Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

5.Yan siqmatizm. 

Bu tələffüz qüsurunda fitli və fısıltılı səslər (bəzən isə digər səslər) 

iki cür ifadə edilir: 

a) dilin ucu alveollara söykənir. Dilin qalan hissəsi isə böyrü üstə, 

kənarları isə azı diĢlərin daxili hissəsinə doğru qalxıb hava axının dilin 

kənarlarından buraxır və nəticədə xırıltılı səs tələffüz edilir.  

b)  dilin  ucu  yuxarı  alveollara  dirənib,  hava  axınını  yanlardan  l 

səsinin tələffüzündə olduğu kimi buraxır.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yan  siqmatizm  həm  birtərəfli,  həm  də 

ikitərəfli olur.  

---

 

46 

6.Burun siqmatizm: 

Burun  siqmatizmi  zamanı  fitli  və  fısıltılı  səslər  dilin  aĢağıdakı 

vəziyyətində tələffüz olunurlar.  

-dilin kökü qalxaraq yumĢaq damağa dirənir; 

-yumĢaq damaq bir qədər aĢağı düĢüb ağız boĢluğuna gedən yolu 

tutur; 

Hava  axını  burundan  çıxıb  tələffüz  edilən  səsə  tıntınlıq  çalarlığı 

verir; 

s, z, Ģ səsləri «x» kimi tələffüz edilir. 

Bu  səslərin  düzgün  tələffüzü  üzərində  korreksiya  iĢi  apararkən 

onların  normada  olan  artikulyasiya  vəziyyətini  dəqiq  bilmək  lazımdır, 

əks təqdirdə bu iĢin yüksək səmərəsi olmayacaqdır.  

Məlumdur ki, s-s" və z-z" səsləri diĢ samitlər qrupuna aiddir. 

S səsinin düzgün tələffüzü zamanı artikulyasiya aparatı aĢağıdakı 

kimi olur: 

-dodaqlar gələcək sait səslər vəziyyətini alır; 

-diĢlər 1 mm məsafədə yaxınlaĢmıĢ olur; 

-dilin ucu aĢağı kəsici diĢlərə dirənir; 

-dilin  arxası  əyilib  ortasında  nov  əmələ  gətirir,  hava  axını  bu 

novdan keçib kəsici diĢlərə doğru gedir; 

-dilin kənarları üst kəsici diĢlərin içəri tərəfinə söykənir; 

-damaq  pərdəsi  qalxıb  udlağın  arxa  divarına  çaxılır  və  hava 

axınını burundan çıxmağa qoymur; 

-səs telləri açılmıĢ olur.  

YumĢaq s səsinin tələffüzü zamanı dilin arxası daha çox əyilmiĢ, 

dil gərgin və ucu isə kəsici diĢlərə güclü sıxılmıĢ olur.  

  z və z" səslərinin artukulyasiyası s və s" kimidir. Lakin bu zaman 

dilin arxası bir qədər yuxarı qalxmıĢ, səs telləri yumulmuĢ və vibrasiya 

etmə vəziyyətində olur.  

S və j səslərinin artikulyasiyası isə aĢağıdakı kimi olur; 

-dilin  ucu  damağa  tərəf  qalxıb  ona  toxunmadan  keçid  əmələ 

gətirir; 

-dilin  yan  kənarları  içəridən  üst  azı  diĢlərə  sıxılır,  hava  axınını 

yanlardan çıxmağa qoymur; 

-damaq pərdəsi qalxmıĢ; 

-səs telləri açılmıĢ olur; 

Z səsinin tələffüzündə artukulyasiya üzvlərinin vəziyyəti s səsində 

olduğu  kimidir,  yalnız  səs  telləri  yumulmuĢ,  vibrasiyada,  dil  bir  qədər 

sərt damağa doğru qalxmıĢ, keçən hava axını isə zəif olur.  

---

 

47 

Səs  tellərinin  vibrasiyasını  uĢaq  loqopedin  xirtdəyinə  əlini 

qoymaqla hiss edə bilər.  

