Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə40/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   53

Фярди тамашалар. Щяля чох гядимдян Азярбайъанда мялум олан 

фярди тамашалар мейдан тамашаларынын мараглы нцмуняляриндяндир. 

Аз тядгиг едилмиш, бир сыра щалларда ися зярярли вярдишляр кими тянгид 

едилмишдир. 

Фярди тамашалар айры-айры фярдлярин юз зювгляриня уйьун олараг 

тяшкил  етдийи  тамашалардандыр.  Онлар  ачыг  щавада  кечириляр,  илин 

мцяййян  вахтларында,  хцсусян  пайыздан  башлайараг  йайын 

яввялляриня гядяр, бязи реэионларда ися бцтцн ил бойу эюстярярдиляр. 

Фярди  тамашаларын  тамашачылары  дяйишкян  оларды.  Бязян  бу 

тамашалара чохлу адам эяляр, бязян дя анъаг щямин тамашалардан 

зювг аланлар ахыра гядяр она бахардылар. 

Онлар  айры-айры  мярасимлярдя,  хцсусян  Новруз  мярасиминдя 

ъыдыр,  зорхана,  яйлянъя  тамашаларындан  сонра  да  эюстярилярди.  Чох 

щалларда ися мцстягил тамашалар кими щявяскар фярдлярин шяртляшдикляри 

вахтда кечилярди. Онларда иштиракчы, йяни тамашаны апаран 3 вя йа 5 

няфярдян  ибарят  оларды.  Тамаша  заманы  фитля  чалынан  няьмялярдян 

башламыш мейдан гызышдыран, дюйцшя чаьыран няьмялярдян дя истифадя 

едиляр, онлар щянэи вя ъянэи щаваларында охунарды. Бязи щалларда ися 

тябиллярдян, наьара вя шейпурлардан истифадя олунар, ити рягсляр сясля-

нярди. Фярди мейдан тамашаларында галиб тяряф бязян мяьлуб тяряф-

дян  пул  аларды.  Бязян  тамаша  ики  щявяскар  фярдин  щюъятляшмяси, 

мяръляшмяси иля дя баьлы кечирилярди. Бу типли тамашаларын кечирилмяси 

ясасян  пешякар  щявяскарларын  ады  иля  баьлы  олуб  ейни  заманда 

мярасим истякликляри иля дя ялагяляндирилярди. Азярбайъанда кечирилян 

фярди тамашаларын илк нцмуняляриндян бири буьа дюйцшдцрмя иди. 

Или, ики или тамам олмуш буьаны мейдана эятиряр, ону башга бири 

иля  гаршы-гаршыйа  гойардылар.  Буьалар  башлардылар  дюйцшмяйя.  Чох 

дящшятли бир дюйцш оларды. Ъамаат тамашайа йыьышар, ат цстцндя олан 

буьа сащибляри ися щейванлары гызышдырмагда давам едярдиляр. 

Гызышмыш буьалар бир-бирини дящшятли шякилдя язишдирярди. Онлардан бири 

йа йеря йыхылар, йа мейдандан чыхыб гачарды. Буьа сащиби мяьлуб щесаб 

едиляр, бир сыра щалларда ъяримя верярди.  

Буьа  дюйцшдцрмя  мцхтялиф  мцбащисяли  мясялялярин  щяллиндя 

мцяййян  шяртляр  чярчивясиндя  дя  кечирилярди.  Бир  сыра  щалларда  ися 

эянъ  вя  ъаван  пящляванлар  буьа  иля  дюйцшцб  галиб  эяляр,  ад 

газанар,  йахуд  гойулмуш  шярти  ударды.  Бунун  ян  йахшы 



 

421


нцмунясиня  “Китаби-Дядя  Горгуд”ун  “Дирся  хан”  вя  “Ганту-

ралы” бойларында раст эялмяк мцмкцндцр. 

Чох  гядимлярдян  Азярбайъанда  эениш  йайылан  бу  тамаша 

сонралар  Дярбянд,  Шяки-Загатала  вя  Ширван  зонасында  узун 

мцддятдя  дябдя  олмушдур.  Халг  арасында  йайылмыш  “Буьа 

дюйцшдцрмя”  няьмяляриндя  бу  тамашада,  хцсусян  буьанын  дюйцшя 

щазырланмасыны якс етдирян лювщяляр айдын якс олунмушдур: 

Ала буьам алланыб, 

Мейда цстя щалланыб. 

Ала буьам ъянъялди, 

Буйнузлары хянъярди! 

