘lgan, 
to‘g‘rirog‘i, hali undan uzoqroq bo‘lgan davr. “Chin sevish” va “Hind 
ixtilolchilari” boshqa asarlarga qiyoslasak, oldingi o‘rinni ishg‘ol etadigan asar deb 
hisoblash mumkin. 
Fikrimizcha, bu davrning Fitrat dramaturgiyasida muayyan o‘rin tutishi, 
uning aynan komik tarzda aks ettirilishi aslo tasodifiy emas. Xronotop nuqtai 
nazaridan undan oldingi o‘rinda turadigan uch drama bu Turkistonning fojialarga 
to‘la feodal o‘tmishi edi. Chor Rossiyasining mustamlakasiga aylangandan keyin 
esa Turkiston ham o‘zining ko‘p asrlik o‘tmishi bilan asta sekin bo‘lsada, 

---

44 
xayrlasha boshladi. Falsafa, sotsiologiya, psixologiya, estetika fanlarining 
barchasida ta'kidlanganidek, insoniyat o‘z o‘tmishi bilan kulib xayrlashadi. 
“Chin sevish” va “Hind ixtilolchilari”da o‘tmishning bir katta bo‘lagi bilan 
bilan xayrlashayotgan xalqni kutayotgan ulug‘ kurashlar, fojialar va ular ortidan 
kelishi muqarrar bo‘lgan yorug‘ bir istiqbol o‘z ifodasini topgan. 
Xo‘sh, Fitrat nega bu asari uchun aynan shu davrni tanladi? Bu bir birini 
to‘ldiadigan bir nechta sabab bilan bog‘liq. Birinchidan, aynan shu davrda komik 
asarga material bo‘lg‘ulik voqyealarga ko‘proq edi. Buning izohini biz oldinroqda 
ko‘rib o‘tdik. Ikkinchidan, Fitrat ijodkor shaxs sifatida o‘sha davr bilan yaxshiroq 
tanish edi. Uchinchidan, komizm ba'zi bir kishilar tomonidan jamiyatning tanqidi 
sifatida tushunilishi mumkin, shuning uchun materialni beriroqdan tanlash ko‘p 
ortiqcha qutqularga sabab bo‘lishi mumkin edi. 
O‘zi ongli ravishda ko‘zda tutgani yoki tutmaganidan qat'i nazar, 
yozuvchining ob'ektiv g‘oyaviy niyati hayotdagi shu xil voqyea hodisalarga 
qanday qarash kerak, degan masalaga munosabatini bildirishdan iborat edi. Asar 
ruhidan kelib chiqib aytish mumkinki, Fitrat nazarida ular endilikda juda xavfli 
illatlar emas, ular mudhish hodisa sifatidagi kuchini yo‘qotib bo‘lgan. Ularga 
yengilgina kulib qarash mumkin. Asosiy xavfli illatlar, asosiy mudhish kuchlar, 
asosiy muammo va vazifalar boshqa yoqda! Ularni Fitrat hind hayotidan olib 
yozilgan dramatik dialogiyasida aks ettirgan. 
“Chin sevish”dagi voqyealar Dehli shahrida, “Hind ixtilolchilari”dagi 
voqyealar esa Lohur shahrida bo‘lib o‘tadi. Hayot haqiqati nuqtai nazaridan bu ikki 
pesa voqyealari bir vaqtning o‘zida ham, oldinma keyin ham ro‘y beraverishi 
mumkin. Yaratilish vaqtiga ko‘ra “Chin sevish” 1920-yilda, “Hind ixtilolchilari” 
esa 1923-yilda so‘nggi tahrirdan chiqqanligi ma'lum. Biroq dilogiyadagi oldin 
yaratilgan asarning voqyealari keyin ro‘y bergan, deb bo‘lmaydi. Chunki yozuvchi 
muqaddimadan oldinxotimani yozib qo‘yaverishi mumkin. Lekin taraqqiyot spiral 
shaklida bo‘lsa ham, umuman olganda, oldinga qarab, oddiydan murakkabga qarab 
borishini hisobga oladigan bo‘lsak, “Chin sevish”ni bu dilogiyaning dastlabki 
qismi deb hisoblash to‘g‘riroq bo‘ladi. Har ikkala asarda ham erk va mustaqillik 

