Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
18 
Bцtцn satыrlarы 
Duvara halы чиvиler gиbи, 
Kafиyelиyek? 
Hem de yan yana, 
Чиft, чиft 
Шaиre acыmыyorsan eger 
Okuyucuya acы. 
Koy kulaklarы bиraz... 
Beklиyorsan, deyиm: 
Dиncelsиn! 
Yok, sakиn olsun 
Bюyle! 
Kafиyesиz. 
Bu sюzlerиm 
Юyle bиlme 
Her чeшиt kafиyeye daиrdиr 
Degиl. 
Kafиyeye ne gelmиш 
Arayan olsun gerek. 
Kafиyeye ne olmuш 
Чиgneyиp gevишlemesek. 
Onu yaman gцne koyan. 
Kalemи kцt шaиrdиr. 
Sюzцm  bюylelerиne  daиrdиr.  (Tяrcцmя  Nazиm  Hиkmяtиn  юzцnя  mяxsus-
dur). 
Nazиm Hиkmяtиn Azяrbaycan poezиyasы иlя яlaqяlяrиnиn bяzиlяrи шeиr dиlи-
nя  hяsr  olunmuшdur.  O,  1963-cц  иldя  «Иzvestиya  Gazetesи»ndя  «Aydыndыr 
шeиrиn dиlи» adlы чox maraqlы bиr mяqalя чap etdиrmишdиr. Mяqalя Rяsul Rza-
nыn «Qяlbиmdя bahar» adlы шeиrиndяn gяtиrиlmиш mиsralarla baшlayыr: 
Yapraqlar solьun sarы, 
Satrlardan nичesи bozulmuш, 
Nичe nичe yapraьыn kenarы 
Yыllarыn aьыrlыьыna dayanmamыш 
Ufalanыp toz olmuш. 
Lakиn 
Asыrlardan keчиp gelen 
Hafиf bиr tebessцm, 
Bиr damla gюyyaшы, 
Arzular, цmиtler kalmыш. 
Иnsan kalbиnиn hararetи, 
Иnsan fиkrиnиn kudretи, 
Иnsan ыtrы dolu 
Sevиnч kalmыш, 
Keder kalmыш. 
 Яlbяttя, bu poetиk иncиdя dя kяlmяlяrиn bяrabяr olmayan hecalarыnda 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
19 
mцяyyяn  qayda  mцшahиdя  olunmaqdadыr.  Nazиm  Hиkmяt  mяmnunluьunu 
иfadя  edяrяk  yazыr  kи,  bu  bяnzяrsиz  шeиrlяrи  tцrk  dиlиnя  чox  yaxыn  olan  bиr 
dиldя-Azяrbaycan tцrkcяsиndя oxuyunca sяadяtя qovuшdum. 
Yenя яnяnяnиn цzяrиndя dayanan Nazиm Hиkmяt sюzцgedяn mяqalяsиn-
dя obrazlы шяkиldя yazыr kи, sяnяtdя юlmяz яnяnяyя gюrя bюyцk иrmaq daи-
ma axar, genишlяnяr, yenи qollarыn sayяsиndя bюyцk bиr dяnиzя чevrиlяr. Bu 
yenи qollar, yenи чaylar yenи nяsиl demяkdиr. Ancaq hяr zaman deyиl. Bяzяn 
bu yenиlиyи, yetkиn, tяcrцbяlи soydan olan sяnяtчиlяr gяtиrиr. Rяsul Rza elя 
шaиrlяrdяndиr kи, sadяcя Azяrbaycan deyиl, bцtцn Sovet шeиr яnяnяlяrиnя bиr 
yenиlиk  gяtиrиr.  Bugцnkц  шaиrlяr,  yenиlиkчиlяr  rusca,  lиtvaca  yaxud  azяrbay-
canca  yazыrlar,  onlar  цmumи  dиldяn,  mиllи  xцsusиyyяtdяn  чox  bиr-bиrlяrиnя 
daha dяrиndяn vя sыx-sыx baьlыdыrlar. Onlar bиr yerdя yenи Sovet шeиrиnи qu-
rurlar. Bиrlиkdя yenи шeиrи yaratmaq onlarыn fяrdи vя mиllи xцsusиyyяtиnи юl-
dцrmяz. Яksиnя, hяr bиr sяnяtчи юz dяrяlяrи, чaylarы иlя axaraq bюyцk иrmaьы 
doldururlar. 
Elя burada Nazиm Hиkmяt шeиrdя yenиlиk nя иlя юlчцlцr sualыnы cavablan-
