AZƏrbaycan öLKƏ ÜZRƏ gender qiYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Asiya İnkişaf Bankı

 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
Azərbaycan  Hökuməti  tərəfindən  ən  çox  zərər  çəkmiş  ərazilərdə  geniş  miqyaslı 
meşələrin bərpa edilməsini nəzərdə tutan Meşəçilik Fəaliyyət Planının qəbul olunmasına 
baxmayaraq,  bu  Planda  meşə  təsərrüfatlarının  idarə  edilməsində,  o  cümlədən  yeni  ağac 
növlərinin  və  fidanların  əkilməsi,  qorunması  və  ya  yetişdirilməsində,  həmçinin  dövlət 
torpaqlarında plantasiyaların və həyətyanı torpaq sahələrində kiçik meşələrin salınması və 
qorunmasında  qadın  və  kişilərin  produktiv  və  reproduktiv  rollarını  müəyyənləşdirilməsi 
kimi gender məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilməyib. Eyni zamanda, Plan qadın və kişilərin 
formal və qeyri-formal torpaq hüquqları (mülkiyyət/əldə etmək və istifadə etmək imkanı) 
kimi məsələləri də nəzərdə tutmur. Bu gender aspektlərinin nəzərə alınması meşə sahələri 
və onların məhsulları üzərində mülkiyyət hüquqlarının müəyyənləşdirilməsinə, yeni ağac 
növlərinin  seçilməsinə  və  meşə  təsərrüfatlarının  idarə  edilməsinə  dair  qərarların  qəbul 
edilməsi proseslərinə böyük təsir göstərərdi. 
Azərbaycanda, xüsusilə də ikinci dərəcəli şəhərlərdə və kənd yerlərində təhlükəsiz, 
etibarlı və müntəzəm su təchizatının və sanitariya xidmətlərinin təmin edilməsi hələ ki, qeyri-
adekvatdır və bu vəziyyət cəmiyyətin sağlamlığına ciddi zərbə vurur. Suyun keyfiyyətinin 
dərindən  yoxlanması  məhdud  şəkildə  aparılsa  da,  su  mənbələrinin  yüksək  dərəcədə 
çirklənməsi aşkar olunmuşdur və çirkab suların açıq su hövzələrinə axıdılması çox ciddi 
problemdir (Azərbaycan Respublikası 2004: 37-38). AİB-nin Azərbaycanın üç şəhərində - 
Ağdaş, Göyçay və Naxçıvanda həyata keçirdiyi suyun keyfiyyətinin tədqiqatı çirkli yeraltı 
suların  və  paylayıcı  boruların  nasazlığı  üzündən  suyun  keyfiyyətinin  pisləşməsini  aşkar 
etmiş və nəticədə bu ərazilərdə xəstəlik və ölüm dərəcələrinin yüksək səviyyəsidə olduğunu 
qeyd etmişdir (AİB 2004b: 55). Sanitariya xidmətlərinin pis vəziyyətdə olması, xüsusilə də 
kənd ərazilərində, insanların sağlamlığını daha böyük təhlükə altına qoyur.
Azərbaycanda suyun spesifik mənbələri və keyfiyyəti bölgələrə, şəhər-kənd ərazilərinə 
və ev təsərrüfatlarının maddi rifah halına əsasən xeyli fərqlənir. 2002-ci ilin ETBM-ə əsasən, 
ümumi əhalinin 62%-inin yaxşılaşdırılmış və yaxşı qorunan su mənbələrindən, o cümlədən 
boru suları, ictimai kranlar, artezian/boru quyuları və ya qorunan bulaq və ya yağış sularından 
istifadə etmək imkanı olmasına baxmayaraq, onların əksəriyyəti kənd (30,9%) ərazilərində 
deyil, şəhərlərdə (85,3%) yaşayanlardır (Azərbaycan Respublikası 2004: 38). Bakıda da su 
fasilələrlə verilir. Sudan orta hesabla ayda 22 gün, gündə 4 saat istifadə etmək mümkündür. 
