Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu



Yüklə 1,8 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/41
tarix12.12.2019
ölçüsü1,8 Mb.
#29906
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   41
Dilcilik-institutunun-eserleri-1-2018

dildənkənar  amillərin  təsiri  ilə  qeyri-təbii  meyillərin,  dilin 
təbiətinə  və  tipologiyasına  yad  olan    proses  və  “qəlib”lərin  
tətbiqi  nəticəsində  dil  mənzərəsində  nəzərə  çarpan  “təsadüfi” 
dəyişikliklər özünü göstərir.  Belə halların qarşısının vaxtında 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
106 
 
alınması, uyğun prinsip və qaydaların müəyyənləşməsi norma 
səviyyəsində    artıqlığa  gətirib  çıxaran    variativliyin  ortadan 
qalxmasına şərait yaradar. 
Dilə  kənar  təsir  –  alınmaların  mənimsənilməsi  ilə  bağlı 
məqamlar, dilə substratın təsiri  bütün səviyyələrdə - fonetik, 
leksik,  qrammatik səciyyəli ola bilər. Lakin “Substrat təsiri bir 
çox illər sonra, hətta substrat etnik ortamı meydandan qalxdıqdan 
xeyli sonra, o dil isə bu ərazidə işləkliyini itirdikdən sonra belə 
(xüsusilə,  fonetika  və  sintaksisdə)  özünü  büruzə  verə  bilər” 
(s.48).  fonetik  substrat  ən  dayanıqlı  ...  hesab  olunur  (7,  s.48). 
Müsahibələrinin  birində  görkəmli  türkoloq  F.Cəlilovun  qeyd 
etdiyi kimi, “doğma sözümüzün dildə doğub-törəmə imkanı var, 
alınma söz isə dilimizdə qısır qalır”. 
-iyyat,-  iyyət və -iyyə şəkilçisinin  fonem  tərkibini  nəzərdən 
keçirmək  kifayətdir  ki,  onun  dilimizin  ümumi  qanunauyğunlu-
ğuna  zidd  olması  aşkarlansın:  “iyyə”  hissəciyində  iki  sait 
arasında qaşa “y”  işlənir. “Y samitinin tələffüzü zamanı ... dil, 
demək olar ki, i saitinin tələffüzü zamanı aldığı vəziyyətdə olur... 
Saitlərarası  mövqedə  onu  saitlərdən  ossiloqrafik  şəkil  cəhətdən 
fərqləndirmək, deməkolar ki, mümkün deyildir” (8, s.164-165). 
Azərbaycan  dili  üçün  ki  saitin  yanaşı  işlənməsinin  belə  
səciyyəvi olmadığını nəzərə alsaq, bu şəkilçinin nitq axınında 
ümumi  ton  mənzərəsinə  təsirini  təsəvvür  etmək  çətin  deyil. 
İntonasiyanın    dilin  tipoloji  quruluşundan  birbaşa  asılı  oldu-
ğundan  əruza  məxsus  ritm  türk  dillərində  iltisaqiliyin  verdiyi 
xüsusi  tarazlığa  malik  ölçü  ilə  uyğun  gəlmir.  Nəzərə  almaq 
lazımdır  ki,  dilin  ümumi  qanunauyğunluqları  ilə səsləşməyən 
belə  məqamlar  min  illərdən  bəri  formalaşmış  artikulyasiya 
aparatı “alqoritminə”, eləcə də  fonoloji səviyyədə dəyişmələrə 
gətirib çıxarır ki, bu da nəticədə morfoloji və sintaktik səviy-
yədə dəyişmələrə - son nəticədə isə struktur dəyişmələrinə sə-
bəb  olur.  Səslərin  kəmiyyət  göstəriciləri  ümumi  prosodiya 
mənzərəsinin  dəyişilməsinə  gətirib  çıxarmaqla  fərqli 
intonasiyanın meydana çıxmasını şərtləndirir. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
107 
 
