Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Aydın MUSTAFAYEV

AMEA Folklor İnstitutunun elmi işçisi
NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ MƏNƏVİ-ƏXLAQİ DƏYƏRLƏR
Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında epik şeirin ən böyük us­tadlarından olan N.Gəncəvinin Azərbaycan mədəniyyəti və fəl­səfi düşüncəsinin inkişafı tarixində əvəzsiz rolu vardır. Hökm­dar, cəmiyyət, elm, din, idrak kimi problemləri əks etdirən epik əsərləri həm mifoloji, həm də folklor motivləri ilə zəngindir. Onu da qeyd edək ki, xalqımızın söz xəzinəsi-folklor bir çox söz sənətkarlarının-İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətayi, S.Vurğun, R.Rza, M.Müş­fiq, M.Araz və b. yaradıcılığına ilham mənbəyi olmuşdur. Orta əsrlərin böyük dühası N.Gəncəvinin folklora bağlılığı bütün poe­malarında geniş şəkildə özünü göstərir. Bununla bağlı pro­fessor Sədnik Pirsultanlı yazır: “Nizaminin bir sənətkar kimi yetişməsində başqa amillərlə yanaşı zəngin xalq yaradıcılığı da mühüm rol oynamışdır” [7,3]. Bu əsərlərdən biri də “Yeddi gö­zəl”dir. Xeyirlə şərin, halalla haramın, ədalətlə zülmün mübari­zəsindən bəhs edən “Yeddi gözəl” poemasında mütərəqqi, hu­manist ideyalar tərənnüm olunur. Nizami var-dövlət toplamaq ehtirasını, nəfsinə qul olmaq vərdişlərini zəmanənin ən böyük bəlası hesab edərək ağlı, idrakı,elmi hər şeydən üstün tutur:

İnsana arxadır onun kamalı,

Ağıldır hər kəsin dövləti malı [ 2,41].

“Yeddi gözəl” əsərində folklordan gələn xalq hikmətləri ilə şairin hikmət dolu düşüncələrinin qovuşduğunu görürük. O, əf­sanə, rəvayət, nağıl, atalar sözləri və s. istifadə etməklə ya­ratdığı əsərinə sanki yeni ruh verir. N.Gəncəvinin böyük tədqiqatçısı professor Xəlil Yusifli yazır: “Yeddi gözəl” poeması hər hansı mənbədən alınmış bir materialın məzmununun nəzmə çəkilməsi deyildir. Bəhram Ə.Firdovsinin “Şahnamə”də işlənmiş “Bəhram Gur” hissəsinin bir qədər dəyişdirilmiş variantı da deyildir. Bu mütəfəkkir alimin axtarışları ilə böyük qüdrətə malik şair xəyalın birləşməsi, qadir sənətkarın qiymətli materialdan yonub yaratdığı yeni, canlı sənət heykəlidir” [10,137].

Əsərin maraqlı epizodlarından biri Bəhramın ov səhnə­sinin təsviridir. Ov səhnəsinin təsviri geniş və əhatəli olmasa da olduqca ibrətamizdir. F.e.d. S.Rzasoy Bəhramın ovla bağlı hə­yatını tədqiqata cəlb edərək yazır ki, gur, əjdaha, gor mifoloji süjetin personajlarıdır. Bəhramın əjdahanı öldürərək, gurun intiqamını alması və gurun xəzinənin yerini şaha nişan verməsi də mifoloji süjetin tərkib hissələridir. Əjdaha xaosun bütün atributlarının özəlliklərini daşıyır. Bəhram-əjdaha blokunda xe­yir-şər, həyat-ölüm, işıq-qaranlıq, yaxşı-yaman bir-birilə müba­ri­zədədir. Mağara ölümün simvolik məkanıdır. Bəhramın əjdaha üzərində qələbəsi itirilmiş dəyərlərin qaytarılması kimi dəyər­ləndirilir [8,56-60].