dыrыr:  Bu  suala  tяxmиnяn  belя  cavab  vermяk  mцmkцndцr:  Шeиrиn  zяngиn 
шяkиl vя mяzmunundakы (ичяrиsиndяkи) yenи иmkanlarla. Rяsul Rza da bu ye-
nи иmkanlara dayanaraq шeиr yazыr. O, hяr zaman шeиrиn dиl цnsцrцnц, юlчц, 
qafиyя цnsцrlяrиnи yenиlяшdиrиr, zяngиnlяшdиrиr. Hяm dя sadяcя Azяrbaycan 
шeиrиndя deyиl, bцtцn Sovet шeиrиndя. Mяzmununa gяlиncя: шaиrиn yenи kиta-
bыndan bиr юrnяk vermяk иstяyиrяm. «Qыzыl gцl olmayaydы» шeиrи шяxsиyyяtя 
pяrяstиш dюvrцndя bиr иnsanыn facияlи taleyиndяn bяhs edиr. Шeиr 1960-cы иldя 
yazыlmыш, 1961-cи иldя yayыlmышdыr. Bu шeиr Sovet яdяbиyyatыnda hяmиn mюv-
zuda  yazыlan  иlk  яsяrlяrdяn  bиrи  olub  mюvzu  baxыmыndan  gяrяklи  vя  bиzиm 
hamыmыzы rahatsыz edяn bиr mяsяlяdиr. 
R.Rza шeиrиnиn mяzиyyяtlяrиndяn danышan шaиr onun шeиrlяrиnиn mяzmun 
vя mцndяrиcяcя genиш alana malиk olduьunu, чox zяngиn vя чeшиdlи olduьu-
nu gюstяrиr. «Шюhrяtиmиn шяhяrи», «Baba ocaьыm», «Yenи mяnzиl», «Иkи bu-
ruьun  шюhrяtи»  шeиrlяrиnя  lakonиk  шяkиldя  mцnasиbяtиnи  bиldиrиr,  bu  kиmи 
яsяrlяrиn hяyяcan, lиrиk ovqat yaratdыьыnы vurьulayыr: «…onun шeиrиndя hяr 
tяrяf gur bиr ишыьa qяrq olur. Шaиr sяadяt arayandыr. O, юz hяyatыndakы vя bи-
zиm юmrцmцzdяkи xoшbяxtlиyи arayaraq gцn цzцnя чыxarыr. Rяsul Rzanыn se-
vиb qяlяmя aldыьы иnsanlar иnшaatlarda чalышan sadя яmяkчиlяr vя Bakы pet-
rollarыnda чalышan ишчиlяrdиr. 
Nazиm  Hиkmяtиn  fиkrиncя,  Rяsul  Rzanыn  шeиrlяrи  sяmиmи  bиr  sevgиdяn 
doьur, o, sevdиyи doьma шяhяrи Bakыnы «шюhrяtиmиn шяhяrи» adlandыrыr. «Ba-
ba ocaьыm» deyя vяsf edиr: 
Цmиdиmиn, arzumun, 
Sevиncиmиn, шяhяrи 
Anadan kиm qoyub, kиm 
Bakыm! 
Яzиzиm, gюzцm, anam! 
Sяn boy atarsan, 
Mяn bяxtиyaram. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
20 
Sяn varsan, 
Mяn dя varam! 
Nazиm  Hиkmяt  Rяsul  Rzanы  fиlosof  шaиr  adlandыrыr  vя  bu  barяdя  yazыr 
kи, «Иkи buruьun шюhrяtи» (Иkи petrol quyusunun шюhrяtи) adlы шeиrи иlk baxыш-
da olduqca sadя vя bяsиt gюrцnцr. Ancaq юmцr, hяyat, nяsиllяr, gяlяcяk vя 
onlarыn sorumluluьu haqqыnda nя qяdяr gюzяl шeylяrя toxunulmuшdur. 
Nazиm Hиkmяt R.Rza шeиrlяrиnиn bяzи oxucular tяrяfиndяn bяyяnиlmяdи-
yиnи dя aчыqlayыr: «Mяnиm onlara bиr sюzцm yoxdur. Шaиr юzц hяmиn oxucu-
lara belя deyиr: 
Aydыndыr шeиrиn dиlи, 
Иstяr иsя sevиncdяn, 
Иstяr иsя qяmdяn yaz. 
Belя aydыndыr bu dиl, 
Nяdяn yцz dяfя oxusa, 
Yenя bиr шey anlamaz (3, s.291). 
Nazиm  Hиkmяt  «Иkиncи  nяfяs»  adlы  kичиk  hяcmlи  mяqalяsиndя  dя  Azяr-