Bəzi  həssas  məqamlarda  diqqətli  olacağımız  təqdirdə 
dilimizin  inkişaf  istiqamətləri  ilə  bağlı  ciddi  narahatlığa  əsas 
yoxdur.  “Əgər  bu  və  ya  digər  hind-Avropa  dili  min  ildə 
tanınmaz dərəcədə dəyişirsə, bu vəziyyəti türk dillərinə şamil 
etmək  olmaz,  çünki  türk  dilləri  neçə  min  ildir  ki,  morfoloji 
quruluşunda  iltisaqi  texnikanın  gücü,  morfonoloji  quruluşunda 
heca modellərinin ideal sayı, vurğunun dinamikası, səs uyuşması 
qanunu,  fonotaktikanın  sadəliyi,  səs  quruluşunda  fonemlər 
sisteminin simmetriyası ilə dilin daxili mükəmməl mexanizmini 
qoruya bilmişdir. Türk dillərində cins kateqoriyasının olmaması, 
feillərin  çevikliyi  ilə  müşayiət  olunan  paradiqmalar,  sintaksem 
düzümü  kimi  məsələlər  də  həmin  stabilliyi  şərtləndirən 
əlamətlərdir” (6, s.33). 
Sonda  diqqətimizi  cəlb  edən  bəzi  məqamlara  diqqəti  cəlb 
etməyi lazım bilirik: 
• 35-ci bəndin ( “Mənbə dildə söz ortasında qoşa ss samiti 
olan aşağıdakı sözlər də bir s hərfi ilə yazılır: masaj, pasaj, şose 
və  s.”)  bu  tipli  digər  sözlərə  də  şamil  edilməsi  daha 
məqsədəuyğun  olardı:  disertasiya,  komisiya,  komisar,  aqresiya, 
asimilyasiya, asistent, diskusiya... 
• Layihədə  attestasiya,  attestat,  attaşe,  attraksion  tipli 
sözlərin tək t samiti ilə yazılması ilə bağlı müvafiq bəndin olması 
məqsədəuyğun olardı. 
• Eyni  məsələni  müxtəlif  dillərdən  alınmaları  əks  etdirən 
fərqli  saitlərin  sözdə  yanaşı  işlənməsi  -  qoşasaitli  bəzi  sözlərin 
yazılışına da aid etmək olar. Bu hal,  məlum olduğu kimi, dilimiz 
üçün səciyyəvi olmadığından tələffüzdə bu tipli sözlərdə iki sait 
arasına  y  samiti  əlavə  olunur:  ailə,  təbiət,  zəif...  Bir  zamanlar 
qayda,  fayda  (qaidə,  faidə  -  Mən  istəyirəm  ki,  ticarətin  hər  bir 
yolunu və qaidəsini sənə öyrədim. Ə. Haqverdiyev; Bizə ondan 
və leyk faidə yox. S.Ə. Şirvani.) tipli sözlərin orfoqrafiyasını 
yada  salmaq  kifayətdir.  “Vedro”  sözünün  vedrə  şəklinə 
salınması da tam məqsədəuyğun fakt kimi dəyərləndirilə bilər. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
108 
 
Bu  baxımdan  yanaşdıqda  qeyd  olunan  sözlərin  ayilə,  təbiyət, 
zəyif şəklində yazılışı daha məntiqli görünür. 
• Söz  ortasında  eynicinsli  qoşa  samitlə  (mm)  yazılan 
sözlərin  bir  samitlə  yazılması  (komunikativ,  qramatika) 
məqsədəuyğun olardı. 
• Azərbaycan  dilində  cins  kateqoriyasının  olmadığını  və 
bir  neçə  sözü  əhatə  etdiyini  nəzərə  alaraq  bəzi  peşə  adlarına 
artırılan  şəkilçidən  imtina  olunmasını  daha  məqsədəuyğun 
hesab  edirik:  müəllim//müəllimə,  katib//katibə,  aktyor  // 
aktrisa...  Bu  şəkilçinin  bir  neçə  sözü  əhatə  etməsi,  digər  bu 
kateqoriyadan olan sözlərə artırıla bilməməsi (həkim, rəssam, 
mühəndis,  mühasib...),  eləcə  də  türk  təfəkküründə  gender 
ayrıseçkiliyinin  qabarıq  olmaması  bu  fikrin  əsaslı  olduğunu 
göstərir.    Ixtisas  və  peşə  ilə  bağlı  vacib  məsələ  yaxşı 
mütəxəssis olmaqdır, gender fərqi deyil.  
Orfoqrafiyaya qaydaları dilin fonem sistemi və bu sistem 
daxilində baş verən qanunauyğun dəyişmələrlə yanaşı, mövcud 
ənənə,  dilin  inkişaf  tendensiyası  –  istiqaməti  və  dil 
sistemindəki  davamlı  inkişaf  ardıcıllığını  nəzərə  almağı  tələb 
edir.  Yazı  normasının  əsasını  təşkil  edən  bu  qaydaların 
praqmatik  tərəfi  -  ədəbi  dilin  tətbiqində  vahidliyi,  bütövlüyü 
qorumaq  meyili  diqqət  mərkəzində  saxlanılmalıdır.  Dövlət 
dilinə  münasibət  birmənalı  olmalı,  hər  bir  vətəndaş  bu 
məsələdə məsuliyyətini dərk etməli, dövlət atributlarından biri 
kimi  (Himnin  ifa  olunduğu  dil  olaraq!),  dövlətçiliyin 
təminatçısı  kimi  xüsusi  hörmət  və  həssaslıqla  yanaşmalıdır. 
Unutmamalıyıq ki, “dil məsələsi – dövlətin milli təhlükəsizliyi 
məsələsidir!” (9). 
 