Фынхырар аслан кими, 

Парчалар гафлан кими! 

Ъана сусуйуб буьам, 

Гана сусуйуб буьам! 

Ала буьам ъянъялди, 

Буйнузлары хянъярди!.. (6, 118) 

Буьа дюйцшдцрмя ясл халг тамашасына чевриляр, щяр ики тяряф юз 

буьасыны  тяриф  едяр,  тамаша  буьанын  мейдандан  гачмасы  вя  йа 

йыхылмасы,  буьа  сащибинин  мяръи  юдямяси  иля  баша  чатарды.  Мяьлуб 

олмуш  буьа  еля  щямин  эцн  кясиляр,  мейдан  ятрафында  сцфря  ачыларды 

ки, бу да тамашанын кцтлявилийини даща да эенишляндирярди.  

Бу  типли  тамашаларын  башга  бир  нювц  ися  Нярдюйцшдцрмя  иди. 

Дюйцшя  щазырланан  няр  яввялъядян  йахшы  бяслянярди.  Няр 

дюйцшдцрянляр  юзляри  дя  дявядя  олар,  нярляри  кялля-кялляйя  эятиряр, 

онлары  дюйцшя  гызышдырардылар.  Щяр  ики  тяряфдя 3-5 няфяр  ойунбаз 

иштирак  едяр,  онлардан  бири  дюйцшц  тяшкил  едяр,  галанлары  ися 

тамашачылары горумагла ойуну гызышдырардылар. 

Адятян  беля  тамашалар  карвансарай  мейданчаларында,  бюйцк 

мейданча  вя  талаларда  тяшкил  едилярди.  Няр  дюйцшцнц  тяшкил  едян 

таъирляр,  карванбашылар  оларды.  Онлар  асудя  вахтларыны  шян  кечирмяк 

цчцн  беля  тамашалардан  ляззят  алар,  мцхтялиф  мяръляр,  шяртляр 

ясасында  тез-тез  няр  дюйцшдцрмяляр  дцзялдярдиляр.  Нярляр  дюйцшян 

мейданын  ятрафына  чохлу  тамашачы  топлашарды.  Буьа  дюйцшляриндя 

олдуьу  кими,  няр  дюйцшляриндя  дя  бязян  бядбяхт  щадисяляр  баш 

верярди.  Йаралы  няр  мейдандан  чыханда,  йахуд  рягибиня  щцъум 

едяндя тамашачылардан бязян зядяляняни дя оларды.  

Тамаша адятян бир нечя саат чякярди. Мяьлуб олан няри сащиби 

аъыгла мейдандан чыхмаьа сясляйярди. Няр аьлайар, сащибинин цстцня 


 

422


тцпцряр,  диз-дизи  йерийяр,  йатыб-дурар,  аьрыларыны  азалтмаг  цчцн 

мцхтялиф  щярякятляр  едяр,бундан  ися  сащибляри  вя  тамашачылар  ляззят 

алардылар. Мяьлуб олмуш вя галиб эялмиш нярляр мейданы наразы тярк 

едярдиляр.  Галиб  эялмиш  нярляр  дя  дюйцшдян  сонра  “кцсяр”,  ону 

дюйцшдцрян  сащибини  йахынына  бурахмазды.  Бир  чох  щалларда  ися 

сащибиня тцпцрярди. Еля щаллар да оларды ки, дюйцш вахты нярлярдян бири 

мейданда ъан верярди. Бу вахт галиб дявя мейданда дювря вуруб 

щяйяъанла фынхырар, сонра ъан верян дявянин йанында дайаныб узун-

узады аьларды. Бу да чох аъынаъаглы сящнялярдян бири иди. Ъан верян 

няри  чятинликля  мейдандан  чыхарардылар.  Чцнки  галиб  няр  щеч  кяси 

онун йахынына бурахмазды. 

Бир сыра щалларда ися дюйцш мейданында юлцмъцл йараланмыш няри 

кясярдиляр.  Буну  эюрян  галиб  няр  бяркдян  нярилдяйиб  сарванын 

ялиндян гопуб эедяр, бир-ики эцн она йахын дцшя билмяздиляр. Бязян 

дюйцш  мейданларындан  баш  эютцрцб  эедян  вя  бир  даща  эери 

гайытмайан нярляр дя олурду. 

Няр дюйцшдцрмя тамашалары та гядимдян башлайараг XX ясрин 

яввялляриня гядяр Азярбайъанда дябдя олмушдур.  