Belə su çatişmazlığı aşağı gəlirli ev təsərrüfatlarına daha çox təsir edir, çünki onlar gəlirlərin 
böyük hissəsini bu problemin həllinə sərf edirlər (Dünya Bankı 2001). 
 
UNICEF-in 2000-ci ildə apardığı ÇGKS tədqiqatı müxtəlif regionlar və gəlir qrupları 
arasında  təhlükəsiz  içməli  su  əldə  etmək  imkanlarının  yüksək  dərəcədə  fərqli  olduğunu 
aşkar etmişdir. Ən aşağı imkan Cənub (65,1%) və Naxçıvan (68,4%) regionlarında qeyd 
olunmuşdur;  nisbətən  yüksək  imkan  Qərb/Cənub-Qərbdə  (73,9%)  və  Bakıda  (94,4%) 
aşkar  olunmuşdur.  Tədqiqata  əsasən,  orta-gəlirli  qruplara  (78,2%)  nisbətən  yoxsulların 
yalnız 51,9%-nin təhlükəsiz su əldə rtmək imkanı var (UNICEF/DSK 2000: 20). Tədqiqat 
sanitariya xidmətlərindən istifadə edə bilinməsi sahəsində də regionlar və gəlir qrupları üzrə 
əhəmiyyətli  fərqlər  aşkar  edib:  şəhərdə  yaşayanların  55,4%-i  yaxşılaşdırılmış  sanitariya 
xidmətlərindən istifadə edə bilir (axar sulu tualetlər və yaxşılaşdırılmış çala ayaqyolular), 


Gender bərabərliyinin digər problemləri
lakin kənd əhalisinin yalnız 1,4%-i belə imkanlara malikdir; kənd əhalisinin əksəriyyəti hələ 
ki, ənənəvi çala ayaqyolu (69%) və ya açıq çuxurlardan (29,3%) istifadə edirlər (UNICEF/
DSK 2000: 20).
Təhlükəsiz suyun çatışmazlığı yoxsullara və yoxsul qadınlara xüsusilə pis təsir edir. 
AİB-nın yuxarıda adı çəkilən tədqiqatı su təchizatı və sanitariya xidmətləri xərcləri varlılara 
nisbətən yoxsulların ümumi xərclərinin daha böyük hissəsini təşkil edir. Mərkəzləşdirilmiş su 
təchizatı olmayan yoxsullar ictimai su mənbələrinə getməyə va ya suyu alverçilərdən yüksək 
qiymətlərlə almağa məcbur olurlar. Belə vəziyyətlə bağlı qadınların üzərinə əlavə iş düşür; 
onlar su üçün növbəyə durmalı, su ehtiyatı yığmalı və onu emal etməli (yəni qaynatmalı) 
olurlar (AİB 2004b: 55).
Hökumət etiraf edir ki, su təchizatı və sanitariya sektorunun yaxşılaşdırılması çox 
əhəmiyyətli məsələdir və o, bu sahədə institusional islahatlara, o cümlədən, Böyük Bakı 
üçün müstəqil səhmdar şirkətinin yaradılması və şəhər suları və çirkab su xidmətləri üzrə 
məsuliyyətlərin mərkəzi hakimiyyətdən yerli hakimiyyətlərə verilməsinə başlamışdır. 2004-cü 
ilin iyununda Prezident keyfiyyətli su təchizatının yaxşılaşdırılması məsələsini qarşıya qoyan 
“Azərbaycan  Respublikasında  Su Təchizatında  İdarəetmənin Yaxşılaşdırılması  haqqında” 
Fərman (252 saylı) imzalamışdır. Hökumət özünün dövlət investisiya proqramlarında ikinci 
dərəcəli şəhərlərdə və kənd ərazilərində təhlükəsiz suyun təmin edilməsi məsələsinə kifayət 
qədər  diqqət  yetirərsə,  Azərbaycanda  MİM-lərin  10-cu  Hədəfinə  --  “2015-ci  ilə  qədər 
təhlükəsiz içməli su əldə etmək imkanı olmayan insanların sayının iki dəfə azaldılması”na 
nail olmaq mümkündür.
E. 