 
 
 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
109 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. 
Ф. де Соссюр. Труды по языкознанию. М., 1977. 
2. 
Рахманов  Дж.  А.  Статистико-дистрибутивный 
анализ азербайджанского текста  (На уровне графем и 
фонем)  //  автореферат  дис.  ...  кандидата 
филологических наук . Ин-т языкознания им. Насими. 
- Баку, 1988. - 23 с. 
3. 
Частотность  букв  в  казахском  языке  и  типичные 
ошибки  в  произношении.// 
https://zonakz.net/blogs/user/ertur/-
9528.html?mode=full
    
4. 
Частотность  букв  русского  алфавита// 
http://dic.-
academic.ru/dic.nsf/ruwiki/370211
  
 
5. 
A.  Axundov.  Azərbaycan  dilinin  fonemlər  sistemi.  Bakı, 
1973. 
6. 
F. Cəlilov. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. 
Bakı, Maarif, 1988. 
7. 
Абаев  В.  И.  Абаев  В.  И.  Скифо-европейские  изог-
лоссы. На стыке Востока и Запада. М., 1965. 
8. 
A. Axundov. Azərbaycan  dilinin fonetikası. Bakı, 1984. 
9. 
Вербицкая  Л.  Cовременная  русская  орфоэпия  и  ор-
фофония.  //Чуждоезиково  обучение,  година  XL, 
книжка  1,  2013// 
http://master-rki.net/docs/Verbits-
kaya012013
 
 
 
Назакeт  Газиева 
Влияние глобализации на языковые процессы: 
языковая ситуация и закономерности правописания. 
Резюме 
 
В статье исследуются процессы наблюдаемые в языке 
в период глобализации, анализируется языковая ситуация 
и  проблемы  правописания.  В  статье  также  говорится  о 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
110 
 
важности  применения    статистических    методов  для 
исследования  процессов,  наблюдаемых  в  фонологической 
системе.  В  исследованиях,  проводимых  на  материале  ху-
дожественной литературы определяется частотные качества 
и  комбинаторные  свойства  звуков  Азербайджанского 
языка.  
Nazaket Gazıevа 
The influence of globalization on language processes: 
the language situation and the laws of spelling. 
Summary 
 
The article studies the processes observed in the language 
in the period of globalization, analyzes the language situation 
and  spelling  problems.
 
The  article  also  talks  about  the 
importance of using statistical methods to study the processes 
observed in the phonological system. In studies conducted on 
material of literature is determined by the frequency of quality 
and  combinatorial  properties  of  the  sounds  of  Azerbaijani 
language. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
111 
 
Pərviz İsmayılov 
 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  
perviz.ismayilov@gmail.com
 
 
Antroponimik sistemin xronoloji ardıcıllıqla 
öyrənilməsi məsələsinə dair 
 
 Açar  sözlər:  antroponim,  antropoəsas,  antropoformant,  yazılı 
abidə, model, modelləşdirmə 
Ключевой  слова:  антропоним,  антропооснова,  антропофор-
мант, письменный памятник, модель, моделирование  
Key words: anthroponym, anthropostem, anthropoformant, written 
monument, model, modeling 
 