---

45 
uchun kurash, “Chin sevish”da bir oz zaifroq, kurashning g‘alabaga eltuvchi 
yo‘llaridan uzoqroq, sentimentalroq tarzda ko‘zga tashlanadi. Qolaversa, bu 
kurashlar asarda ishq mojarosi tevaragida, ko‘pincha, ijtimoiy fon sifatida 
namoyon bo‘ladi va boshlab qo‘yilgan mna shu mavzu keyingi dramada asar 
markaziga ko‘chiriladi. Hattoki o‘sha ishq muhabbatning o‘zi ham “Hind 
ixtilolchilari”da realistikroq , hayotga yaqinroq. 
Binobarin, Fitrat dramatik olamining makoni zamoniy zanjirida “Chin 
sevish” “Ro‘zalar”dan keyingi, “Hind ixtilolchilari”dan oldingi halqa sifatida 
namoyon bo‘lgan. 
Dramaturgning aynan makon va zamonga (ingliz mustamlakachiligi 
davridagi Hindistonga) murojaat etishining sabablari, bu xronotopning asar 
dunyoga kelgan makon va zamonga munosabati haqida oldingi bobda qisman 
gapirib o‘tildi. 
Hindiston har ikki pesada ham chorizm va bolshevizm asorati ostida qolgan 
Turkistonga taalluqli haqiqatni aytish uchun bir majoz vazifasini o‘tagan edi. Lekin 
bunda dramaturgning aynan shu materialga munosabati, unga mehr muhabbat 
bilan, hamdardlik hissi bilan qaraganligi ham aks etganki, buni nazardan soqit 
qilmaslik kerak. Agar buni inkor etadigan bo‘lsak, “Xo‘sh, nega majoz sifatida 
boshqa yurt emas, aynan Hindiston tanlab olindi?” degan savolga aniq javob 
aytishimiz qiyin bo‘ladi. 
Mustamlakachilik zulmi ostida ezilgan xalqning mutafakkiri sifatida Fitrat 
o‘z xalqi bilan qismatdosh xalqlar tarixiga nazar tashlaydi. Bu orqali 
mustamlakachilikning mohiyatini, uni keltirib chiqaruvchi shart sharoitlarni va 
undan qutilish chora tadbirlarini o‘rganmoqchi bo‘ladi. Siyosat turkistonni 
Turkiston deb aytishga to‘la imkon bergan taqdirda ham Fitrat shu materialga 
murojaat etish mumkin edi. Chunki inson kabi xalqlar ham o‘ziga qarab o‘zgani, 
o‘zgaga qarab o‘zini chuqurroq anglaydi. Inson inson uchun, xalq xalq uchun 
o‘ziga xos ko‘zgu vazifasini o‘taydi. Fitratning Hindiston mavzuiga murojaat 
etishining mana shunday tabiiy sabablari ham bor ediki, buni olimning falsafiy, 