baycan poezиyasы haqqыnda dяrиn fиkиrlяr aшыlayыr. «Mяn bиr шaиr haqqыnda 
danышmaq  иstяyиrяm.  Azяrbaycanlы  шaиr  Rяsul Rza  haqqыnda...  O  da  gяnc-
lиklя bиlgяlиyи юzцndя bиrlяшdиrиr. Onun sяnяtи иlя tяxmиnяn 20 иldиr, юzц иlя 
12 иldиr yaxыndan tanышam. Rяsul Rza 40 yaшыna qяdяr sadяcя yaxшы bиr шaиr 
иdи. Hяr шeиrиnи gяnclиk ehtиrasы иlя yazыr, sosиalиst gerчяklиyи metodunu cяsa-
rяtlя tяtbиq edиr. Иndи, 1959-cu иldя, mяndяn Sovet шeиrиnиn yenиlиkчиlяrиnиn 
adыnы soruшsalar, onlarыn arasыnda Rяsul Rzanыn adыnы mцtlяq anardыm. 
Nazиm  Hиkmяt  Rяsul  Rza  poezиyasыna  dяrиndяn  tяsиr  gюstяrяn  юnяmlи 
амилляри  gюstяrиr:  O,  bиzиm  zяmanяmиzdя  dцnyanы  dюnя-dюnя  gяzиb  dolaш-
maq иmkanы яldя etdи. Mцxtяlиf xalqlarыn яsrlяrcя yaratdыьы mяnяvи sяrvяt-
lяrlя  qarшыlaшmasы  ona  belя  bиr  fиkиr  aшыlamышdыr  kи,  o,  kommunиst  bиr  шaиr 
olaraq sadяcя юzц xalqыnыn deyиl, иnsanlыьыn mяnяvи sяrvяtlяrиnиn dя varиsи-
dиr. XX Qurultay Rяsul Rzaya юz юlkяsиndя hяlя davam edяn sevиmsиz «mи-
ras»  иlя,  keчmишиn  qalыqlarы  иlя  mцcadиlя  etmяk,  onu  ortadan  qaldыrmaq 
цчцn bюyцk bиr mяnяvи qцvvяt verdи. 
Yenи bиr шeиr formasыnda hяyatыn meydana gяtиrdиyи problemlяrи чюzmя-
yи lazыm bиlяn Nazиm Hиkmяt belя yazыr kи, hяmиn problemlяrи gur bиr sяslя 
иfadя etmяk цчцn mцtlяq yenи bиr шeиr шяklи arayыb tapmaq lazыm gяlиr. Rя-
сul юz tяcrцbяsиnи, hяyata daиr bиlиklяrиnи gяnclиk eшqи иlя, qanadlы arzularla 
baьlayaraq bu шяklи (sяrbяst юlчцnц) yaratdы. 
Rяzul poezиyasыnы vurьunluqla tяhlиl edяn Nazиm Hиkmяtя elя gяlиr kи, 
Rяsulun bиr neчя иl Azяrbaycan Kиno Bakanы olaraq vяzиfяsиnи иcra etmяsи, 
onun yaradыcыlыq fяalиyyяtиnиnя mцsbяt yюndя tяsиr etmишdиr. Kиno gюzяl sя-
nяtlяrиn яn gяnc, hяyatla bиrя-bиr baьlы olan vя hяr zaman юzцnц yenиlяyяn 
bиr  иncяsяnяt  nюvцdцr.  Nazиm  Hиkmяtя  gюrя,  onun  kиno  sяnяtи  иlя  tяmas 
xяtlяrи, R.Rzanыn yenиlиkчиlиyиnиn bцnюvrяsиnи qoydu. 
Yuxarыdakы mяqalяsиndя olduьu kиmи, bu mяqalяsиndя dя Nazиm Hиk-
mяt Rяsul Rzanыn fяlsяfи шeиrlяrи цzяrиndя dayanыr, onlarы dяyяrlяndиrиr. O, 
fяlsяfи шeиrlяr yazmaьы sevяn bиr шaиrdиr. Nя xoшbяxt kи, onun fяlsяfяsи шaиra-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
21 
nяdиr,  fяlsяfи  иdeyalar  lиrиk  dona  bцrцnцr.  Шaиrиn  fяlsяfи  шeиrlяrиnиn  toplan-
dыьы «Kюnlцmdя bahar» kиtabыndakы шeиrlяrи («Yaz gяlиr», «Bakы», «Mяnиm 
kюшяm», «Yenи sюz», «Цmиd, шцbhя, qяdяr vя mяn» vя s.) mяzиyyяtlяrdяn 