C və ç səslərinin düzgün artikulyasiya vəziyyəti aĢağıdakı kimidir. 

–həm  c  və  həmçinin  ç  afferikat  samitlərdir.  Bu  səslər  partlayan  t,  d 

səslərinin yuvaq Ģ və j səsləri ilə sürətli birləĢməsindən əmələ gəlir.  

C  səsinin  əmələ  gəlməsində  ikili  xüsusiyyət  özünü  göstərir:  həm 

kipləĢən  samitlərə,  həm  də  novlu  samitlərin  əlamətləri  vardır.  Yəni  c 

səsinin tələffüzü zamanı dilin ön hissəsi diĢlərin arxasına və yuvaqlara 

kipləĢir.  Lakin  əsl  kipləĢmə  diĢlərin  arxasında  olur.  Dilin  ucu  alt  ön 

diĢlərin  iç  tərəfdən  arxasına  qədər  sallanmıĢ  olur.  Dodaqlar  təxminən 

«s» samitinin tələffüzündəki vəziyyəti alır. Ağız üzvlərini və dodaqların 

bu  vəziyyətində  sədasız  hava  axınını  ağız  doĢluğuna  daxil  olaraq 

maneəni  aradan  qaldırır.  Əvvəlcə  diĢarxasında  əmələ  gəlmiĢ  kipləĢmə 

aradan qaldırılır, həmin kipləĢmə yox olarkən, yuvaqlarda əmələ gəlmiĢ 

novdan  hava  axını  keçməkdə  davam  edir.  Beləliklə  də,  c  samiti 

yaranmıĢ olur.  

Ç  samitinin  tələffüzü  də  demək  olar  ki,  c  samitində  olduğu 

kimidir, lakin onun fərqi cingiltili olmasıdır.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  siqmatizmin  aradan  qaldırılması  üçün 

loqopedlər  bir  çox  üsullardan  istifadə  edirlər.  Bu  üsullar  qüsurların 

xarakter və xüsusiyyətinə görə seçilib tətbiq edilir; 

1.DiĢarası  siqmatizm  zamanı  loqoped  diĢlərin  (alt  və  üst)  bir-

birinə yaxınlaĢıb uzun s səsini tələffüz etməyi tapĢırır.  

1.Əgər  s  səsi  lazımi  qədər  aydın  tələffüz  edilməzsə  loqoped 

mexaniki  üsula  əl  atır,  yəni  xüsusi  zond  və  Ģpatelin  ucu  ilə  loqoped 

dilinin ucu basılıb alt kəsici diĢlərin arxasına salınır. Dili bu vəziyyətdə 

saxlamaqla, uĢağa v səsinin ayrıca tələffüzü, sonra isə a, o, u, i saiti ilə 

birgə  düz  və  əks  hecalarda  (sa-so-su-si;  as-os-us-is)  tələffüz  etmək 

tapĢırılır.  Əgər  loqoped  s  səsini  düzgün  tələffüz  edirsə,  onda  z  səsinin 

tələffüzü onun üçün çətinlik törətməyəcəkdir.  

Z səsinin tələffüzü üçün loqoped s samitinin tələffüzündə səsindən 

istifadə etməyi tələb edir.  

2.Dodaq–diĢ  siqmatizmini  aradan  qaldırmaq  üçün  loqoped 

loqopata  s  səsini  dodaqları  aralayıb  kəsici  diĢlərin  kənarlarını 

göstərməklə  (güzgüdə  göstərməklə)  tələffüz  etməyi  tapĢırır.  Əgər  uĢaq 

bunu  elə  bilməzsə,  loqoped  onun  alt  dodağını  saxlayıb  və  bununla  da 

kəsici  diĢləri  açaraq  s  səsini  tələffüz  etməyi  tələb  edə  bilər.  Sonra  isə 

ayrılıqda tələffüz edilirsə, loqoped mexaniki köməkdən istifadə etməklə, 

(alt  dodağı  barmağı  ilə  saxlamaqla)  saitlərlə  birgə  tələffüz  etməyi 

---

 

48 

öyrədir. Tədricən mexaniki vasitədən istifadədən əl çəkib onsuz tələffüz 

etmək öyrədilir.  

3.DiĢ siqmatizmi zamanı loqoped iki üsuldan istifadə edə bilər: 

a)  ġpatel  və  ya  zondun  ucu  ilə  dilin  ön  kənarını  yüngülcə  sıxıb 

onu  alt  kəsici  diĢlərin  arxasına  salır  və  bununla  heca  axını  diĢ 

yarıqlarındın keçməsinə Ģərait yaradır.  

b)  Loqopata  dilin  ön  kənarını  alt  və  üst  kəsici  diĢlərin  arasında 

geniĢ  yastılanmıĢ  vəziyyətdə  saxlamaqla  s  səsini  tələffüz  etmək 

tapĢırılır.  Bu  zaman  tələffüz  edilən  s  səsi  diĢarası    s  tələffüzünə 

bənzəyir. Sonra loqoped spatellə enlilənmiĢ dilin ön kənarını yüngülcə 

sıxıb yavaĢ-yavaĢ onu alt kəsici diĢlərin arxasına salır və bundan sonra s 

səsinin düzgün tələffüzü alınır.            

4  fısıltılı  siqmatizmin  aradan  qaldırılması  üçün  uĢağa  düz  (dil 

ucundan  aĢağı  kəsici  diĢlərin  arxasında)  və  səhv  (dil  ucunun  ağız 

boĢluğunun  içəri-dərinə  çəkilməsi)  artikulyasiyası  göstərilməli  və  dilin 

ağızın  içərisinə  dartmaq  adəti  tərgidilməlidir.  UĢağa  s  səsini  diĢlər 

arasında yayılmıĢ, enli dillə tələffüz edilməsi təklif edilir.  

5.Yan  siqmatizmini  təshih  etmək  üçün  loqoped  çalıĢmalıdır  ki, 

uĢağın  ağız  boĢluğu  yanlardan  örtülsün  və  dilin  ortasında  nov  əmələ 

gətirsin.  Bunun  üçün  uĢaq  diĢlər  arasında  geniĢ  yastılanmıĢ  dilin  ön 

kənarlarına  üfürmək  çalıĢmalırını  yerinə  yetirməli,  sonra  isə  dilin  ön 

vəziyyətində kənarı alt kəsici diĢlərin arxasını söykənmiĢ vəziyyətində s 

səsi tələffüz edilməlidir.  

Bundan  baĢqa,  uĢağın  uzun  f  səsini  dilin  daha  çox  irəli  uzadıb, 

onun ucunu aĢağı diĢlərə söykənməklə, tələffüz etməyi təklif etmək olar. 

Bu  zaman  fitli  kül  alınacaqdır  (dodaq-diĢ  siqmatizmi).  Sonra  bu 

tələffüzü təshih etmək lazımdır.  

6.Bunun 

siqmatizminin 

aradan 

qaldırılması  üçün  yan 

siqmatizminin 

təshih  üsulundan  istifadə  etmək  olar.  Bunun 

siqmatizminin korreksiyası üçün dodaq qarmonundan, tütək, Ģeypurdan 

istifadə  etməklə,  hava  axınını  burundan  buraxmağı  tərgidib,  ağızdan 

keçirməyi  öyrətmək  lazımdır.  Bundan  əlavə,  yanan  Ģamı  söndürmək, 

kağız qırıqlarını, pambıq parçalarını üfürmək çalıĢmaları da xeyirlidir.  

Ġlk mərhələdə s səsini diĢarası siqmatizmdə olduğu kimi, tələffüz 

etdirmək,  sonra  isə  dili  alt  kəsici  diĢlərin  arxasına  aparmaqla,  düzgün 

olmayan tələffüzü təshih etmək olar.  

Qeyd  etmək  olar  ki,  fıĢıltılı  və  fitli  səslərin  qüsurlarını  aradan 

qaldırmaq  üçün  görmə  və  eĢitmə  nəzarətindən  fəal  istifadə  etmək 

lazımdır.  Ġlkin  olaraq  loqoped  uĢağın  eĢitmə  ilə  bu  səsləri  necə 

---

 

49 

fərqləndirdiyini  yoxlamalıdır.  Bunun  üçün  o,  Ģəkil,  oyuncaq  və  digər 

əĢyalardan istifadə edə bilər.  

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  siqmatizmin  diĢarası,  dodaq  –diĢ,  diĢ, 

yan və burun növləri (fıĢıltıdan baĢqa) Ģ, j, ç və c səslərin tələffüzündə 

də özünü göstərir.  

Bundan  əlavə,  çox  vaxt  bu  səslər  fitli  səslərlə  əvəz  də  edilir. 

Məsələn: Ģ səsi s ilə, j səsi z ilə, c və ç isə c səsi ilə əvəz olunur.  

ġ  və  j  səslərinin  tələffüz  qüsurları  belə  təshih  olunur:  loqoped  s 

səsini tələffüz etməyi tapĢırır və bu zaman Ģpatel və ya zondla dilin ucu 

yuxarı  alveolların  arxasına  keçirilir.  Bu  vəziyyətdə  s  əvəzinə  Ģ;  z 

əvəzinə  j  səsi  alınır.  Loqoped  tədricən  uĢağın  müstəqil  olaraq  dilini 

göstərilən vəziyyətdə saxlamaqla səsi tələffüz etməyi öyrədir. Loqoped 

dodaqların  irəli  çıxmasının  qarĢısını  almaq  üçün  uĢağın  dodaqlarının 

küncünü  yüngülcə  sıxır  və  Ģ,  j  səslərinin  ayrıca,  sonra  və  sözlərdə 

tələffüzünü möhkəmlədir.  

C  və  ç  səslərinin  düzgün  tələffüzü  üçün  loqoped  uĢağa  «at» 

hecasını tələffüz  etməyi tapĢırır və bu zaman Ģpatel və ya  zondla dilin 

ön kənarını yuxarı kəsici diĢləri alveollara doğru qaldırır, eyni zamanda 

dodaqların küncü sıxılır, dodaqlar qabağa çıxarılır. Belə vəziyyətdə «at» 

hecası əvəzinə aç «af» əvəzinə «aç» hecası alınır. Sonra loqoped həmin 

hecalardan  ç  və  c  səslərini  təcrid  olunmuĢ  Ģəkildə  almaq  üzərində  iĢ 

aparır.  

Mexaniki dislaliyanın bir növü də rotatizmdir. R və «r» foneminin 

tələffüz qüsuru rotatizm adlanır.  

R səsinin düzgün artikulyasiyası aĢağıdakı Ģəkildə olur.  

Səsin tələffüzü zamanı dilin ucu yuvaqlara doğru istiqamətlənərək 

yüngülcə  onlara  toxunur.  Sədalı  hava  axını  dilin  ucu  ilə  yuvaqların 

arasından  keçərək,  dilin ucu  titrəyir  və  beləliklə,  musiqili tona  malik  r 

səsi yaranır.       R səsinin tələffüzü zamanı dodaqlar neytral vəziyyətdə 

olur. Səs telləri sıxılmıĢ və vibrasiya edir. YumĢaq (r") səsi dil arxasının 

müəyyən qədər irəli çıxması və damağa doğru qalxması ilə fərqlənir. R 

səsinin qüsurlu tələffüzü özünü aĢağıdakı kimi göstərir.  