Няр дюйцшдцрцляркян мцхтялиф мащнылар охунарды. Бу мащнылар 

гывраг  наьара  ритми  иля  мцшащидя  олунарды.  Тамашалар  заманы 

охунан  няьмяляри  нярляри  бир-биринин  цстцня  гызышдыран  ритмляр 

мцшащидя  едярди.  Мейданда  щяр  сарван  юз  нярини  дюйцшя 

гызышдырарды. 

           I сарван                        II сарван 

Няр дявям алчаг эедяр, 

Няр дявям ганатлыды, 

Голунда голчаг эедяр. 

Няр дявям ганатлыды. 

Няр дявямин эюзляри 

Няр дявяляр сярилдяр, 

Йеря дяймяз дизляри. 

Гара нярим нярилдяр. 

Няр дявям ащястяди. 

Мейдан йерин тоз ейляр, 

Сяси щяля пясдяди, 

Няр дявям пярваз ейляр. 

Инди нярим йелляняр. 

Няр дявям ганатлыдыр. 

Оба-оъаг дилляняр... 

Няр дявям ганатлыдыр...(2, 120)  

Няр дюйцшдцрмя тамашалары заманы да мейдан цстцндя мяълис 

дцзялдиляр,  газан  асылар,  галиб  тяряфин  адамлары  ъамаата  йемяк-

ичмяк  верярдиляр.  Бу  тамашалар  байрамлара,  айры-айры  бюйцк 

мярасимлярин кечирилдийи эцнляря дцшяндя ися мяълис адамлары, хястя, 

гоъа вя касыб адамлара сцфря эюндярярдиляр. 

Азярбайъанда  йайылан  фярди  тамашалардан  бири  дя  гоч 



дюйцшдцрмядир.  Гоч  дюйцшдцрмя  гядимлярдян  эениш  йайылан 

 

423


тамашаларындан  олмушдур.  Онларын  тамашачысы  да  чох  олмушдур. 

Гочларын  дюйцшмясиня  мараг  эюстярянляр  юзляри  иля  мейдана  хейли 

щявяскар  эятирярди.  Гоч  дюйцшдцрмя  мцхтялиф  реэионларда,  Бакыятрафы 

кяндлярдя  тез-тез  эюстярилян  тамашалардан  иди.  Дюйцшдя  ян  сечмя, 

хцсуси  бяслянмиш  гочлар  иштирак  едярди. «Бу  гочлар  цч  гисим  оларды. 

Тоьлу, шишяк вя якяъ. Тоьлу бириллик, шишяк икииллик, якяъ цчиллик оларды. Аь 

гочларын бойунларындан хырда зынгыров, мунъуг, ала-сары эюзмунъуьу 

вя  йашыл  мешиндян  тикилмиш  ичи  дуплы  цчкцнъ  питик  асардылар. 

Буйнузларыны, кяллясини вя бядянини хына иля чал-чарпаз бойайардылар. Бу 

щейванлар  дюйцшдцкъя  еля  зярб  иля  бир-бириня  кялля  вурардылар  ки, 

буйнузлары  сынар,  бязян  башлары  беля  парчаланарды.  Кимин  гочу 

йериндян тярпянсяйди, ону гачмыш щесаб едярдиляр вя о мяьлуб едилмиш 

щесаб  олунарды.  Гочларын  дюйцш  заманы  дцшдцйц  щаллары  ифадя  етмяк 

чятиндир. Щейванларын эюзляриня ган долур, буйнузлары сыныр, буйнузун 

дибиндян ган ахыр, дилляри аьызларындан байыра чыхыр, дишляри сыныр, сцрятля 

лящляйяряк  юлцмъцл  бир  щалда  мясум-мясум  ора  йыьылан  ъамаатын 

цзцня  бахардылар.  Аъынаъаглы  бир  щала  салынмыш  щейванларын  дюшцнц, 

башыны  овушдура-овушдура  бир  тящяр  тякрар  дюйцшя  ъялб  етмяк 

истяйирдиляр» (1,148). Тамаша 2-3 саат чякярди. Гоч сащибляри яввялъя юз 

ямяллярини,  гочларыны  тярифляр  вя  ъамаат  арасында  тамашаны  тяблиь 

едярдиляр.  Гоч  дюйцшдцрмядя  гочу  тярифляйян  вя  ону  дюйцшя  сювг 

еляйян  няьмялярля  башлайарды.  Гоч  дюйцшдцрянляр  дюйцш  башламаздан 

гочунун башыны сыьаллайыб дейярди: 

  Гара гочум нярди, няр, 

  Мейданда бир ярди, яр! 