bяhs edиr vя belя bиr nяtиcяyя gяlиr kи, Azяrbaycan klassиk vя чaьdaш яdя-
bиyyatы xalqыn eшsиz, яvяzsиz nяьmяsиdиr. Rяsulun sяsи bu nяьmяnиn яn gюzяl 
keyfиyyяtlяrиnи юzцndя bиrlяшdиrиr (3, s.294). 
Belяlиklя,  Azяrbaycan  яdяbиyyatы  vя  mяdяnиyyяtи  tarиxиndя  шяrяflи  yer 
tutan,  bюyцk  tцrk  шarи Nazиm  Hиkmяt  orиjиnal,  шяxsиyyяtи иlя  vяhdяt  tяшkиl 
edяn zяngиn bиr иrsиn yaradыcычы-tяmsиlчиsиdиr. O, dцnya яdяbиyyatыna иnsan-
lыq, gerчяklиk, hяyatиlиk vя tяbииlиk keyfиyyяtlяrи gяtиrя bиlmиш, Azяrbaycan 
poezиyasыnы, onun dиlиnи, yenиlиkчи sяnяtkarlarы doьru-dцzgцn qиymяtlяndиr-
mишdиr. Nazиm Hиkmяtиn adы иndи dя Azяrbaycanda rяьbяtlя чяkиlиr, oxucu-
lar  onu  sevиrlяr.  Onun  яnяnяlяrи  Azяrbaycan  шeиr  sяnяtиndя  tяsиrsиz  юtцш-
mцr.  Azяrbaycanыn,  Azяrbaycan  шeиrиnиn,  sяnяtkarlarыnыn  dostu  olduьu 
цчцn. Tяsadцfи deyиl kи, шaиrиn иrsиnи Azяrbaycanda da hяr aspektdя юyrяn-
mяyя-araшdыrmaьa maraq getdиkcя artыr, gцclяnиr vя genишlяnиr. 
Tяhlиl prosesи bиr daha gюstяrdи kи, Nazиm Hиkmяt tцrkцn mиllи-mяnяvи 
dяyяrlяrиnя mюhkяm baьlы, qardaш Azяrbaycana, onun poezиyasыna, шaиrlя-
rиnя hяssas duyumu иlя qиymяt verяn sяnяtkarlardandыr. 
Mяqalяnиn aktuallыьы. Mюvzunun aktuallыьы bюyцk tцrk шaиrи Nazиm Hиk-
mяtиn  Azяrbaycan  яdяbиyyatы  иlя,  konkret  olaraq  Azяrbaycan  poezиsиyasы 
иlя  яlaqяlяrиnиn  цzя  чыxarыlmasы  иlя  шяrtlяnя  bиlяr.  Nazиm  Hиkmяtиn  Azяr-
baycan шeиrиnя mцnasиbяtи, xцsusяn dя sяrbяst шeиr haqqыnda fиkиrlяrи, yenи-
lиkчи bиr шaиrиn-Rяsul Rzanыn sяnяtи barяdя dцшцncяlяrи bu mяqalяdя aktual 
mяsяlяrdяn bиrи kиmи dиqqяtи чяkmяkdяdиr.  
Mяqalяnиn elmи yenиlиyи. Elmи yenиlиyи gюstяrяn amиllяrdяn bиrи tцrk шerи-
nиn bayraqdarы Nazиm Hиkmяtlя Azяrbaycan яdяbиyyatыnыn baьlыlыьы vя bu 
яlaqяnи yaradan amиllяrиn ortaya чыxarыlmasыdыr. Azяrbaycan шeиrи haqqыnda 
Nazиm  Hиkmяtиn  orиjиnal  fиkиrlяrиnиn  dяyяrи,  yenиlиkчи  poezиyanыn  юzяllиk-
lяrиnиn aшkar edиlmяsи mяqalяnиn elmи yenиlиyиnи шяrtlяndиrиr. 
Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи vя tяtbиqи. Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи 
orasыndadыr  kи,  gяlяcяk  nяsиllяr  dя  bюyцk  tцrk  шaиrиnиn-Nazиm  Hиkmяtиn 
яdяbи fяalиyyяtиnиn bиr иstиqamяtиnи dя — Azяrbaycanla яlaqяsиnиn dя xцsu-
sиyyяtlяrи  иlя  tanыш  ola  bиlяrlяr.  Azяrbaycanda  «Tцrk  xalqlarы  яdяbиyya-
tы»nыn unиversиtetlяrdя – fиlologиya fakцltяlяrиndя tяdrиsи zamanы bu mяqalя 
dя tяtbиq oluna bиlяr. 
 