Tövsiyələr
1. 
Miqrasiya və İnsan Alveri
•
Digər  ölkələrdə  iş  tapmaq  haqqında  cəlbedici  vədlərin  təhlükəliliyi  və 
bu  təhlükələrin  azaldılması  yollarını  göstərən  (məs.,  getdikləri  ölkələrdə 
qeydiyyatdan  keçilməsi,  başqa  kişi  və  qadınlarla  bir  yerdə  səfər  etmək, 
fövqəladə hallar üçün əlaqə detalları və s.) məlumatlandırma kampaniyaları 
vasitəsilə təhlükəsiz miqrasiya təşviq edilməlidir. Belə məlumat (plakatlar, 
bukletlər və s.) avtobus stansiyaları və bazar meydanları kimi əhalinin sıx 
olduğu yerlərdə yerləşdirilməli və sağlamlıq və fiziki təhlükəsizlik məsələlərini 
əhatə etməlidir.
•
Miqrasiya və insan alveri məsələləri sahəsində fəaliyyət göstərən Hökumət 
(dövlət və yerli səviyyədə) təşkilatları, QHT-lər və beynəlxalq təşkilatlarla sıx 
əməkdaşlıq etməklə insan alverinə qarşı daha effektiv mübarizə vasitələrində, 
o  cümlədən  müntəzəm  olaraq  məlumat  mübadiləsi,  preventiv,  fövqəladə 
dəstək  (o  cümlədən  sığınacaq)  göstərilməsi  və  məsləhətlə  təmin  edilməsi 
xidmətlərindən istifadə edilməlidir.
•
Sərhədlərdə Hökumət rəsmilərinin gender problemləri haqqında məlumatlılığı 
artırılmalı və onların daha effektiv tədbirlər görə bilmək imkanları artırılmalıdır 


 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
(məs., düzgün istiqamət vermək, müvafiq müdafiə ilə təmin etmək).
•
Yerli  QHT-lər  və  icma  təşkilatlarından  lazımi  şəkildə  istifadə  etməklə 
təhlükəsiz miqrasiya/insan alverinə qarşı yönəlmiş fəaliyyətlər yol salınma 
layihələrinə daxil edilməlidir.
•
İnsan  Alverinə  qarşı  Mübarizəyə  dair  Milli  Fəliyyət  Planının  tam  həyata 
keçirilməsi  təmin  edilməli,  insan  alveri  ilə  bağlı  tədqiqatların  sayı  və 
miqyası  artırılmalı  və  qurbanları  problemlərinə  yanaşma  və  müdafiə 
sisteminin formalaşdırılması daxil olmaqla insan alveri üzrə qanunvericilik 
gücləndirilməlidir.
•
Müvafiq  maddi  və  insan  resursları  (qadın  heyəti  də  daxil  olmaqla)  təmin 
edilməli,  insan  alveri  əleyhinə  polis  bölmələrində  treninqlər  (o  cümlədən, 
gender məsələləri üzrə)  keçirilməlidir.
2.
 
(Yenidən) Ortaya çıxan ənənələr və təcrübələr
•
İcma  səviyyəsində  qərar  qəbul  etmədə  qadınların  daha  çox  iştirakını 
dəstəkləmək  üçün  yerli  hökumətlər,  qadın  QHT-ləri  və  icma  təşkilatları 
ilə  əməkdaşlıq  edilməlidir.  Bu,  xüsusilə  də  kənd  yerlərində,  QHT-lərin 
imkanlarının  genişləndirilməsi  proqramlarının  hazırlanmasını  tələb  edə 
bilər.
•
Qadınların  bərabər  hüquqlarını  (  məsələn,  təhsildə,  səhiyyədə,  torpaq  və 
mülkiyyət sahəsində, siyasi iştirak məsələsində və s.) vurğulayan informasiya 
kampaniyaları dəstəklənməlidir. Belə kampaniyalar icma və/və ya hökumətdə 
təsir qüvvəsinə malik olan şəxslər tərəfindən keçirildikdə daha effektiv olur. 