  Гочуму эюрян тез гачар, 

  Гач майаны, гара гочум 

  Буйнузунда парчалар. 

  Гара гочун буйнуздары 

  Шишди, шиш, 

  Дюйцшя эирмяк онуна 

  Чох чятин бир ишди, иш... (2, 121) 

Гочу  язизляйян,  тяриф  еляйян  мцхтялиф  няьмяляр  гочдюйцш-

дцрмядя тамашачыларын ики дястяйя  бюлцнмясиня сябяб  оларды. Ким 

юз гочуну даща ширин бир дилля тяриф еляся, гочунун мязиййятляриндян 

сюз  ачса,  онун  инсан  кими  дил  билдийини,  сащибини  таныдыьыны,  аиля 

цзвляринин  севимлиси  олдуьуну  вя  с.  бир-биринин  ардынъа  тярифляся  о, 

юзцня  даща  чох  щявяскар газанарды. Дюйцш вахты щямин щявяскарлар 

бу  «гашга»  гочун  галиб  эялмяси  цчцн  дил–боьаза  гоймаз,  о  ки,  вар 



 

424


щейваны тярифляйярдиляр. Бязян еля оларды ки, тамашачылар гочу инсан дили 

билян  щесаб  едиб  дюйцш  вахты  она  неъя  вурушмаг, «дцшмянин» 

щарасындан вя неъя вурмаьы юйрятмяйя сяй едярдиляр:    

 

Буйнузува ал кялим, 



 

Гара гочум, аь нярим! 

 

Кяллян иля кяллясини парчала, 



 

Вур гулаьын, вур пачасын, 

 

Дур дала! 



Йахуд: 

 

Буйнузуну, гурсаьыны, 



 

Буйнузунла гурдала!.. 

 

Ала гочу буйнуза ал кялим, 



 

Вур тяпясин, вур пачасын, аь нярим!..  (6, 121)   

Гоч  дюйцшдцрмя  индинин  юзцндя  дя  Азярбайъанда  нцмайиш 

етдирилян фярди тамашалардандыр. 

Фярди тамашалары ичярисиндя ит боьушдурма да эениш йайылмышдыр. Бу 

тамаша  да  айры-айры  реэионларда  эениш  йайылдыьы  кими,  бюйцк  шящяр  вя 

шящярятрафы кяндлярдя олдуьу кими, Бакы вя Бакыятрафы кяндлярдя щяля чох 

гядимдян дябдя олмушдур. 

Ит  боьушдурма  тамашаларынын  та  гядимдян  сайачылар,  чобанлар 

тяряфиндян  сцрцнц  горуйан  етибарлы  вя  эцълц  итляр  ичярисиндя  сынаг 

апармаг  мягсядиля  кечирилдийи  ещтимал  олунур. «Бяняк  ща,  бяняк» 

чобан  няьмясиндя  чобандан  кцсцб  эедян  итя  хитабян  сюйлянян 

мятндя  дя  бу,  нязяря  чарпыр.  Мяншя  етибары  иля  гойунчулугла  баьлы 

йараныб  йайылан  бу  няьмяляр  сонрадан  халг  арасында  кцтлявиляшмиш 

вя итбазлар бу тамашаларын алудячисиня чеврилмишляр. 

Боьушдурмаг цчцн хцсуси итляр бяслянилирди. «... мяшщур ъинс гойун 

итлярини  кцчцкляйяндян...  эятириб  ил  йарым,  ики  ил  бяслямяйя  башлар  вя 

боьушдурмаг цчцн щазырлашдырардылар» (6 ,  122).  

Боьушдурмаг  цчцн  щазырланан  итляр  гаранлыгда  бюйцдцляр,  цч, 

беш вя йа он эцнлцкдя эютцрцлцб сахланарды. Йалныз эцндя бир дяфя 

сащиби  ону  эязмяйя  чыхардарды.  Сярт  бюйцдцлян  беля  итлярин  аьзына 

хцсуси  галпаг  кечириляр,  эязинтийя  чыхарыланда  галпаг  ики-цч  йердян 

мющкям баьланар, бир нечя йердян халта иля зянъиря бяркидилярди. 