Tarixi onomastikada həm nəzəri, həm də tətbiqi problemlərin həlli 
aktualdır. Müasir dövrdə türk dilləri üçün ümumi və ortaq olan vahidlərin 
toplanması və onların bir toplu kimi araşdırılması son dərəcə vacibdir və 
bu  baxımdan  onomastik  vahidlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumtürk 
səviyyəsində onomastikaının araşdırılmış və tədqiq edilməmiş məsələlərinin 
aydınlaşdırılması özü də ayrıca bir problemdir. Təbii ki, tədqiqatların kəmiy-
yəti  onların  keyfiyyət  göstəricisi  deyildir.  Keyfiyyətcə  qiymətləndirmənin 
özü  müəyyən  axtarışlar,  araşdırmalar  üzrə  aparılmalıdır.  Ayrı-ayrı  türk 
dillərində  onomastik  vahidlərin  siyahıları,  lüğətləri,  məlumat  kitablarının 
nəşr olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əgər belə toplular varsa, onların 
birləşdirilməsi istiqamətində iş görmək zərurəti meydana çıxır. Türk dillə-
rinin  ümumi  tarixi  onomastik  mənzərəsi  ayrı-ayrı  türk  dillərinin  tarixi 
onomastikaları üzrə tədqiqatların müqayisəli şəkildə təhlil və araşdırmaları 
prosesində daha aşkar görünənləri, zənnimizcə, heç bir şübhə doğurmur. 
Qeyd edilən istiqamətlərdə işlərin aparılması bir çox səbəblərdən çətin və 
ağırdı.  Məsələnin  türk  dilləri  üçün  ortaq  planda  qoyulmasının  vacibliyi 
çətinliyi, işin ağırlığını kölgədə qoyur.  
Onomasologiyada  özünü  göstərən  cəhətlərdən  biri  də  adların, 
nominasiyası  prosesinə  təsir  göstərən  amilləri  aşkara  çıxarmaq,  xüsusi 
adların təşəkkül  və  formalaşma prinsiplərini  aydınlaşdırmaq  üçün  müx-
təlif elm sahələrinə dair bilikləri bir yerə toplamaqdır. Onomastik vahid-
lərin  hər  bir  qrupunun  verdiyi  materialın  özünəməxsus  xüsusiyyətləri 
vardır. Bəzi onomastik materiallar dil tarixinin, o cümlədən bir sıra başqa 
sahələrin  tarixinin  öyrənilməsi  üçün  daha  zəngin  faktlar  verirsə,  başqa 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
112 
 