---

46 
ilmiy va publisistik asarlarida ham Hindiston mavzusi egallashi yana bir karra 
tasdiqlaydi. 
“Chin sevish” dramasi Fitrat dramaturgiyasining umuminsoniy yoki azaliy 
va abadiy mavzulari xaritasida ham alohida o‘rin tutadi. To‘g‘ri, dunyo adabiyoti 
va san'atida ishq muhabbat mavzusini chetlab o‘tgan ijodkorni topish qiyinroq. 
Hazrat Navoiy yozganlaridek: 
Ajab qissadir bu ishq tuganmadi hech,
Agarchi bo‘lgani olam binosi, aytiladur. 
San'atkorlar bu tuyg‘uni bir umr tarannum etadilar, biroq ularning qaysidir 
bir asarlarida bu mavzu o‘zining eng yorqin, eng otashin ifodasini topadi. “Chin 
sevish” dramaturgning aynan ana shunday asaridir. 
Asar xronotopining yozuvchi asarini yozib tugallagan zamon makonga 
munosabati nuqtai nazaridan “Chin sevish” ham, “Hind ixtilolchilari” ham boshqa 
dramalarda shunday yorqin tarzda uchramaydigan muhim bir xususiyatga ega. 
To‘g‘ri, ularda yozuvchi Hindiston orqali Hindistonni ham, jabrdiyda Turkistonni 
ham aks ettiradi, hind ixtilolchilarining g‘oyalari, zobitlikka qarshi nafrat 
g‘azablari, kurashlari Turkistonga ham begona emas edi (shu o‘rinda Qo‘qon 
muxtoriyatini eslaylik). Lekin bu asarlar orqali faqat zamonanigina aks ettirmaydi. 
Yozuvchi zamona orqali kelajakni, kelajakka bo‘lgan ishonchni ham, million 
million farzandlari bo‘lgan ulug‘ xalqlarning kolonial zulm ostida abadiy qolib 
ketmasligini, ularga ham bir kun istiqlol quyosh kulib boqajagini shubhaga o‘rin 
qoldirmaydigan bir shiddat va qudrat bilan aks ettiradi. Dalil tariqasida 
Nuriddinning zindondagi monologlaridan bir parcha keltirib o‘tish kifoya: 
“Hindiston bolalari qiyomatga dovur bo‘yla qolmaslar. Bularning daxi ko‘zi bor 
ochilur, qoni bor qaynar. To‘rt yuz million inson bolasining bo‘yla ezilib qolishiga 
tangri ko‘nmas, tabiat rozi bo‘lmas..” 
Dramada yozuvchi makon zamon dialektikasini aks ettirish aks ettirish 
nuqtai nazaridan jiddiy muvaffaqiyatlarga erishgan. Butun dramada ro‘y beradigan 
barcha voqyealar ilk pardadayoq anglashiladi va ularning bosqichma bosqich rivoji 
beshala pardada ham ko‘rsatiladi. Masalan, Nuriddinning muhabbat dardida kuyib 

---

47 
yurganligini birinchi pardada boshqa qahramonlar o‘z kuzatishlari asosida eslatib 
o‘tadilar, ikkinchi pardada bu muhabbat real faktga aylanib, Rahmatulloxon uni 
oradan tamom chiqarish chora tadbirlarini ko‘ra boshlaydi, uchinchi pardada u 
muhabbatni va uning qanday muhabbat ekanligini Nuriddinning o‘z og‘zidan 
eshitamiz, to‘rtinchi pardada biz “Zulayxo ... malagim...chechagim...” deb 
telbalarcha alahlayotgan majnun Nuriddinni ko‘ramiz va nihoyat beshinchi 
pardada bu muhabbat fojiali intiho topadi. Xuddi shuningdek, Rahmatulloxonning 
nopoklik aralashgan ilinji ham birinchi pardadayoq ayon bo‘ladi. Ikkinchi pardada 
o‘sha rejalarning dastlabkilari amalga oshadi. To‘rtinchi pardada yana ham 
jirkanchroq, yana ham mudhishroq tus oladi va nihoyat, Nuriddinning ham, 
o‘zining ham o‘limi bilan yakunlanadi. Dramaturg ixtilolchilik harakatini ham 
xuddi shu tarzda bosqichma bosqich rivojlantirib boradi. Eng muhimi, asarda shu 
uch motni bir biridan ayri holda alohida alohida rivojlantirilmagan. Ular et bilan 
tirnoqdek bir biriga uzviy ravishda bog‘lanib ketgan. 
Umuman, Fitrat dramatik asarlari orqali ham G‘arbning madaniyat tarqatish 
niqobida mustamlakachilik va haqsizlik siyosatini olib borganini, avvalda 
taraqqiyot beshigi bo‘lgan Sharqning esa inqiroz yoqasiga kelib qolganini chuqur 
iztirob bilan tasvirlaydi.