Ит  боьушдурма  да  бир-ики  саат  чякярди.  Ит  сащибляри  яввялъя 

зянъирдя  итляри  гейзя  эятиряр,  бир-биринин  цстцня  гысгырыб  эери 

чякярдиляр. Итин зянъири щямишя ялдя оларды. Дюйцш вахты итляр бир-бирини 

мющкям язяр, щятта бир-биринин йахасыны ъырыб парчалардылар. 

Ит боьушдаранлар: «Тута, тута, тут», «Ядя тут» вя с. дейя итляри 



 

425


бир-биринин цстцня гысгырардылар. 

Аъынаъаглы  эюркямя  дцшмцш  итлярдян  щансы  сащибинин  айаьына 

гысылсайды  о  мяьлуб  щесаб  олурду.  Дюйцшдян  гачан  ит  дя  мяьлуб 

щесаб едилирди. 

Ит  боьушдуранлар  мяръдян,  гисмян  сонралар  ися  пулдан 

ойнамаьа  башладылар.  Мяшщур  ит  боьушдуранлар  Тябриз,  Щямядан, 

Бакы, Шамахы, Губа, Дярбянд, Шяки, Балакян зоналарында даща чох 

иди.  Бязян  Бакыйа  районлардан,  хцсусян  гоншу  районлардан  бир-

бириля ит боьушдурмаьа эедярдиляр.      

Асудя  вахтларда  кечирилян  бу  тамашалара  да  чохлу  ъамаат 

йыьыларды, бир сыра башга фярди тамашалар кими ит боьушдурма да пулсуз 

тамашалардан  иди.  Галиб  тяряф  бу  тамашадан  сонра  тамашайа  эялмиш 

щюрмятли  адамлара  зийафят  верярди.  Боьушдурулмаг  цчцн  бясляниб 

сахланан  итляри  щявяскарлар  щарада  олсайды  тапыб  баща  гиймятя  сатын 

алардылар.  Дюйцш  заманы  язилмиш,  итляря  айларла  гуллуг  едиб  онлары 

саьалдар вя йенидян дюйцшя щазырлайардылар. 

Щявяскарлар  ит  боьушдурма  заманы  чох  щяйяъанланар,  итляри 

гысгырдар, щар-щарай салардылар: 

 

Итя тут, 



Итя тут, 

 

Итя тут, 



А бала, 

 

Тут а, тут, 



Варым-йохум, 

 

Тут, тут! 



Сяня гурбан, 

 

Ала кюпяк, 



Адя тут!.. 

 

Щулгумуну 



Итя тут!.. 

 

Парчала!.. 



Адя тут!.. (6, 122) 

Щяйяъанланмыш  тамашачылар  итляри  эащ  сюйяр,  эащ  да  язизляйяр, 

эащ  да  ширин  дилля  боьушдурмьа  сювг  едярдиляр.  Итляри  гысгырдаркян 

щай-щарайлы  ещеляр,  нидалар  уъалар,  итляр  бир-бирини  дидиб 

парчалардылар. 

Фярди тамашаларындан олан хоруз дюйцшдцрмя дя ютян ясрлярдян 

халг  арасында  йашайан  кцтляви  фярди  тамашалардандыр.  Онун 

тяшкилатчылары  хорузбазлар  иди.  Хорузбазлар  сечмя  хорузлар  сахлар, 

онлары  бир  нечя  ай  бяслядикдян  сонра  дюйцшя  чыхардардылар. «Йахшы 

узун  бойлу,  узун  гычлы  Щераты  хорузларыны  чолпалыгдан  кишмишля 

бясляйиб алты айдан сонра онун гычларындакы мямзлярини шишя иля йонуб 

ийня  кими  итлярдиляр  ки,  дюйцшян  заман  о  бири  хорузун  чиняданына 

батсын» (14, 149). 


 

426


Хорузбазлар  лялл  хорузлары  да  дюйцшчцн  гайьы  иля 

бясляйярдиляр. Дюйцшя щазырланан хорузлары чолпалыгдан дюйцшкян 

бюйцдярдиляр. Бязян она эцндя кичик бир истиот дяняси йедиздириляр, 

бязян 5-10 грам  спирт  вя  йа  араг  ичирдилярди.  Беля  хорузлар  чох 

дюйцшкян оларды. Кишмиш йедирилмиш хорузлар да дюйцшкян оларды. 

Онлар  ал-гана  бойанынъа  мейдандан  чыхмаздылар.  Беля  хоурзлар 

щям  димдикляри,  щям  айаг  ъайнагларында  итилянмиш  мямизляри  иля 

дюйцшярдиляр.  