Həqiqətən də bədxahlarla xeyirxahları, yoxsullarla varlı­ları, halal zəhmət adamları ilə müftəxorlar arasındakı münasi­bət­ləri qarşı-qarşıya qoyan şair, xeyirlə şərin daim mübarizə apar­dığı bu dünyada feodal-zadəgan sinfinə məxsus qəhrəmanları xalqın minillik təcrübəsindən yararlanmağa çağırır. Vətən xain­lərinə, satqınlara, əmanətə xəyanət edənlərə ikrah hissi ilə yana­şaraq onların mənfi obrazını yaradır. Əməyə, zəhmətə, xalq mə­dəniyyətinə, adət-ənənəsinə xor baxanlar şər qüvvələr kimi təq­dim olunur. Saraylardan uzaq gəzən şair sadə, yoxsul, zəhmət­keş insanların əhatəsində yaşamış, hökmdarlara deyil, insanlığa xidmət etməkdən şərəf hissi duymuşdur. Folklor örnəklərini xalqın ictimai fikir tarixinin salnaməsi hesab edən S.Pirsultanlı haqlı olaraq qeyd edir ki, Nizami öz əsərlərində əsatir, əfsanə, rəvayət və s. istifadə etməklə bu örnəklərin ilk toplayıcısı və qoruyucusu kimi bir vəzifəni də yerinə yetirmişdir[6,43].

Ölkədə işləri müəyyən qədər qaydaya salan Bəhram şah dövləti idarə etməyi vəziri Rast-Rövşənə tapşıraraq yeddi iqlim­dən gətirilmiş yeddi şahzadə qızla yeddi gün yeddi günbəzli yeddi rəngli qəsrə çəkilir, eyş-işrətə başlayır. N. Gəncəvinin təd­qiqatçılarından professor X.Yusifli və Ə.Səfərli qeyd edirlər ki, “Yeddi rəng, yeddi planet, yeddi iqlim, yeddi günbəz, yeddi gün, yeddi gözəlin danışdığı yeddi nağıl Bəhramın işrətlər, se­vinclər, arzular dünyasıdır və bu dünyanın qapısı açılan gündən ədalətin qapısı bağlanır” [9,119].

Şahın etibarından istifadə edən vəzir ölkəni xarabazara çe­virir: iqtisadiyyat çökür, xəzinə boşalır, dövlət əleyhinə na­razılıqlar gündən-günə artır:

Məmləkət döndükcə xarabazara,

Xəzinə həsrət qaldı gəlirə, vara

Vəzirinsə evi xəzanə oldu,

Aləm başdan-başa viranə oldu [4,267].

Ölkənin vəziyyətindən xəbərdar olan Çin xaqanı yenidən ölkə üzərinə müharibəyə hazırlaşır. Çıxılmaz vəziyyətə düşən şah sadə xalqın nümayəndəsi, müdrik qoca bir çobanla qarşılaş­dırılır. Çoban həm şifahi xalq ədəbiyyatında, həm də klassik ədə­biyyatda müdrikliyin simvolu kimi xarakterizə olunur. Qo­naq­pərvər, dünyagörmüş çoban geniş təsvir edilmir. Şair bir ne­çə misra ilə sadə xalq nümayəndəsi olan çobanın böyük ob­razını yaradır. Çoban xəyanəti bağışlamır, şərə güzəştə get­mir. Nəfsinə güc gəlməyən və dişi canavara satılan itə verdiyi cəzaya görə tam haqlı olduğunu bildirir:

Xəyanət eyləmiş o, əmanətə,

Satır əminliyi min xəyanətə

Bu işin üstündə asıb ağacdan,

Dedim ki, açmaram verməyincə can.

Günahkarla belə rəftar etməsən,

Kimsə deməz sənə: afərin, əhsən [4,271].

Əsərdə xəyanətkar itlə xəyanətkar vəzir Rast-Rövşən bir cərgədə durur. Hər ikisi satqındır. Nizami Gəncəvi satqınların axırda ölümə, məhvə məhkumluğunu açıb göstərir. Çoban xalq adət-ənənəsini qoruyan, vətənə, torpağa bağlı, əməksevər və əma­nətə sadiq bir obraz kimi təqdim olunur. Sadə bir xalq nü­mayəndəsi olan çobanın idrakına mat qalan şahın açıq şəkildə etiraf etdiyini görürük:

Çobanın sözündə var idi hikmət,

Bu arif qocadan şah aldı ibrət...

Dedi ki: “Bu işə olmuşam heyran,

Şahlığı öyrətdi mənə bir çoban” [4,271-272].

