Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki slavyan universiteti

IV. 

Ahəng qanunu 

Ümumi məlumat. Daha çox saitlərin uyuşması kimi başa düçülməsi. 

Saitlərlə samitlərin və samitlərin öz arasında da mövcudluğu. M. Kaşğari 

ahəng qanunu haqqında (-maq, -mək şəkilçisi ilə bağlı). Azərbaycan ədəbi 

dilində ahəng qanunu söz köklərinə nisbətən kök və şəkilçinin qovuşağında 

daha güclü olması və s. 

Ahəng  qanununun  növləri:  Ahəng  qanunu  irəli  uyuşmanın  bir  halı 

kimi.  

1.  Saitlərin  ahəngi.  a)  dil  ahəngi  (damaq  ahəngi)  –  dilə  görə  fərlənən 

saitlərin  ahəngi:  arxa  sıra  (qalın)  saitlərin  ahəngi  (qamışlıqların, 

odunluqdandır,  oğlanlardansan  və  s.  );  ön    sıra  (incə)  saitlərin  ahəngi 

(çətirlərin, çörəkçilərdən, tütünçülərin və s.). b) dodaq ahəngi: dodaqlanan 

saitlərin  ahəngi  (qoyunçuluğun,  tütünçülük);  dodaqlanmayan  saitlərin 

---

 

 

10 

ahəngi  (çətirlərindən,  başlanacaqdı  və  s.).  Dodaq  ahənginin    dörd  cür 

yazılan şəkilçilərdə özünü daimi hal kimi göstərməsi.  

Azərbaycan dilindəki kök və şəkilçilərin saitlərin ahəngi baxımından  

bölgüsü:  a)  ancaq  dil  ahənginə tabe  olanlar  –  iki  cür  yazılanlar  (adamlar, 

ətirlər); b) dil və dodaq ahənginə tabe olanlar – dörd cür yazılan şəkilçilər 

(qapının,  odunumuz);  c)  ahəngə  tabe  olmayanlar  –  bir  cür  yazılanlar 

(dayımgil, inqilabi, əməkdaş). 

2. Saitlərlə samitlərin ahəngi: a) Dilin vəziyyətinə görə həmcins saitlərlə 

samitlərin ahəngi. Bunun arxa sıra saitlərlə (a, ı, o, u) arxa sıra samitlərin 

(ğ, x, q, k' ) və ön sıra saitlərlə (ə, e, i, ü, ö) ön sıra samitlərin (k, g, x') 

uyğunlaşması kimi başa düşülməsi. Bu qanunun bəzi şəkilçilərdə (lıq,-lik,-

luk,-lük; -ıq; -maq,-mək və s.) rus dilindən keçmiş bir neçə sözdə də (kino, 

komuna)  özünü  göstərməsi.  b)  Səs  tellərinin  vəziyyətinə  görə  həmcins 

saitlərlə  samitlərin  ahəngi.  Bu  və  ya  digər  şəraitdə  saitlərlə  yanaşı  düşən 

kar  samitlərin  cingiltililəşməsi  prosesi  kimi  özünü  göstərməsi:  sonu 

şəraitdən asılı olaraq həm kar, həm də cingiltili tələffüz olunan və əslində 

həmin  səsi  kar  olan  sözlərə  saitlə  başlayan  söz  və  ya  şəkilçi  əlavə 

olunduqda son samitin cingiltili tələffüz olunmas: palıd -  [palıt] [palıda] 

[palıd ağacı]; sonu k ilə qurtaran iki və çoxhecalı sözlərdə bu səsin y-nın 

kar  qarşılığı  kimi  [x’]  tələffüz  olunması  və  saitlə  başlanan  şəkilçi  və  söz 

qoşulduqda cingiltililəşməsi: külək – [küləx'] – [küləyin] – [küləy əsir] və 

s.; get – gedir, öyrət – öyrədir və s. kimi sözlərində yazıda da sabitləşən t-d 

əvəzlənməsinin bununla bağlı olması və s. 

3. Samitlər ahəngi.  Geri uyuşma kimi özünü göstərməsi: hər hansı 

samitin  özündən  əvvəl  gələn  samiti  kar  və  cingiltili  olmasına  görə  özünə 

uyğunlaşdırması. Qədim Azərbaycan dilində özünü geniş şəkildə göstərsə 

---

 

 

11 

də,  tədricən  zəifləməsi.  Kar  və  cingiltili  qarşılığı  olan  samitlərin  söz 

daxilində yalnız öz həmcinsləri ilə yanaşı işlənməsi: kar samit - kar samit 

(üst,  göstər,  tapşır,  yaxşı),  cingiltili  samit  –  cingiltili  samit  (özgə,  üzgün, 

güzgü, oğru). Kar qarşılığı olmayan samitlərin istənilən samitlə yanaşı gələ 

bilməsi (alt, dörd, ört, indi, sərt). Orfoqrafik qayda halında  aşağıdakı bəzi 

şəkilçilərin  yazılışında  özünü  göstərməsi:  a)  kar  samitlə  bitən  sözlərə 

artırıldıqda  arxasıra  saitli  hecalarda  şəkilçinin  q  ilə  (yapışqan,  satqın, 

pusqu), önsıra saitli hecalarda k ilə yazılması (döyüşkən, kəskin, seçki); b) 

cingilili samitlə bitən sözlərə artırıldıqda arxasıra saitli hecalarda şəkilçinin  

ğ ilə (durğun, vurğu), önsıra saitli hecalarda isə g ilə yazılması (deyingən, 

əzgin, sevgi) yazılır.