Хоруз дюйцшдцрмя бир саатдан чох чякярди. Бу тамашалара да 

хейли адам топлашарды. 

Хорузбазлар  йа  мяръдян,  йа  да  бюйцк  мябляьли  пулдан  хоруз 

дюйцшдцрярдиляр.  Тамашачылар  ися  пул  вермяздиляр.  Мцяййян 

гушчулар мяшщур ъинс хорузлары чолпалыгдан сахлар, онлары дюйцшкян 

хорузлар кими бясляйяр, ики-цч илликдя ися баща гиймятя хорузбазлара 

сатардылар. 

Хоруз  дюйцшдцрмянин  бязян  зярярли  нятиъяляри  дя  оларды. 

Гызышмыш  хорузлар  тамашачыларын,  кюрпя  ушагларын,  бязян  дя 

хорузбазларын  юзлярини  горхудар,  йахуд  киминся  цстцня  атылар, 

димдийи иля цз-эюзцнц зядяляйярди.  

Лакин  буна  бахмайараг  щявяскар  хорузбазлар  да 

щявясляриндян  ял  чякмяз,  хоруз  дюйцшдцрмяни    юзляриня  пешя 

щесаб  едяр  вя  ону  нясилбянясил  ушагларына  да  юйрядярдиляр. 

Шющрятли  хорузбазларын  йетишмяси  та  гядимдян  щямин  янянялярля 

баьлы  олмушдур.  Ийирминъи  ясрин  яввялляриндя  ися  бу  тамаша, 

Бакыда  базар  ятрафы  вя  карвансара  габаьы  мейданчаларда 

эюстярилян кцтляви фярди тамашалардан олмушдур. 

Ясрлярин  йаддашындан  сцзцлцб  эялян  хоруздюйцшдцрмя  бу  эцн 

дя фярди тамаша эюстярянлярин репертуарларында давам етмякдядир.  

Азярбайъанда 

йайылмыш 

фярди 

тамашалардан 



бири 

дя 


билдирчинбазлыг вя йа гушбазлыгдыр.  

Бу  тамашаларын  да  йаранма  тарихи  чох  гядимляря  эедиб  чыхыр. 

Гядим  Месапотомийада  «гуш  дили  билянляр»  мцхтялиф  гушлары 

ящлиляшдириб  онлардан  рабитя,  информасийа  васитяси  кими  истифадя 

едирдиляр.  Сонракы  маэийа  вя  сещр  тясяввцрляриндя  ися  гушларын 

сещркар, щами, хиласедиъи функсийалары да нязяря чарпамаьа башлады. 

Наьылларда  эюрдцйцмцз  эюйярчин,  билдирчин  дя  щямин  функсийалары 

дашыйан  бядии  образа  чеврилди.  Эюйярчинляр  йолу  итирянляря  йол 

эюстярди,  чыхарылан  эюзлярин  ялаъыны  сюйляди.  Гуш  дилини  юйрянмякля 


 

427


инсан бир сыра фювгяладя сирляря йийяляняъяйиня цмид бясляди, эюйярчин 

вя  билдирчини  юз  мяишятиня  дахил  етмякля  билдирчинбазлыьын  ясасыны 

гойду.  Заман  кечдикъя  бу,  йени-йени  ъящятлярля  зянэинляшди, 

билдирчиня алудялик йаранды вя мящдуд даиряли билдирчин щявяскарлары 

юзляринин  фярди  тамашаларыны  йаратдылар.  Яслиндя  билдирчинбазлыг  вя 

гушбазлыг  етнопсихоложи  дцшцнъядя  гцтбляри  вя  юлчцляри  щяля  мцяййян 

едилмямиш фярди тамашалардандыр. Онун ятрафлы арашдырылмасы бир нечя 

елмин  говшаьында,  синкретизминдя  ачыглана  биляр.  Буэцнкц  щалында 

ися  о,  юзцнямяхсус  яняняви    хцсусиййятляри,  шящяр  щяйаты  цчцн 

спесификлийи вя с. иля юзцнц давам етдирмяйиндядир. 

Билдирчинбазлыг  вя  йа  гушбазлыьын  юзцня  мяхсус  тялябляри  вя 

хцсусиййятляри вардыр. 

Бязян  бюйцк  бир  аилянин  бир  вя  йа  беш-алты  няфяр  цзвц  билдирчин 

сахлайар,  онлара  гуллуг  едяр,  базарда  билдирчин  вя  билдирчин 

йумуртасы  алвери  едярдиляр.  Бу  йумурта  чох  бащалы  олуб  бир  сыра 

дярдлярин дярманы щесаб едилярди. 