qrup vahidlərdə belə faktlar az olur. Biz belə bir qənaətdəyik ki, dil tarixi, 
o cümlədən tarixi onomastikanın tədqiqi üçün qədim antroponimlərin və 
toponimlərin  öyrənilməsi,  araşdırılması  daha  vacib  və  daha  əhəmiy-
yətlidir. Yazıyaqədərki dövrün onomastikası birinci tarixi onomastik qatı 
təşkil  edir.  Sonrakı  qatlar  dilin  yazılı  abidləri,  xüsusən  də  fundamental 
yazılı abidələri əsasında müəyyənləşdirilməlidir. Biz bu qata Orxon-Yenisey 
abidələrinin dilində işlənmiş onomastik vahidləri daxil etməyi məqsədəuy-
ğun sayırıq. Türk  yazılı abidələrindən  Orxon-Yenisey  abidələri  ümumtürk 
abidəsi  sayılır.  Bundan  əlavə  ayrı-ayrı  dillər  qruplarına  aid  abidələr  də  az 
deyildir.  Tarixi  onomastika  üçün  həm  dil  qrupları  və  ayrı-ayrı  dillərə  aid 
abidələrin  onomastikası  tədqiqat  əhəmiyyət  daşıyır.  Təbii  ki,  abidələrin 
yazılma  tarixlərinə  görə  xronoloji  qaydada  tədqiqi  məsələyə  ardıcıl 
yanaşmanı  təmin  edir.  Bu  halda  müəyyən  dövr  üçün  məqbul  sayılan 
onomastik  vahidlərin  bir  yerə  toplanması  imkanı  qazanılır.  1303-cü  ildə 
yazılması ehtimal edilən «Kodeks Kumanikus», Kitabi-məcmu-e tərcüman 
türki və əcəmi və möqoli və farsi» (XIII) lüğəti, Əbu Həyyan Əl-Qarnatinin 
(və  ya əl-Əndəlusi)  «Kitabul  idrak,  lisan-ül  ətrak  (XII),  Cəmaləddin  Ət-
Türkinin  «kitabi-bulqat  əl  muştak  fil-luğati  əttürk  və  əl  kıfçak»  (XV), 
«Ət-töhfət üz-zəkiyyə, fil-lüğət-it Türkiyyə» (XV), Mahmud Kaşğarinin 
«Divani-lüğət-it türk», Yusif Balasaqunlunun «Qutadqu Biliq», «Kitabi-
Dədə Qorqud» dastanları, «Oğuznamə»lər, uyğur abidəsi «Altun-yaruk» 
və  bir  sıra  başqa  abidələr,  həmçinin  qazax  dilindəki  «Alpamış»,  qırğız 
dilindəki  «Manas»  dastanları,  «Koroğlu»  dastanı  və  s.  bir  yerdə  türk 
dillərinin tarixi onomastikası ilə bağlı kifayət qədər böyük bir materialın 
toplanmasına əsas verəcəkdir. Əldə olan materiallara əsasən deyə bilərik 
ki,  Əzizxan  Tanrıverdinin  “Qədim  türk  mənbələrində  yaşayan  şəxs 
adları”  monoqrafiyası  məhz  qeyd  etdiyimiz  planda  yazılmış  olduqca 
əhəmiyyətli  tədqiqat  işidir.  Əsərdə  Orxon-Yenisey  abidələri,  "Dədə 
Qorqud kitabı", "Manas" dastanı, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-
türk" əsəri və bir sıra digər qədim türk mənbələrindəki səxs adları tarixi-
linqvistik  müstəvidə  tədqiq  edilmişdir  [1,  s.  19].  Onu  da  qeyd  edək  ki, 
türkologiyada  və  ayrı-ayrı  türk  dillərində  bu  abidələr  üzrə  irili-xırdalı 
müxtəlif  aspektli  tədqiqatlar  aparılmışdır.  Məsələn,  Ç.Hüseynzadənin 
«Orta  əsrlər  ərəbdilli  yazılı  abidələrdə  türk  mənşəli  antroponimlər» 
monoqrafiyasında, əsasən, türk mənşəli antroponimlərin müəyyən dövrə 
aid olanları tədqiq və təqdim olunmuşdur [2, s.18].  
Ə.Tanrıverdi  Orxon-Yenisey  abidələrindəki  antroponimləri 
quruluşuna  görə  üç  yerə  bölür:    1)  sadə  quruluşlu  antroponimlər:  Bars, 
Buğa, Böri, Kara və s.; 2) düzəltmə quruluşlu antroponimlər: Edçu, Elçi, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
113 
 
Salçı, İnançu, Kutluğ, Toğluk, Bökli, Təkəş, Bilgə, Kapağan, Kıyağan və 
s.;  3)  mürəkkəb quruluşlu antroponimlər: Altuğa,  Elbilgə, İltəris,   və s. 
Müəllif  mürəkkəb  antroponimlərdən  bəhs  edərkən  Orxon-Yenisey 
abidələrindəki mürəkkəb antroponimlərin daha çox model təşkil etdiyini 
qeyd edir və modelləri tərkibdəki sözlərin miqdarı üzrə dörd sinfə bölür: 
1)  tərkibində  iki  söz  olan  model:  Aza  Tutuk,  Alp  Urunu,  Apa  Tarkan, 
Buğak Tutuk, Kutluğ çor və s.; 2) üç sözdən ibarət olanlar: Boyla Buğa 
Tarkan,  Ögə  Bert  Tutuk,  Öz  Alp  Tutuk  və  s.;  3)  dörd  sözdən  ibarət 
olanlar: Ög Bas İn Alp, İnançu Apa Yargan Tarkan və s.; 4) beş sözdən 
ibarət olanlar: Tüz Bay Küç Bars Kutluğ [1, s.60].  
Araşdırmalar  göstərir  ki,  Orxon-Yenisey  abidələrində  iki  sözdən 
ibarət  olan  antroponimik  modellər  üstünlük  təşkil  edir.  Ə.Tanrıverdi 
göstərir  ki,  Orxon-Yenisey  abidələrindəki  antroponimlər  arasında 
birhecalı  antroponimləri  –  Bay  Apa,  Bars  Bəg,  Küç  Bars,  Küç  Kül, 
ikihecalı  antroponimləri  –  Arslan,  Altun,  Bogü,  Sabık  Basar,  Yamtar, 
Kutluğ və s., üçhecalı antroponimləri – Bağatur, İsbara, İlbigə, Kapağan, 
ayırmaq  olar.  Bunların  arasında  bir  və  ikihecalı  appelyativlər  əsasında 
formalaşanlar  çoxluq  təşkil  edir.  Hətta  çoxsözlü  antroponimik 
modellərdəki  vahidlərin  hamısının  azhecalı  olmasına  təsadüf  edilir. 
Məsələn,  “Tüz  Bay  Küç  Bars  Kutluk”  antroponimik  modelindəki  beş 
sözdən dördü birhecalıdır [1, s.61].  
Linqvistikada  modelləşdirmə  müəyyən  kriteriyalar  əsasında 
vahidlərin  forma  və  ya  məzmun  planına  görə  eyni  çərçivə  daxilinə 
salınması  nəzərdə  tutulur.  Qurulan  qəliblər  model  adlandırılır. 
Ə.Tanrıverdi  modelləşdirmə  üçün  mürəkkəb  antroponimləri  vahid  kimi 
götürmüş  və  onları  tərkibdəki  sözlərin  sayı  əsasında  qruplaşdırmış, 
müvafiq modelləri tərtib etmişdir. Belə modellərdə beş sözdən ibarət olan 
adlar qrupu da aşkara çıxır ki, bu, adlandırmanın qənaət prinsiplərini bir 
qədər pozur. Belə hesab etmək olar  və ya belə bir mülahizə irəli sürmək 
olar ki, dilin qədim qatlarına getdikcə antroponimlərin sadə variantlarda 
olması  ağlabatandır.  Yəni  insana  ad  verərkən  onun  tələffüzünün 
ahəngdarlığı,  eləcə  də  qısalığı  aparıcı  olmalıdır.  Təsadüfi  deyil  ki,  iki 
sözdən ibarət olan mürəkkəb antroponimlər Orxon-Yenisey abidələrində 
çoxluğu ilə seçilir. Beş sözdən ibarət olan modelə aid Ə.Tanrıverdi yalnız 
bir  nümunə  vermişdir:  Tuz  Bay  Küç  Bars  Külüğ  [1,  s.61].  Bununla 
yanaşı  əsərdə  Ak  baş  Atık  İnal  Ögə  antroponimi  də  təhlilə  cəlb 
edilmişdir.  Həmin  təhlildə  göstərilir  ki,  Ak  baş  Atık  İnal  Ögə  adındakı 
sözlər ardıcıl olaraq aşağıdakı mənalara malikdir: ak - ağ, baş - baş, inal - 
inanılmış,  etibarlı,  ögə  -  müdrik,  ağıllı.  Bu  ardıcıllıqda  Atık  sözünün 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
114 
 