•
Ənənəvi münasibətlərin və inamların evdə və evdən kənarda gender rollarına 
təsir etmə yollarını öyrənən tədqiqatlar dəstəklənməlidir. 
•
Əldə edilə bilən və maddi imkan daxilində olan uşağa qayğı proqramları və 
xidmətlərinin imkan verdiyi ixtisasartırma layihələri, maliyyə xidmətləri və 
biznes  idarəçiliyi  proqramlarından  yararlana  bilmək  şanslarını  artırmaqla 
qadınların seçimi genişləndirilməlidir.
•
Məktəbəqədər, ibtidai, orta və ali təhsil mərhələlərində tədris materiallarında 
və iş ənənəvi gender stereotipləri ləğv edilməlidir.
•
İcmalarda, o cümlədən yerli hökumət strukturları, iş verən təşkilatlar, Ticarət 
Palataları,  dini  qruplar,  gənclər  təşkilatları,  habelə  seçkili  nümayəndəli 
orqanlar,  dini  liderlər  və  icmanın  digər  nüfuzlu  üzvləri  arasında  gender 
bərabərliyi üzrə şüurluluğun artırılması proqramlarıdəstəklənməlidir.
3.
 
Ətraf mühit və təbii sərvətlər
•
Ətraf  mühitə  dair  siyasət  və  fəaliyyət  planları  ətraf  mühitin  qorunması  və 
idarə edilməsinin müxtəlif aspektləri üzrə qadın və kişilərin müvafiq rolunu 
tanımalı və gender məsələlərinin bu siyasət və planlara effektiv surətdə daxil 
edilməsi təmin edilməlidir. 
•
Təbii fəlakətlərlə (məsələn, daşqınlar) mübarizə üçün fövqəladə tədbirlərin 


Gender bərabərliyinin digər problemləri
planlaşdırılması zamanı qadınların spesifik ehtiyaclarının (məsələn, sığınacaq, 
sanitariya) nəzərə alınması təmin edilməlidir.
•
Ətraf mühit üzrə layihələrdə qadınların tam iştirakı təmin edilməli, bu layihələr 
qadınların  bilik  və  təcrübələri  əsasında  qurulmalı,  iş  həcmi  və  sağlamlıq 
təhlükəsi azaldılmalıdır. Bu işlə məşğul olan hökumət/layihə heyətləri üçün 
gender üzrə təlimlərin keçirilməsi də lazım gələ bilər.
•
Azərbaycanda,  xüsusilə  də  balıqçılıq,  kənd  təsərrüfatı  və  meşə  təsərrüfatı 
kimi sektorlarda ətraf mühitin qorunması və biomüxtəlifliyin saxlanmasında 
qadın  və  kişilərin  rolu  haqqında  məlumatın  keyfiyyəti  və  miqyası 
yaxşılaşdırılmalıdır.
•
Azərbaycanda ətraf mühitin kolanmasının, xüsusilə də Abşeron yarımadasında 
suyun  və  torpağın  geniş  miqyasda  çirklənməsinin  gender  təsiri  tədqiq 
edilməlidir. Bu faktların gəlirlərə təsirinin qiymətləndirilməsindən əlavə, ana 
ölümü, uşaq ölümü/xəstəliyi əmsalları, çətin doğuşlar və doğuş defektlərinin 
sayı kimi sağlamlıq və reproduktiv təsirlər də araşdırılmalıdır.