Билдирчинбазлар  бцтцн  эцнц  билдирчинляри  щавайа  учурдар, 

онларын  дювря  вурмасына,  ганад  чалмасына  щясядля  тамаша 

едярдиляр.  Бязян  дя  юзляри  кими  беш-атлы  няфяр  беля  щявяскар  тапыб 

эятиряр,  билдирчинлярин  охумаларына,  гяфяся  гайытмаларына  тамаша 

едярдиляр. «Билдирчинляр  юз  охумаларына  эюря  бир-бирляриндян 

фярглянирляр.  Биринъиляр  йорьа,  йяни  тез,  икинъиляр  шумора,  йяни  бир  аз 



аьыр, цчцнъцляр ися лап аьыр охуйан билдирчинлярдир. Бу ахырынъылар чох 

адлы  вя  бащалы  билдирчинлярдир.  Бу  гушун  бир  гярибя  шакяри  вардыр  ки, 

йери  эен  олса  охумаз.  Онун  гяфясинин  ени  вя  узунлуьу  алты,  щцн-

дцрлцйц  ийирми  сантиметр,  цстц  ися  дямир  миллярля  щюрцлмцш  оларды. 

Гяфясин  ичиндя  гуш  тцкцндян  йумшаг  дюшякляр  гайырыб  гушун  башы 

цстцндя  бяркидярдиляр  ки,  юзцнц  ора-бура  чырпанда  башы  даьылмасын. 

Бу гуш ишыгда йата билмяз. Онун йатмасы цчцн йа гяфясин цстцня бир 

дясмал салар, йа да гяфяси гаранлыг евя апарардылар. Билдирчинин йедийи 

ади дары оларды. Арабир шадяня дя верярдиляр ки, гуш гызышсын. Щяфтялярля 

чюллярдя хясилляр (якин) арасында тор  гуран  гушчулар билдирчин  дцдцйц 

(эийид)  чалмагла  еркяк  билдирчини  алдадыб  тутардылар.  Ону  тутмаг 

цсулу  беля  иди:  хясиллярин  цзяриня  бюйцк  тор  дюшярдиляр.  Гушчуларын 

юзляри ися хясиллярин дибиндя эизляниб дцдцк чалардылар. Еркяк билдирчин 

дцдцйцн  сясиня  алданыб  торун  алтына  эялярди,  гушчулар  гушун  тора 

дцшдцйцнц  эюрдцкдя  гяфилдян  айаьа  дурардылар.  Гуш  йанында  адам 

эюръяк  щавайа  галхмаг  истяркян  тора  илишяр  вя  ону  тутардылар. 

Билдирчини шящяря эятиряряк гяфяся салардылар. Щяйятдя мцяййян бир йеря 

вя йа кцчя гапысынын цстцня бир мых вуруб гяфяси орадан асар вя гуша 

мушгурдардылар. Мушгурдугда гуш «мямо-мямо», гушун сащиби ися 


 

428


ащястя  сясля  «щя-щя»  дейярди.  Гуш  ися  охумаьа  башларды.  Гушун 

охумаьына алверчи, баггал, таъир, дяллал кимиляри топлашарды... 

Гуш  охуйандан  сонра  бу  барядя  бюйцк  мцбащися  вя  щюъятляр 

башларда (14, 150-151). Щяря гушун охудуьуну бир ъцря йозарды. 

Билдирчин  охумаларына  гулаг  асмагдан  хцсуси  ляззят  алан 

билдирчинбазлар  бязян  тяк-тянща  билдирчинляри  щавайа  бурахыб  онларын 

охумасына, няьмяляриня, «дилиня» гулаг асардылар. 

Ана,  бала,  еркяк  вя  диши  билдирчинляр  бир-бири  иля  гуш  дили 

«данышыр». Бу «данышыглар» ясасян онлар щавайа бурахылдыгдан сонра 

башланыр.  Мяшщур  билдирчинбазлар  бу  дилин  айры-айры  ладлар,  нотлар, 

сясляр  вя  сяс  комплексляриндян  ибарят  олан  сяс  ващидляри  ясасында 

«сюзляр»  дцзялтмиш  вя  бунлары  «билдирчин  дили»  кими  юйрянмишляр (14, 

125). 