---

48 
XULOSA 
Ushbu bitiruv malakaviy ishi natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish 
mumkin: 
1. Abdurauf Fitrat o‘zbek she'riyatiga birinchilardan bo‘lib mansura janrini 
olib kirdi. Uning “Yurt qayg‘usi” mavzuidagi turkum she'rlari ana shu shaklda 
bitilgan. Bu she'rlarida Fitrat istibdod changalida qolgan ona yurt taqdiri uchun 
kuyinadi, uning tanazzulidan iztirob chekadi. Muqaddas Turonni ayanchli 
ahvoldagi ayol – ona timsolida tasvirlaydi. Bu orqali Vatanni ona timsolida ko‘rish 
bilan bog‘liq milli y ruhiyatni ifodalaydi. Uni qutqarish uchun kurashga tayyori 
ekanini bildiradi. Fitratning bu turkum she'rlari shoirning ko‘hna Sharqqa bo‘lgan 
buyuk muhabbatining o‘ziga xos badiiy talqini, deyish mumkin. 
2. Fitrat she'riyatida, jumladan mansuralarida Sohibqiron Amir Temur 
siymosi alohida o‘rin tutadi. Qadim Turonning sha'nini yuksaltirgan, uni 
taraqqiyotning cho‘qqisiga olib chiqqan, ona zaminni mo‘g‘ul istilosidan ozod 
etgan Sohibqiron ozodlik timsoli sifatida namoyon bo‘ladi. Amir Temur obrazini 
tasvirlash orqali shoir yosh avlod qalbida yurt ozodligi ruhini tarbiyalashni maqsad 
qiladi. Qadim Sharqning buyuk tarixi va nurli kelajagi g‘oyasini millat qalbiga 
joylamoqni istaydi. 
3. “Sharq” dostoni Fitrat she'riyatida alohida o‘rin tutadi. Bu asari orqali 
Fitrat “Madaniyat otli G‘arbli olbosti” degan mashhur iborani taqdim etadi. Bu 
ibora zamirida madaniyat tarqatish niqobi ostida yurtni talab, millat hayotini izdan 
chiqargan G‘arbning bosqinchildik siyosatini qoralaydi. Uning niqobini ochib 
tashlaydi.
4. “Munozara” asarida Fitrat buxorolik mudarris va farangi o‘rtasidagi bahs 
orqali Sharqning taraqqiyotdan orqada qolishi sabablarini ko‘rsatib beradi. O‘qitish 
tizimi eskirgani, millat farzandlarining dunyoqarashi zamon shiddatidan ortda 
qolgani masalalarini yoritadi. Mustamlaka siyosatining mohiyatini ochib tashlaydi. 
Shuning uchun ham bu asar keng miqyosda aks sado berdi. “Munozara”ni olimlar 
Chor Rossiyasi yostig‘i ostiga qo‘yilgan bombaga qiyoslaganlari sababi shunda. 

---

49 
5. “Sharq siyosati” Fitratning dunyoqarashi naqadar keng, fikri nechog‘lik 
ochiq bo‘lganini ko‘rsatadigan asar. Asarda Sharqning chin ma'noda madaniyat 
beshigi, taraqqiyotning boshlovchisi bo‘lgani, G‘arbdagi taraqqiyot aynan ana shu 
negizda o‘sib chiqqani aniq misollar orqali ko‘rsatib beriladi. G‘arbning xalqlarga 
ozodlik, madaniyat olib kirish niqobi ostida amalga oshirayotgan mustamlakachilik 
siyosatining mohiyatini fosh etadi. Rossiyaning Turkistonda, Angliyaning 
Hindistonda, Fransiyaning Jazoir va Tunisda amalga oshirayotgan bosqinchiligi 
insoniylikka zid ekanligini tahliliy asosda yoritadi. Bu orqali millatning 
dunyoqarashini o‘stirish, uni ozod ko‘rish bilan bog‘liq orzularini ifodalaydi. 
6. Fitrat dramalarida ham G‘arbning istibdod siyosati mohiyatini ko‘rsatib 
berdi. “Hind ixtilolchilari” va “Chin sevish” dramalari buning yorqin isbotidir. 
Fitrat dramalarida zamon va makonni ko‘chirib tasvirlash usulini qo‘lladi. 
Angliyaning Hindistondagi bosqinchilik siyosati va hind yoshlarining unga qarshi 
kurashini tasvirlash orqali ona Turkistonning istibdoddan tug‘ilgan jarohatlari 
xususida so‘z yuritdi. Vatan ozodligi g‘oyasini tasvirladi. 

---

50