Яdяbиyyat 
 
1. Mиkayыlov Ш.A. Яdяbиyyat nяzяrиyyяsи. Bakы: Maarиf, 1988, 188 s. 
2. Hцseynov M. Sяsиn poezиyasы (1960-1980-cи иllяr Azяrbaycan poezиya-
sыnыn materиallarы яsasыnda). Bakы: Elm vя tяhsиl, 2010, 318 s. 
3. Anar. Nazиm Hиkmet. Kerem gиbи. (Nazиm Hиkmetиn Hayatы ve Sana-
tы Hakkыnda Dцшцnceler) BENGU, Ankara, 2009, 357 s. 
4. Axundov A. Шeиr sяnяtи vя dиlи. Bakы: Yazычы, 1980, 159 s. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
22 
 
 
                                                                                  Г.Озкан 
Назим Хикмет и Азербайджанская поезия 
 
 
Резюме 
 
  В данной статье обсуждается великий турецкий поэт Назим Хикьмет 
и его работы об Азербайджанской поэзии. Поэзия принадлежит народу, и 
один из новаторов свободного жанра в Азербайджанской поэзии Расул Рза 
так же является темой для обсуждения. Высказивания великого поэта ―В 
стихотворении  гармония  и  музыкальность  важна‖  расширяется.  Так  же 
некоторая критика пролетарской поэзии обсуждается в данной статье. 
 
 
H.Ozkan 
 
Nазим Щикмат анд Азербаижан поетрй  
 
Summary 
 
Ыn thиs artиcle we maиnly dиscuss great Turkиsh poet Nazиm Hиkmat and 
hиs works about Azerbaиjan poetry. Poetry belongs to natиon andone of the 
иnnovators of free style иn Azerbaиjan poetry, Rasul Rza and hиs works are 
also dиscussed иn the artиcle. The motto “иn poetry harmony and musиcalиty 
should come fиrst”иs enhanced, and also crиtиque about sovиet tиme poetry иs 
examиned. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 13.05.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
23 
20-ci illərdən 30-cu illərə: “Dialektik materializm”dən 
“sosialist realizmi”nə 
 
 
Kamilə Əliyeva, 
фялсяфя доктору програмы цзря doktorant, 
Azərbaycan Müəllimlər İnstituту  
e-mail: 
[e-mail]
 
Rəyçilər: f.ü.e.d., prof. T.S.Cavadov, 
                f.ü.e.d., Y.M.Babayev 
 
Açar  sözlər: пroletar ədəbiyyatı, siyasi rejim, dialektik materialism, sosia-
list realismи 
 
Ключевые  слова:  пролетарская  литература,  политический  режим, 
диалектический материализм, социалистический реализм 
 
Key  words:  пroletarian  literature,  political  regime,  dialectical  materialism, 
socialistic realism 
 
1920-ci ildə ADR-in çökdürülməsi, sovet rejiminin bərqərar olması ictimai-
siyasi  həyatla  bərabər,  ədəbi-mədəni  həyatı  da  öz  məhvərindən  çıxardı.  Sovet 
rejimi öz hakimiyyəti altına aldığı ölkələrin siyasi fəthini möhkəmləndirmək və 
davamlı etmək üçün ədəbi-mədəni həyatı öz ideologiyasına tabe etmək siyasəti-
ni  yürütməyə başladı. Ədəbiyyat  ideoloji sahə elan edilərək onun üzərinə icti-
mai təbliğat funksiyası qoyuldu. Ədəbiyyata bu cür baxış sisteminin əsası Leni-
nin hələ 1905-ci ildə qələmə aldığı ―Partiya təşkilatı və partiya  ədəbiyyatı‖ mə-
qaləsində qoyulmuşdu. Lenin bu məqaləsində ədəbiyyatı ideoloji təbliğat vasi-
təsi,  ―partiya  işinin  bir  təkərciyi  və  vintciyi‖  elan  edərək,  onun  biрtərəfliyini 
rədd etməklə (əslində isə obyektivliyini inkar edərək), ona sinfi məzmun verir, 
bütün dövrlərdə hər bir hakim sinfin özünəməxsus ədəbiyyatının mövcud oldu-
ğunu sübut etməyə çalışırdı. Ədəbiyyata bu cür baxışın siyasi əsasını sovet reji-
mində hakim sinif elan edilən proletaratın mənafeyini əks etdirən, proletar dün-
yagörüşünün ifadəsini verən yeni tipli bir ədəbiyyatın yaranması zərurəti təşkil 
edirdi. 
Ədəbiyyatın həyatın bədii inikası olması fikri  yalnız geniş mənada götürü-
ləndə və şərti olaraq özünü doğruldur. Sovet rejimi isə ədəbiyyatla həyat arasın-
da bərabərlik işarəsi qoyur, onun özünəməxsus immanent qanunları olduğunu, 
bu mənada həyat hadisələrinin eyni olmadığını, hətta bu qanunlar çərçivəsində 
həyata müqavimət gücünün də mövcudluğunu qəbul etmirdi. ―Sənət sənət üçün-
dür‖,  yoxsa  ―Sənət  həyat  üçündür‖  dilemmasını  birtərəfli  şəkildə  həll  edərək, 
sənətin və ilk növbədə, ədəbiyyatın həyatın ifadə vasitəsi olmasını mütləqləşdi-
rirdi. 
20-ci illər tənqidində bu dilemmanın aktiv şəkildə müzakirə obyektinə çev-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
24 
rilməsi  və məsələnin birmənalı olaraq  ―sənət  həyat  üçündür‖ tezisinin xeyrinə 
həll  edilməsi  təsadüf  sayıla  bilməz.  Bu  illərin  ən  məşhur  tənqidçilərindən  biri 
H.Zeynallı ―Sənət nə üçündür?‖ sualını qoyur və tərəddüdsüz-filansız bu suala 
aşağıdakı  cavabı  verirdi:  ―Bu  surətdə  anlamış  oluruq  ki,  həyatdan  alınmış 
təcrübədən sənət doğur və ona su verir, sənət özü də, həyatdan aldığı qüvvətlə 
yaranır  və  həyata  nüfuz  yetirməyə  başlayır.  Ona  görə  də  sənətlə  həyat  bir-
birindən  ayrılmaz  iki  parça  kimi  meydana  çıxır‖  (1,...)  Diqqət  edilsə,  görmək 
çətin  deyil  ki,  H.Zeynallı  siyasi  rejimin  ədəbiyyat  siyasətinin  təsirilə  ədəbiy-
yatla həyatı eyniləşdirir. Tarixdən üzü bəri ədəbi-fəlsəfi fikirdə sənətin həyatla 
əlaqəsi, sənətin həyatın ifadə vasitəsi olması məsələləri müzakirə predmeti olsa 
da, bu heç vaxt sənətlə həyatın eyniləşdirilməsinə gətirib çıxarmamışdır.  ―Sə-
nət həyat üçündür‖ tezisini ―sənət həyatdır‖ tezisi ilə əvəz etmək siyasi rejimin 
ədəbiyyata  ideoloji  və  təbliği  funksiya  yükləməsi  ilə  birbaşa  bağlı  idi.  Elə 
H.Zeynallı da son nəticədə ―sənət həyatın bir qismidir‖ qənaətini bu nöqteyi-nə-
zərdən  ədəbi  dövriyyəyə  buraxırdı.  Prof.  T.  Salamoğlu  haqlı  yazırdı  ki,  ―Heç 
şübhəsiz ki, tənqidçinin (H.Zeynallının – K.Ə.) bədii yaradıcılığın təbiətinə ver-
diyi bu təfsir, ilk növbədə, ―Partiyanın bədii ədəbiyyat sahəsindəki siyasəti haq-
qında‖ 1925-ci il qətnaməsinin nəzəri-estetik cəhətdən əsaslandırılması kimi ba-
şa düşülməlidir‖ (2, 106). 
Sovet  rejiminin  ədəbiyyat  siyasətindəki  ―həyat‖  anlayışının  (―sənət  həyat 
üçündür‖ nəzəriyyəsinə verdiyi təfsirin) məzmunu birmənalı deyildi. Realist ya-
radıcılıq üsulunun tarixi inkişaf yolunu təsəvvürə gətirmək kifayətdir ki, realiz-
min müxtəlif mərhələlərində və tiplərində sənətin həyatla sıx təmasını müşahidə 
edək.  Belə  ki,  sovet  ədəbiyyatının  xeyli  sonralar  –  1934-cu  ildə  Ümumittifaq 
Yazıçılar Qurultayında rəsmən elan edilmiş və qəbul edilmiş yeganə yaradıcılıq 
metodunda  –  sosialist  realizmində  özünə  yer  almış  ―həyatın  doğru-dürüst  və 
konkret şəkildə bədii əksi‖ prinsipi realizmin digər tipləri və mərhələləri üçün 
də  əsas  prinsiplər  sırasında  olmuşdur.  Lakin,  məsələn,  maarifçi  və  yaxud  tən-
qidi realizmdən fərqli olaraq, sosialist realizmi ―həyatın doğru-dürüst‖ inikasını 
―ictimai həyatın doğru-dürüst və həm də konkret inikası‖na tabe tutmuşdur. Bu 
isə sovet ədəbiyyatında həyata yanaşmaya tendensiyalı münasibəti önə çıxarır-
dı.  İ.Bespalov  ―Proletar  ədəbiyyatının  yenin  vəzifələri  haqqında‖  məqaləsində 
həyatın proletar dünyagörüşü nöqteyi-nəzərindən izahını verərək  yazırdı: ―Hə-
yat hər cür əsər üçün mövzu verir. Həyat məsələlərinin həlli mənzil və ziyalı-
ların dar yaşayış çərçivəsi xaricinə çıxmışdır. İndi həyat məsələləri fabriklərdə, 
zavodlarda, əkin yerlərində, iclaslar və meydanlarda həll olunur. Ədəbiyyat hə-
yatla ayaqlaşmaq istəyirsə, həyatı iyrənc otaq yaşayışı, otaq qəhrəmanı və ev tə-
siratı yoluna salmamalı və buna haqqı da yoxdur‖ (3). 
Ədəbiyyata  proletar  mədəniyyəti  konsepsiyasından  baxış  nöqteyi-nəzərin-
dən bu mülahizədə ailə-məişət mövzusuna, qəhrəmanın ailə mühitindəki fəaliy-
yətinə,  əsl  həqiqətdə  isə  qəhrəmanın  fərdi  dünyasının  təsvirinə  yer  yoxdur. 
Dövrün ədəbi tənqidi bu problemin həllinə tam fərqli bir həll verir. Ailə-məişət 
mühiti  ədəbiyyatın  təsvir  obyekti  kimi  götürülə  bilər,  bu  şərtlə  ki,  bu  mühitin 
təsviri ictimai-sosial mühitin təsvirinə yol açsın. Bədii əsərin süjet xətti ailə mü-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
25 
hitindən ictimai mühitə doğru istiqamət alsın, bədii qəhrəmanın şüurunda sosial 
düşüncə, dolayısı ilə isə yeni qurulmaqda olan sosialist  həyat tərzinə meyl ya-
ransın. Qəhrəman bu həyatın fəal qurucusuna çevrilsin. Bespalov həyatın ailə-
məişət  mühitindəki  təsvirinin  bədii  ədəbiyyatdakı  əksini  ancaq  bu  variantda 
mümkün hesab edir: ―Ailə və  ya ayrı şəxslər yaşayışının bədii təsviri bununla 
aradan qaldırılmayır, lakin bu bədii təsvir vəzifənin bir hissəsi kimi meydana çı-
xır. Bu təsviri həqiqi surətdə göstərmək isə onu ölkədəki bütün işlər gedişi ilə 
ümumi rabitələndirmək deməkdir‖ (3). Digər tərəfdən, sovet rejiminin ədəbiy-
yat siyasətində ―həyat‖ anlayışı ―xalq həyatı‖ kimi düşünülsə də, ―xalq‖ anlayı-
şı  birmənalılı  qəbul  olunmurdu.  Tənqidçi  Ə.Nazim  1927-ci  ildə  qələmə  aldığı 
―Süleyman Rüstəm haqqında kiçik bir mülahizə‖ məqaləsində yazırdı ki, ―La-
kin biz xalqa müsavi hüquqlu bir gözlə baxmırıq. Bizim üçün əsas qüvvə prole-
tar  sinfinin  rəhbərliyi  ilə  ortabab,  muzdur  və  fəqir  kəndlilərin  sinfi  ittifaqıdır. 
Xalq isə yalnız bundan ibarət deyildir. Xalqın sinfi siması bəlli deyildir‖ (4, 78-
79). 
―Xalqın sinfi simasi bəlli deyildir‖ mülahizəsi həyat hadisələrinin bədii ini-
kasında sinfilik amilinin önə çəkilməsi zərurətini vurğulayırdı. Elə həmin  mə-
qalədə Ə.Nazim uca səslə bilavasitə sinfilik amilini tamamlayan ikinci bir ami-
li-məfkurəviliyi  ədəbiyyatın  əsas  funksiyalarından  biri  kimi  elan  edirdi.  Ə.Na-
zim  yazırdı:  ―Biz  bu  gün  bilaxassə  məfkurəvi  tamlığa,  doluluğa  və  doğruluğa 
diqqət etməliyik‖ (4,78). 
Sinfilik və məfkurəvilik sovet hökümətinin 1920-ci illərdən həyata keçirmə-
yə başladığı ədəbiyyat siyasətinin əsas prinsiplərini təşkil edirdi. Ədəbiyyat es-
tetik hadisədir. Onun əsas funksiyası estetik zövq mənbəyi olmasıdır. Ədəbiy-
yatın  immanent  qanunları  zaman-zaman  bu  funksiyaya  hesablanıb.  Sovet  reji-
minin ədəbiyyatla bağlı siyasətinin həyata keçirlməsində qarşıya çıxan çətinlik-
lər də bununla bağlı idi. Ədəbiyyat öz minillik ənənələri ilə sovet rejiminin onu 
öz  estetik  prinsipləri  çərçivəsindən  çıxarıb,  ona  ideoloji  funksiya  yükləməsinə 
müqavиmət göstərirdi. Lakin siyasi rejim də öz prinsiplərini həyata keçirməkdə 
israrlı idi. Partiyanın ―Bədii ədəbiyyat sahəsindəki siyasəti haqqında‖ 1925-ci il 
qətnaməsi bu siyasətin həyata keçirilməsinə ideoloji və hüquqi əsas verirdi. ―Si-
yasi  rejim  mədəniyyətin  bütün  sahələri,  o  cümlədən  ədəbiyyat  üzərində  ciddi 
nəzarət sistemi planlaşdırırdı. Ədəbiyyat sahəsində təşkilatlanma işi həyata ke-
çirilir. 20-ci illərin əvvəllərində hökümət ədəbiyyat sahəsindəki siyasətini nəş-
riyyat və nəşr orqanları vasitəsilə həyata keçirirdi‖ (5,81). Nəşriyyat və nəşr or-
qanları  dövrün  ədəbiyyatını  ideoloji  konveyrdən  keçirmək  məqsədi  daşıyırdı. 
Tənqidçi  C.Əfəndizadə  yazırdı:  ―Siyasətcə  hakimiyyəti  öz  əlinə  alan  bu  sinif 
(proletariat – K.Ə.) ictimai həyatın hər cəbhəsini, mədəniyyətin hər şöbəsini öz 
əlinə almağa başladı. Üçüncü cəbhədə də, mədəniyyət və maarif cəbhəsində də 
mübarizəyə  girişdi.  Ölkənin  şüuru,  zevqi,  məfkurəsi  proletariatın  psixoloji  və 
ideolojisinə tərcüman olmalı idi‖ (5). 
C.Əfəndizadənin  təbirincə  desək,  ―ölkənin  şüuru,  zevqi,  məfkurəsi‖nin 
―proletariatın psixolojisi və ideolojisinə tərcüman olması‖, başqa sözlə, ədəbiy-
yatın proletar platformasına keçirilməsi o qədər də asan məsələ deyildi. Çünki 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014