Щавайа бурахылдыгдан сонра «данышан» билдирчинлярин сющбятини 



изащ  етмяк  истяйян  билдирчинбазлар  бир-бири  иля  чох  вахт  саатларла 

мцбащися едярдиляр. 

Чохлу билдирчин сахлайанлар ися кичик йувалардан ибарят билдирчин 

дамлары  тикяр,  бунун  цстцнц  дямирля  юртярдиляр  ки,  йаьыш,  гар 

билдирчинляри дюймясин.  

Гядим  тарихи  яняняляря  малик  билдирсинбазлыг  вя  йа  гушбазлыг 

Бакы  вя  шящярятрафы  кяндлярдя  бу  эцня  гядяр  йашайан  фярди 

тамашалардан бири кими диггяти ъялб едир.   

Фярди  тамашаларын  мараглы  типляриндян  бири  дя  йумурта 

дюйцшдцрмядир.  Йумурта  дюйцшдцрмя  пайызын  сонларындан  башла-

йараг  йазын  орталарына  гядяр  ачыг  щавада,  базар  вя  карвансара 

мейданчаларында,  айры-айры  шящяр  вя  кяндлярдяки  мцхтялиф  шянлик 

мярасимляриндя  кечирилярди.  Новруз  мярасими  заманы  ися  йумурта 

дюйцшдцрмя  бишмиш,  рянэлянмиш  йумурталарла  даща  тянтяняли 

кечирилярди.  



Йумурта  дюйцшдцрмя  ики  фярд  арасында  ачыг  щавада  кечирилир

Йумуртаны  ялдя  тутуб  дюйцшдцрцлцр.  Сынан  йумурта  рягибиндир. 

Мцяййян  шярт,  мяръ  принсипиня  ясасланыр.  Сынан  чий  вя  йа  бишмиш 

йумурталар  тамашачылара,  базар  вя  карвансарай  ятрафында  долашан 

касыб,  кимсясиз  адамлары – гоъалара  вя  ялилляря,  ушаглара  пулсуз 

пайланырды. Тамашанын мащиййятиндя  башга  мейдан  тамашаларында 

олдуьу  кими,  имкансыз  адамлара  кюмяклик  эюстярмяк  мягамы  да 

йох дейилдир. 

Бу тамаша заманы да щявяскарлар мцхтялиф няьмяляр охуйар, ялиндяки 

йумурталарын дашдан да бярк олдуьуну сюйлямякля рягибиня психоложи тясир 

эюстяряр,  ону  чашдырар,  нювбяни  ялиндян  алмаьа  чалышарды.  Галиб  тяряф  юз 


 

429


рягибинин  йумурта  сябятини  ялиндян  алыб  фяхрля  охуйар  вя  нювбяти 

щявяскарлары дюйцшя чаьырарды: 

Даш йумуртам, 

Бир сябятлик 

Даш, даш... 

Йумуртасын 

Баш йумуртам, 

Сындырдым... 

Баш, баш... 

Даш йумуртам, 

Щяъи дайыны 

Даш, даш... 

Йандырдым, 

Баш йумуртам, 

 

Баш, баш...   (6, 125) 



Бундан сонра ися галиб йа башга рягибля дюйцшя эиряр, йа да мяръи 

уддуьундан йумурталарын бир щиссясини адамлара пайлайыб бир щиссясини 

дя баггаллара, дцканчылара уъуз гиймятя сатардылар. 

Мейдан тамашаларына мцнасибят, мцхтялиф дюврлярдя бирмяналы 

олмамышдыр.  Мцяййян  дюврлярдя  бу  тамашалар  йаманланыб 

диггятдян  йайындырылмыш,  йалныз  зярярли  ъящятлярини  габартмагла 

онлары  халг  арасында  эюздян  салмаьа  ъящдляр  эюстярилмишдир.  Тябии 

ки,  бцтцн  бу  кими  мцнасибятляр  милли  културоложи  фикря  йанлыш 

бахышларын нятиъяси кими баша дцшцлмялидир. 

Мейдан тамашалары вя онларын щяр бир йаранма дюврц, естетик 

типинин  дцшцнъя  юзцнямяхсус  йери  вардыр.  Онлар  яъдадларымызын 

йаратдыьы  улу  мядяниййятин  бизя  эялиб  чатмыш  нцмуняляридир. 

Онлары  горумаг,  йаймаг  вя  эяляъяк  нясиллярин  йаддашына 

ютцрмяк  бизим  ян  бюйцк  вя  шяряфли  вятяндашлыг  боръумузу  кими 

гябул едилмялидир. 

 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin