Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

181 
X. MODUL. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI 
TABIAT BILAN TANISHTIRISH YO‘LLARI
Mavzuga oid tayanch tushunchalar: 
ekologik tarbiya, estetik 
g‘oya manbalari, estetik his, mehnat tarbiyasi, kattalar mehnati bilan 
tanishtirish, navbatchilik, o‘z-o‘ziga mehnat tabiatdagi mehnat,
xo‘jalik-maishiy mehnat, qo‘l mehnati 
X. 1. Ekologik tarbiya berishning nazariy asoslari 
Bugungi 
kunda 
insoniyatni 
xavf 
ostida 
qoldirayotgan 
hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblanadi. Jamiyatning atrof-
muhit bilan o‘zaro buzilgan aloqasi keng jamoatchilik o‘rtasida katta 
tashvish uyg‘otmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida 
“Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bolishga 
majburdirlar”, 55-moddasida esa “Yer osti boyliklari, suv, o‘simlik, va 
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy 
boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muho-
fazasidadir”, – deyilgan.
Insonning tabiiy boyliklardan haddan tashqari oshiqcha 
foydalanishi oqibatida sayyoramizning qiyofasi o‘zgarib bormoqda. 
Yashil o‘rmonlar siyraklashib, o‘simlik va hayvonot turlari 
kamaymoqda, foydali qazilma boyliklari tugab bormoqda. Suv 
havzalari va atmosfera havosining ifloslanishi, chiqindi moddalarning 
ortib borishi natijasida aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash, energiya 
va chuchuk suv muammolari borgan sari murakkablashmoqda. 
Oqibatda, million-million yillar davomida turg‘un bo‘lgan tabiiy 
holatga putur yetmoqda.
Ekologik bilim – bu tirik tabiatning tuzilishi, rivojlanishi, 
o‘zgarishi, yer yuzidagi tirik jonzotlarning holati, ularning bir-
birlariva atrof-muhit o‘rtasida bo‘lib turadigan munosabatlarni, tabiiy 
boyliklarning son va sifatini, hajmini, xillarini hamda ularni saqlash 
va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini o‘zlashtirishdan iboratdir. 
Inson tabiatga, o‘zini o‘rab olgan muhitga nisbatan o‘z munosabatini 
o‘zgartirishi, tabiat qonunlarini bilishi, o‘rganishi va ular asosida o‘z 
hayotini rivojlantirish shart. Tabiat qonunlariga mos keladigan hayot 
yo‘llarini ishlab chiqish kerak. Aks holda inson va jamiyat katta tabiiy 
ofatlarning kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi va shu ofatlardan halok 
bo‘ladi.

---

182 
Ekologik ta’lim va tarbiyaning tub ma’nosi tabiat va jamiyat 
o‘rtasidagi doimiy birlik va ularni bir-birlariga bog‘lovchi tabiiy 
hamda ijtimoiy qonunlarni o‘rganish, hayotga tatbiq qilishdan 
iboratdir. 
Ekologik ta’lim va tarbiya bu insonni tabiatga qadam qo‘ygan 
vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda 
foydalanishga, psixologik, axloq-odob yuzasidan xalqimizning 
tabiatga hurmat va e’tibor bilan qaraydigan urf-odatlarini, udumlarini 
tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish, bog‘-u rog‘lar, gulzorlar 
tashkil qilishga undashdan, uning qalbida yaxshi xislatlar uyg‘o-
tishdan iboratdir.
Insonni o‘rab turgan tabiiy muhit va uning boyliklarini biladigan, 
undan tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, tabiat boyligiga, 
go‘zalligiga go‘zallik qo‘shadigan, ijtimoiy va tabiiy qonunlarni 
biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish – bu ekologik tarbiya maqsadi.
Ekologik madaniyat – kasbiy faoliyatda qaror qabul qilish uchun 
ekologik javobgarlikni his qilish, tabiat muhofazasi sohasidagi 
bilimlarga ega bo‘lish. 
O‘rta asrlarda yashab ijod etgan Sharq allomalaridan Muhammad 
Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali 
Ibn Sino va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa 
qo‘shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat 
va undagi muvozanat, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni 
e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar.
Muhammad Muso al-Xorazmiy (782-847) risolalaridan birida 
bunday deb yozadi: “Bilingki, dunyoning ko‘zlari yoshlansa, uning 
boshiga g‘am, kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar, daryodan mehringizni 
darig‘ tutmanglar”. Dunyoning yoshli ko‘zlari deganda Muhammad 
Muso al-Xorazmiy nimalarni ko‘zda tutgan ekan?
Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda 
tutgandir? U, eng avvalo, daryo bilan odamlarning bir-birini tushi-
nishlari va til topishishlari, o‘zaro mehr-muhabbat qo‘yishlarini 
nazarda tutgan.
847-yilda Muhammad Muso al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz” 
degan asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi qit’alar, 
qutblar, ekvatorlar, gulllar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar va 
o‘rmonlar va ulardagi o‘simliklar, hayvonot dunyosi, shuningdek 
boshqa tabiiy resruslar – yerning asosiy boyliklari haqida ma’lumotlar 

---

183 
keltirilgan. Ushbu risolada matematika, geologiya, astronomiya, 
etnografiya, tibbiyot, shuningdek dunyo xalqlarining tabiiy ko‘nik-
malari va tarixiy-huquqiy bilimlari umumlashtirilgan.
Abu Nasr Farobiy (870-950) tabiatshunoslikning turli tarmoqlari 
bilan shug‘ullangan bo‘lib, “Kitob qolhaji va al-Miqdor”, “Kitob al-
mabodi al-insonya”, “Kalam fia’zo al hayvon” nomli asarlari bunga 
dalil bo‘la oladi. Farobiy o‘zining “Ixsoa al-ulum va al-ta’rif” asarida 
zamonasidagi ilmlarni har tomonlama o‘rganib, ularni ma’lum tizimga 
solib, turkumlarga ajratdi, har bir ilm tarmog‘iga ta’rif berishga 
harakat qildi, tabiatshunoslik ilmiga katta e’tibor berdi.
Tabiatshunoslikka oid “Kitob al-mabodi al-insonya”, “Kalam 
fia’zo al hayvon” kabi asarlarida odam va hayvonlar ayrim 
a’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida, ularning 
o‘xshashligi va farqlari keltirilishi bilan birga, asosiy anatomik-
fiziologik tushunchalar berilgan. Ularning ruhiy holatlaridagi 
xususiyatlari haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Kasalliklarning oldini 
olish, sog‘lomlashtirish va boshqa chora-tadbirlarni qo‘llash lozim 
ekanligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. 
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotdagi hodisalarni 
taraqqiyot qonunlari bilan narsa va hodisalarining o‘zaro ta’siri bilan 
tushuntirishga urinadi. U tabiatshunos sifatida tabiat haqida 
quyidagicha fikr yuritadi: “Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to‘lib 
boraveradi”. Beruniy “Saydana” asarida 1116 turdagi dori-darmon-
larni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o‘simliklardan, 101 tasi 
hayvonlardan, 107 tasi esa minerallardan olinadi. Har bir 302 
o‘simlik, hayvon va minerallarning xossalari, tarqalishi va boshqa 
xususiyatlari keltirilgan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) jahon fani va madaniyati 
taraqqiyotiga buyuk hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy 
olim sifatida u o‘z davri ilm-fanining deyarli barcha sohalari bilan 
shug‘ullangan. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar 
yozganligi eslatiladi, Bizgacha esa 24 tasi yetib kelgan. Ibn Sino 
asarlari orasida uning mashhur “Tib qonunlari” nomli shoh asari 
tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi. “Agar dunyoda chang va g‘ubor 
bo‘lmasa insoniyat ming yil umr ko‘rardi”, – deb aytgan edi. 
Olimning juda ko‘p qimmatli fikrlari, jumladan, uning inson 
sog‘lig‘ini saqlash haqidagi, parhez, gigiyena to‘g‘risidagi xulosa va 
maslahatlari hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U barcha 

---

184 
yoshdagi kishilar uchun jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni 
tavsiya etgan.