8-ci Fəsil 
Gender, Yoxsulluq və Məcburi Köçkün/Qaçqın Əhali
Atəşkəs  imzalanandan  on  bir  il  sonra Azərbaycan  və  Ermənistan  arasında  Dağlıq 
Qarabağa dair münaqişə həll edilməyib və 1990-cı illərin əvvəllərində erməni silahlı qüvvələri 
tərəfindən işğal olunmuş mübahisəli ərazidən və onun ətraf bölgələrindən çıxarılmış 575 000 
azərbaycanlının geri qayıtması hələ də qaranlıq olaraq qalmaqdadır. Azərbaycan Hökuməti 
məcburi  köçkünlərin/  qaçqınların  ehtiyaclarına  cavab  vermək  üçün  bir  neçə  il  ərzində 
beynəlxalq  ictimaiyyət,  o  cümlədən  AİB  ilə  əməkdaşlıq  edir.  2004-cü  ilin  iyul  ayında 
Hökumət köçkün/qaçqın icmasında özünə inamı artırmaq və həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq 
məqsədilə  yeni  proqram  həyata  keçirib.  Lakin  milli  və  beynəlxalq  səylər  onların  böyük 
ehtiyaclarını ödəmək üçün kifayət olmayıb. Hazırda beynəlxalq maraq və maliyyə yardımı 
get-gedə  azalır.  Bir  çox  məcburi  köçkün/qaçqın təhlükəli şəraitdə  yaşamağa  davam  edir; 
çoxları hələ də özlərinin əsas ehtiyaclarını ödəmək iqtidarında deyil və inkişaf yardımından 
kəskin surətdə asılıdır. 
Məcburi  köçkünlər/qaçqınlar  gəlir  və  qeyri-gəlir  yoxsulluğunun  miqyasından 
xüsusilə çox əziyyət çəkirlər. İşsizliyin yüksək həddi, məhdud mülkiyyət, o cümlədən kənd 
təsərrüfatı torpaqlarına sahib olma imkanları, dövlətin pul köçürmələri və imtiyazlarından 
güclü surətdə asılılıq, çox pis məişət standartları, sanitar xidmətləri və birbaşa su təchizatının 
məhdud olması, yeni doğulmuş körpələrin narahatlıq doğuran ölüm səviyyəsi, pis qidalanma, 
ələlxüsus qadınlar və uşaqlar arasında, və orta təhsilə cəlb olunma sahəsində gerilik – bütün 
bunlar, bir yerdə götürüldükdə, köçkün/qaçqınları müdaxiləyə xüsusilə böyük ehtiyacı olan 
ən zəif qrup kimi müəyyənləşdirməyə əsas verir. Dünya Bankı/ BMT-nin İnkişaf Proqramının 
(BMTİP) apardığı son qiymətləndirmə (Məcburi köçkünlərin Ev Təsərrüfatı Büdcəsinə dair 
Sorğu, 2001) göstərir ki, köçkünlər/qaçqınlar əhalinin digər qruplarından çox da aşağı gəlirə 
malik olmasalar da, onlar yoxsulluğun digər göstəricilərinə qarşı daha həssasdırlar. 
Məcburi köçkün/qaçqın əhalinin yoxsulluq dərəcəsinin qiymətləndirilməsi işində əsas 
çətinlik odur ki, bu qiymətləndirilmə adətən daha geniş yoxsulluq qiymətləndirilməsindən 
təcrid olunmuş şəkildə aparılıb və / və ya diqqəti məcburi köçkün/qaçqın əhalinin yalnız kiçik 
bir hissəsinə yönəldib (məsələn, 2001-ci ildə Məcburi köçkünlərin Ev Təsərrüfatı Büdcəsinə 
dair  Sorğu  məcburi  köçkün/qaçqın  əhalinin  yalnız  8%-ni  əhatə  etmişdi).  Bundan  əlavə, 
köçkün/qaçqın əhalini yerli əhali ilə müqayisə etmək işində ilk böyük səy göstərən Dünya 
Bankı/BMTİP-nın 2002-ci ildəki qiymətləndirməsi kimi daha yaxın qiymətləndirmələrində 
də yoxsulluğun gender təhlili yoxdur və burada ayrı-ayrı cinslər üzrə çox məhdud məlumat 
toplanıb. Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişafa dair Dövlət Proqramının (YAİİDP) 
altı  başlıca  strateji  məqsədlərindən  biri  “qaçqın  və  köçkün  əhalinin  yaşayış  şəraitinin  və 
imkanlarının yaxşılaşdırılması” olmasına baxmayaraq, hökumət təsdiq edir ki, bu ümumi 
məqsədin həyata keçirilməsinə nəzarət üçün lazım olan məlumat mənbələri çox məhduddur 
(Azərbaycan Respublikası 2004: 43). Xüsusilə də, Qaçqın və Məcburi Köçkünlərin İşləri 
üzrə Dövlət Komitəsinin əhalinin bu hissəsinın sayı və yaşayış yerlərinə, eləcə də, köçkün 
ailələrin məişətlərinə dair administrativ məlumat toplamasına baxmayaraq, ayrı-ayrı cinslər 


 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
üzrə az məlumata rast gəlinir və bu da gender baxımından gəlir və qeyri-gəlir yoxsulluğu 
fərqlənməsini müəyyən etməyi çətinləşdirir. Odur ki, gender üzrə yoxsulluq həddinə nəzarət 
etmək üçün aydın göstəricilərin müəyyən edilməsi və həmin göstəricilərin inkişafını müqayisə 
etməyə imkan verə bilən məlumatların toplanması sisteminin yaradılması YAİİDP-nın əsas 
prioriteti olmalıdır. 
A. 
Məşğulluq
MK və qaçqınlar arasında işsizlik həm kişilər, həm də qadınlar üçün əsas problemdir. 
Dünya  Bankı  və  BMT-nin  İnkişaf  Proqramının  2002-ci  il  sorğusuna  əsasən,  məcburi 
köçkünlərin 43%-i işsizdir, və işsizliyin səviyyəsi Bakıdan kənar bölgələrdə daha yüksəkdir. 
Bakıdan  kənarda  yaşayan  köçkün  və  qaçqın  kişilərin  işsiz  qalmaq  ehtimalı  yerli  əhaliyə 
nisbətən 2,6 dəfə, qadınlarınkı isə 3 dəfə çoxdur (Dünya Bankı 2003: 29). Məcburi köçkün 
və qaçqın ailələrinin yalnız 16,9%-nin gəlirini maaş və zəhmət haqqları təşkil edir; gəlirin 
demək olar ki, üçdə biri (29,%-i) hazırda onlara verilən bir sıra yardımlar hesabına əldə 
edilir.
Məlumdur ki, bir çox köçkün və qaçqın, o cümlədən, qadınlar qeyri-formal sektorda 
işləyirlər, lakin bu işlə kimin məşğul olduğu (məsələn, gender və ya yaş baxımından), hansı 
növ işlərin görüldüyü, və bu işin ailənin gəlirinə və maddi rifahına necə təsir etməsi barədə heç 
bir sorğu keçirilməyib. Bundan əlavə, bir çox köçkün və qaçqın kişilərin və bəzi qadınların iş 
tapmaq ilə əlaqədar həm ölkə daxilində, həm də xaricə mühacirət etmələri məlum olsa da, bu 
meylin gender baxımından miqyası və onun evdə qalan ailələrə və icmalara təsiri barədə də 
heç bir ətraflı qiymətləndirilmə aparılmayıb. İcmaların Gender Qiymətləndirilməsi zamanı 
toplanmış  maraqlı  məlumatlar  göstərir  ki,  kişilərin  əmək  mühacirəti  nəticəsində  məcburi 
köçkün 
/qaçqın 
icmalarında 
hazırda  ailə  başçılarının  qadınlar 
olması halları əhəmiyyətli dərəcədə 
çoxdur.  Belə  ailələr  xüsusi  stress 
altındadırlar,  çünki  işləməyə 
getmiş  ərlərindən  və  ya  pul 
qazanan  digər  kişi  ailə  üzvündən 
gələn pul köçürmələri çox vaxt heç 
nəyə çatmır, qadınlar onlardan asılı 
olan uşaqlar və digər ailə üzvləri, 
o  cümlədən,  yaşlı  valideynlər  və 
ya qohumları üçün tam məsuliyyət 
daşımaq  məcburiyyətində  qalırlar. 
Həyətyanı  bağlar,  kiçik  alver,  ev 
xidmətləri (məsələn, paltar tikmək) 
qadınların  bir  təhər  öhdəsindən 
gəldiyi sahələrdir, lakin qadınların 
gəlir 
qazanmaq 
imkanlarını 
dəstəkləmək  və  inkişaf  etdirmək 
10-cu diaqram: Məcburi köçkün/Qaçqın 
əhalinin gender strukturu, 2001-ci il (%-lə)
Mənbə: BMTİP 2002.


Gender, Yoxsulluq və Məcburi Köçkün/Qaçqın Əhali
üçün  fəaliyyət  sahəsi  çox  genişdir.  Qadınların  kredit  ala  bilmələrinə  daha  yaxşı  imkan 
yaradılması əhəmiyyətli olmaqla yanaşı, onu dəstəkləyən çoxsahəli proqramın da olması 
tələb edilir ki, bu proqram qadınları peşə və maliyyə idarəçiliyi sahəsində treninqlərlə təmin 
etməkdən əlavə, onların öz məhsulları bazara çıxara bilmələrinə də kömək etsin.
Demoqrafik  analiz  (10-cu  diaqram)  məcburi  köçkün  və  qaçqınlar  arasında  qadın 
və kişilərin sayında böyük fərq olduğunu aşkara çıxarır. Hazırki gender fərqi dövlətin orta 
göstəricilərindən (51% qadın və 49% kişi) xeyli üstündür. Qadınlar iş yaşı və məhsuldarlıq 
dövrü qruplarında da sayca çoxdurlar; 100 000-dən çox qadına tay ola biləcək kişi çatmır 
(BMTİP 2002). Bu təmayülü təhlil etmək üçün heç bir araşdırma aparılmasa da, köçkün/
qaçqın icmalarında işləyən inkişaf təşkilatları bu artan rəqəmlərin iş axtarmaq məqsədilə öz 
yaşadıqları yerləri tərk edən kişilərin həm ölkədaxili, həm də xaricə mühacirət etmələri ilə 
əlaqələndirirlər.
B. 
Səhiyyə
Qaçqın qadınların və uşaqların sağlamlıqlarının çox pis vəziyyətdə olması məcburi 
köçkün və qaçqın icmalarında ən kəskin gender problemidir və bu problem təcili və davamlı 
diqqət  tələb  edir.  2001-ci  ildə  keçirilən  Azərbaycan  Reproduktiv  Sağlamlıq  Müayinəsi 
(RSM) məcburi köçkün/qaçqın qadınlar arasında anemiya (qanazlığı) hallarının çox yüksək 
həddə  olduğunu  (39%)  aşkara  çıxarıb;  sorğuda  iştirak  edən  35-39  yaşlı  köçkün/qaçqın 
qadınların 43%-i anemiyadan əziyyət çəkir. Sorğu həmçinin məcburi köçkün/qaçqın uşaqlar 
arasında da anemiya hallarının çox yüksək həddə olduğunu göstərdi və bu göstərici qeyri-
köçkün/qaçqın  əhali  arasındakı 
vəziyyəti  əks  etdirdi  (Diaqram 
11)  (ABŞBİA/XNM/BMTƏF  və 
b. 2003: 118). 2000-ci il UNİCEF 
ÇGKS müəyyən etmişdi ki, köçkün/
qaçqın  ailələrinin  yalnız  42,6%-i 
yodlaşdırılmış duzdan istifadə edir; 
bu  rəqəm  qeyri-köçkün/qaçqın 
ailələrdəki  göstəriciyə  yaxın  olsa 
da, hələ də arzu edilən səviyyədən 
xeyli  aşağıdır  (UNICEF/DSK 
2000:  24).  Əraziyə  (kənd-şəhər/
rayonlar), yaşa və ya sosial-iqtisadi 
vəziyyətə görə ayrı-ayrı cinslər üzrə 
qidalanmaya nəzarət etməyə imkan 
verə  bilən  məlumatın  əldə  edilə 
bilməməsi  daha  çox  ehtiyacı  olan 
hədəf  qruplarına  effektiv  şəkildə 
göstərilən  yardımın  sərhədlərini 
məhdudlaşdırır. 