müasir dildə açılışı yoxdur. Ə.Tanrıverdi, Ə.Rəcəbov və Y.Məmmədova 
istinadla qeyd edir ki, söz “at” kökü və “-ık” şəkilçisi əsasında formalaş-
mışdır.  “Ak  baş  Atık”  mürəkkəb  adı  “ağ  baş  atı  olan”  kimi  izahlanır. 
Ə.Tanrıverdi  “atık”  sözünün  appelyativ  olaraq  “tanınmayan,  bilinməyən” 
anlamlı “aduk”  və “ayı” anlamlı “adığ” sözlərinin ola biləcəyi ehtimalını 
irəli sürür, “ayı” dır. Xüsusi adların fərqli müxtəlifliyi onların öyrənilməsinə 
əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bir halda yer, ərazi, yaşayış məntəqəsi 
xüsusi ad alırsa, başqa halda xüsusi adın arxasında real subyekt durur. Təbii 
ki,  insanı  coğrafi  obyekti,  heyvani,  kosmik  obyekti  adlandırma  fərqli 
hadisələrdi.  Ona  görə  də,  xüsusi  adların  öyrənilməsində  həm  oxşar,  həm 
spesifik  məsələlər  üzə  çıxır.Antroponimlərin  modelləşdirilməsi  məsələsini 
fərqli şəkildə qoymaq olar. Əgər antroponim çox sözdən düzəlirsə, bu halda 
modelləşdirmənin sözlərin miqdarına əsasən aparılması mümkündür. Lakin 
belə  modelləşdirmə  adın  tərkibindəki  hər  bir  sözün  semantik 
xüsusiyyətlərini  nəzərə  almır.  Antroponimlərin  əksəriyyəti  bir  sözdən 
ibarətdir və iki və daha artıq sözün işlənməsi, şübhəsiz ki, tarixən sonrakı 
dövrlərə  aid  ola  bilər.  Ona  görə  də  ilk  növbədə  bir  sözdən  ibarət 
antroponimlərin modelləşdirilməsi, daha sonra isə iki sözdən ibarət antropo-
nimlərin  modelləşdirilməsi  məsələsini  qoymaq  daha  məqsədəuyğundur. 
Xüsusi  adların  düzəlməsi  məsələsini  təhlil  edərkən,  əsaslar  və 
formantlardan  danışmaq  lazım  gəlir.  Çünki  əsasın  tərkibinə  daxil  olan 
prefiks, kök və suffikslər, bir qayda olaraq, onomastikaya qədərki formanın 
komponentləridir.  Onlar  xüsusi  adlar  üçün  baza  rolunu  oynamışdır. 
Sonuncunun  tərkibinə  hazır  əsaslar  (enonimlər)  axırda  daxil  olmuşdur  [3, 
s.22].  Antroponimlərin  struktur-semantik  tədqiqatlarında  “antropoəsas”  və 
“antropoformant”  anlayışlarından  istifadə  olunur.  «Antroponimik  əsas 
(antropoəsas) şəkilçisi və antropoformantı atıldıqda antroponimin qalan his-
səsidir. Antroponimik formant (antropoformant, formant antroponima) - an-
troponimin affiksal elementi, həmçinin antroponimik suffiksdir» [4, s. 35]. 
Ç.Hüseynzadə göstərir ki, xüsusi adların əsaslarının öyrənilməsi tarixi 
antroponimiyaya həsr olunmuş tədqiqat işlərinin başlıca məsələsidir. Çünki 
bunsuz  hər  hansı  təsnifin  və  etimologiyanın  aparılması  mümkün  deyildir. 
Dilçilik  ədəbiyyatında  topo-  və  antropo  əsasların  öyrənilməsinə  müxtəlif 
yanaşma və münasibətlərin hamısı buradan irəli gəlir. Xüsusi adların əsa-
sını  morfoloji,  struktur,  leksik-semantik,  semasioloji,  substitusional 
mövqedən  şərh  edərkən  eyni  bir  əsasın  linqvistik  və  ekstralinqvistik 
səciyyəsini aşkara çıxarmaq mümkündür. Bu yolla əldə edilmiş nəticələr 
çox  zaman  ziddiyyətli  olur  və  onomastika  ilə  məşğul  olanlar  arasında 
mübahisələr doğurur. Bununla belə, xüsusi adların əsaslarını öyrənərkən təd-

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
115 
 
qiqatçıların əksəriyyəti həm topoəsasın, həm də antropoəsasın seçilməsinin 
təsadüfi olmaması haqqında vahid fikrə gəlirlər” (Ç.Hüseynzadə).  
Adlar  dilin  lüğət  tərkibindəki  sözlər  əsasında  formalaşsa  da,  onların 
şəxslərə  verilməsi  və  ya  fərdin  bu  və  ya  digər  adla  nominasiyası  təsadüfi 
səciyyə daşımır. Mövcud adların semantik təhlili, sözlərin mənalarına görə 
tematik  qruplaşdırılması  təsdiq  edir  ki,  antroponimlər  müəyyən  seçim 
əsasında  götürülmüşdür  və  bu  seçim  də  insanın  real  gerçəkliyə,  onun 
hadisələrinə, əşya və predmetlərinə münasibətdən asılı olmuşdur.  Yəni 
antroponimlər  təsadüfi  sözlər  toplusu  deyildir.  Elə  sözlər  vardır  ki, 
onların antroponim olma ehtimalı yüksəkdir, elə ümumi sözlər də vardır 
ki,  onlardan  antroponim  üçün  ümumiyyətlə  istifadə  olunmur. 
Antroponimləşməyə meyillilik, hər şeydən əvvəl, komponentlərin seman-
tikasından doğur.  
Xüsusi  adların  öyrənilməsi,  ilk  növbədə,  şəxs  adlarının  qeydə 
alınması, təsviri, yaranma xüsusiyyətlərinin, prinsiplərinin araşdırılması, 

Yüklə 1,8 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   41




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin