BAŞLANĞICDAN GÜNÜMÜZƏ QƏDƏR TƏFSİR CƏ RƏYANLARI 197
ərəb ədəbiyyatı fars, hind və yunan ədəiyyatlarının təsiri altında
idi. Bütün bunların nəticəsində ərəb dili və ədəbiyyatı qaydalarının
təsbit edilməsi, o cümlədən Quranın filoloji təhlili məsələsi ortaya
çıxdı. Quran mətni ərəb dili qaydaları üçün vazkeçilməz bir mənbə
idi. Bununla yanaşı ərəb şeri də Qurandakı bəzi ifadələri anlamada
müraciət olunan mənbələrdən biri idi.
Hicri ikinci əsrdən etibarən dil sahəsindəki fəaliyyətlər daha da
canlandı. Sibəveyh (vəfatı-180/796), Əxfəş (vəfatı-177/793) və Xəlil
İbn Əhməd (vəfatı-170/786) kimi dilçilər bu sahədə əsərlər meyda-
na gətirdilər.
Quranı, filoloji yöndən təfsir edən alimlər öz əsərlərinə “Məa- nil-Quran”, “Erabul-Quran”, “Qəribul-Quran” və “Məcazul-Quran”
kimi adlar verirdilər. Dil baxımdan edilən təfsirlərə misal olaraq
Fərranın (vəfatı-207/822) “Məanil-Quran”, əl-Müsənnanın (vəfatı-
210-825) “Məcazul-Quran” adlı əsərlərini verə bilərik. Sadəcə dilçi
müfəssirlər deyil, eyni zamanda bir çox müfəssir də Quranı təfsir
edərkən filoloji təhlillərə yer vermişlər. Məsələn, Zəməxşəri “Kəş- şaf” adlı təfsirində çoxlu filoloji təhlillərdən istifadə etmiş, Quranın
ecazkarlığını və bəlağətini ortaya qoymağa çalışmışdır. Başqa bir
müfəssir olan Beydavi öz təfsirində filoloji açıqlamalara və ədə bi
izahlara geniş yer vermişdir. Nəsəfi və Əbu Həyyan kimi müfəs-
sirlər də Quranı filoloji yöndən açıqlayan müfəssirlər arasında xü-
susi yerə sahibdirlər.