Diaqram 11: 3-5 yaşlı məcburi köçkün/qaçqın, və 
eləcə də köçkün/qaçqın olmayan uşaqlar arasında 
xroniki və kəskin aclıq hallarının yayılması
Mənbə: ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 111


 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
Məcburi  köçkün/qaçqın  icmalarında  uşaq  ölümü  əmsalı  da  qeyri-köçkün/qaçqın 
icmalarına nisbətən xeyli yüksəkdir: köçkün/qaçqınlar arasında bu rəqəm hər 1000 nəfər 
diri doğulan körpə üçün 105,9 ölüm, qeyri-köçkün/qaçqınlarda isə 71,5-dir.Yeni doğulan 
körpələr arasında da ölüm halları iki dəfə çoxdur (62,8 və 32,1), və bu da doğuşdan dərhal 
sonra  göstərilən  tibbi  xidmətin  keyfiyyəti  və  ondan  yararlana  bilməyin  lazımi  şəkildə 
olmaması deməkdir (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 101). Bu, çox sayda köçkün/qaçqın 
qadınların hələ də evdə doğmaqları və doğuşla doğuşdan sonra evə gələn ilk tibbi yardım 
arasında mövcud olan boşluqla əlaqədar ola da bilər, olmaya da bilər. 2001-ci ilin RSM 
zamanı 40% köçkün/qaçqın qadın evdə doğduqlarını, 18,7% qadın isə diri uşaq doğduqdan 
iki ay sonra səhiyyə işçilərinin körpəyə ilk tibbi yardım göstərməyə gəldiyini bildirmişdi
(ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 87).
Pis  ev  şəraiti  Azərbaycan  köçkünləri/qaçqınları  üçün  digər  bir  böyük  problem 
də  yaradır.  Məcburi  köçkün/qaçqınların  çoxu  standarta  uyğun  olmayan  və  ya  müvəqqəti 
sığınacaqlarda, o cümlədən, düşərgələrdə, vaqonlarda, yarıtikilmiş binalarda, gecəqondularda 
və yol kənarlarında yaşamağa davam edir. On minlərlə köçkün/qaçqın ölkədə hələ də mövcud 
olan yeddi çadır düşərgəsində yaşayır. Digərləri dostları və qohumlarının yanında yer tapıb 
və ya dövlət binalarını, məsələn, məktəbləri, turist bazalarını və səhiyyə ocaqlarını tutublar. 
Köçkün/qaçqınların yaşadıqları sığınacaqların tipik həyat şəraiti xüsusilə ağırdır. Yağışdan, 
qışda və yayda kəskin hava temperaturundan lazımi şəkildə qorunmağın mümkün olmamasına 
əlavə olaraq, bu yerlərin əhalisi həddindən çoxdur, lazımi sanitariya şəraiti və müntəzəm 
su  təchizatı  yoxdur.  Ölkə  üzrə  gender  qiymətləndirilməsi  zamanı  qaçqınlar  tərəfindən 
tutulmuş binalara gələnlər çox vaxt bir otaqda həddən çox adamın yaşadığının, döşəmələrin 
və  tavanların  daim  nəm  olmasının,  sanitariya  şəraitinin,  eləcə  də,  birbaşa  su  təchizatının 
olmadığının şahidi olurlar. Mingəçevirdə köçkün/qaçqın ailələri tərəfindən tutulmuş binanın 
bir blokunda bir ayaqyolundan 15 ailə (təxminən 70 nəfər) istifadə edirdi və bu ayaqyolunun 
suyu  intensiv  surətdə  qonşu  otaqlara  süzülürdü.  Bunu  beynəlxalq  təşkilatların  apardığı 
sorğular da təsdiq edir: bu sorğular aşkar edib ki, köçkün/qaçqın ailələrin üçdə iki hissəsi 
birotaqlı mənzillərdə yaşayır və onların yalnız 18%-i birbaşa su qovşağından istifadə edə 
bilir (Azərbaycan Respublikası 2004: 430). Körpələrin, balaca uşaqlaın, hamilə qadınlar və 
gənc anaların, qocalar və əlillərin belə anti-sanitariya şəraitinin qarşıya çıxardığı təhlükəyə 
məruz qalma ehtimalı xüsusilə çoxdur.