Fikrimizcə hansısa bir məhəbbət mövzusunu nəzmə çək­mək, yaxud tarixi hökmdarların simasında ideal şah obrazı ya­ratmaq mütəfəkkir şair olan N.Gəncəvinin başlıca məqsədi ol­mamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, onun yaradıcılığının əsas qa­yəsini cəmiyyətin problemləri və insan fəlsəfəsini açan humanist ideyalar təşkil edir. Tədqiqatçı Ə.Ağayev Nizami və dünya ədəbiyyatı kitabında yazır: “Nizami üçün insan həyatın mənası deməkdir. İnsan təbiətin ən qüdrətli və kamil varlığıdır. İnsan həyatının məqsədi zəhmət-yaradıcılıq və fəaliyyətdir” [1,125]. Şair göstərir ki, kim olursan ol, şahlıq zirvəsinə yüksəlsən də belə, xalqın həyat təcrübəsindən, mənəvi -əxlaqi dəyərlərindən bəhrələnməyə məhkumsan. Xalqımızın möhtəşəm ədəbi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da çoban obrazı məhəb­bətlə yaradılmışdır. “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”n­da əsas obrazlardan biri Qaraca Çobandır. Bir ordunun görə biləcəyi işi öz üzərinə götürərək düşməni məğlub edir. Qazan xan tərəfindən danlanan Qaraca Çoban deyir:

Nə qaqarsan bana, ağam Qazan?

Yoxsa, köksündə yoqmıdır iman?... [3,45].

Maraqlıdır ki, Qaraca Çoban Oğuz elində Bayandır xan­dan sonra birinci adam olan Qazan xanla bərabər səviyyədə təq­dim olunur. O, başına gələnləri belə nəql edir:

Altı yüz kafər dəxi mənim üzərimə gəldi. İki qardaşım şəhid oldu. Üç yüz kafər öldürdüm, ğəza etdim. Simüz qoyun, arıq toqlı sənin qapundan kafərlərə vermədim. Üç yerdən yara­landım, qara başım bun aldı, yalnız qaldım...” [3,46].

Deməli, yaradılışın ən şərəflisi olan insan hər şeyə qadir­dir. Görkəmli alim H.Araslı N.Gəncəvi ilə bağlı araşdırma­la­rın­da qeyd edir ki, qələbənin ən əsas şərtləri “birlik, dostluq və sə­mi­miyyətdir” [2,19]. Çoban itə ən ağır cəzanı ona görə verir ki, köpək etibardan istifadə edərək sahibinə xəyanət etmişdir. Qa­raca Çoban da ona görə geri çəkilmir, kafirlərlə danışığa get­mir ki, sürü əmanətdir. Hər iki epizodda əsrlərdən bəri xalqı­mızın yaddaşında, adət-ənənəsində yaşayan “əmanətə olmaz xəya­nət”in bariz nümunəsini görürük. “Kitabi-Dədə Qorqud” dasta­nında ço­ban cəsur, qorxubilməz, yenilməz, sədaqətli, təd­birli; “Yeddi gö­zəl” poemasında isə gözüaçıq, halalı harama qat­mayan, müdrik qəhrəman kimi səciyyələndirilir. Ancaq adət-ənənələrimizin, bir çox mənəvi-əxlaqi dəyərlərimizin dəyərdən düşdüyü bir zəma­nədə bacarıqsız, qabiliyyətsiz insanlara “ço­ban­dır”, yaxud “ço­ban-çoluqdur” deməklə əslində tarixlər boyu müdrikliyin simvolu olan çoban obrazı da gözdən salınır, əsl mahiyyətini itirir.

Dünya ədəbiyyatının Şekspir, Dante, Volter, Şiller kimi mütəfəkkirləri Nizami ucalığına çatmağa cəhd etsələr də bu zirvəni fəth edə bilməmişlər. Təsadüfi deyildir ki, N.Gəncəvi şeirdəki ucalığın özü ilə bitdiyini qeyd edirdi:

Şeirdən ucalıq umma dünyada

Çünki Nizami ilə qurtardı o da.

Nizami Gəncəvinin əsərləri doqquz əsr keçməsinə baxma­yaraq bu gün də aktualdır, dəyərlidir. Dahi şairin irsi ədəbiy­yatşünaslar, folklorşünaslar, tarixçilər, etnoqraflar, filosoflar tə­rəfindən dərindən araşdırılaraq öyrənilir. Mayası, ruhu folk­lorla yoğrulan və real həyatdan götürülən əsərlərinin heç vaxt dəyər­dən, qiymətdən düşməyəcəyini dahi filosof əvvəlcədən görürdü:

Şeiri oxunanda bu Nizaminin

Özü də hər sözdə görünər yəqin...

Yüz il sonra sorsan bəs o hardadır?

Hər beyti səslənər: “Burda, burdadır!” [5,362].