1.Bəzən  r  fonetik  boğazda  titrəyən  səs  kimi  –  ovulyar  r  tələffüz 

edilir.  Bu  zaman  dilin  kökü  yumĢaq  damağın  alt  kənarlarına  yaxınlaĢır 

və onunla keçid yaradır. Bu keçiddən çıxan hava axını yumĢaq damağın 

zəif  titrəyiĢini  yaradır  və  nəticədə  səsin  tonuna  küy  əlavə  edilir,  ona 

spesifik qüsurlu səslənmə çaları verir.  

II  Ovulyar  r-  qüsurunda  yalnız  dilçək  titrəyir  və  bu  zaman  aydın 

uğultu eĢidilir.  

---

 

50 

Bəzən r səsinin bir vurğulu adlanan qüsuruna da rast gəlmək olur. 

Bu qüsurda dilin ön kənarı yalnız bir dəfə yuvaqlara toxunur və titrəyiĢ 

olmur. Bəzən isə uğultulu j tələffüzü cəhdləri heç bir nəticə vermir.  

Bəzən  də  az  da  olsa, r  səsinin  yan tələffüzünə təsadüf  edilir.  Bu 

zaman  dilin  ön  kənarları  titrəmək  əvəzinə  onun  yan  kənarları  azı 

diĢlərinə  toxunub  partlayıĢ  əmələ  gətirir.  Ən  nəhayət,  rotatizmin  çox 

nadir növü-yanaq r səsi tələffüzü də vardır. Bu qüsurda hava axını dilin 

yan  kənarları  ilə  üst  azı  diĢlərin  arasındakı  keçiddən  keçib  yanağın 

titrəməsinə  səbəb  olur,  nəticədə  tələffüz  edilən  r  yanaq  səsi  kimi 

xarakterizə olunur.  

Bundan əlavə r səsi r", L, L", Q, d səsləri ilə əvəz edilir.  

Məlumat  üçün  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  r  səsinin  qüsurlu 

tələffüzünə  anatomik  anomaliyalar  səbəb  ola  bilər,  dilaltı  pərdənin 

qısalığı, dar və hündür damaq həddindən artıq ensiz və ya böyük, yaxud 

da lazımı qədər elastik olmayan dil. Rotatizmin aradan qaldırılması üçün 

loqoped  əvvəlcə  hazırlıq  çalıĢmaları  aparmalı,  sonra  korreksiya  iĢinə 

baĢlamalıdır.  

Birinci  növ  çalıĢmaların  yerinə  yetirilməsi  dilin  düzgün 

vəziyyətini almağa istiqamətləndirilməsinə frikativ r səsinin tələffüzünə 

xidmət edir.  

O  biri  növ  çalıĢmalar  isə  dilin  titrəyiĢini  yaratmağa 

istiqamətləndirilir.  Belə  ki,  uĢaq  Ģ  və  j  samitlərini  düzgün  tələffüz 

edirsə,  frikativ  r  səsini  almaq  çətin  olmayacaqdır.  Ona  bir  qədər  açıq 

ağızda dodaqları dairəvi etmədən və dilin öz kənarını bir qədər qabağa 

üst kəsici diĢlərin arxasına salıb uzun j səsini tələffüz etməyi tapĢırmaq 

kifayət  edər.  Bunu  yerinə  yetirdikdən  sonra  titrəyiĢə  nail  olmadan 

frikativ  r  samitini  heca,  söz  və  ifadələrdə  möhkəmlətmələri  lazımdır. 

Nəzərə almaq lazımdır ki, alınan səs kifayət qədər hava axını və diĢ əti 

ilə  dilin  ön  kənarı  arasında  minimal  keçid  vəziyyətində  tələffüz 

edilməlidir.  Bu  zaman  elə  etmək  lazımdır  ki,  keçiddən  keçən  hava 

axınının həm küyü, həm də tələffüz edilən səsi aydın eĢidilsin.  

R  səsinin  düzgün  tələffüzü  üçün  titrəyiĢin  alınması  bir  nəfəsə  d 

səsinin xüsusi Ģəkildə –bir qədər açıq ağızla, dilin ön kənarlarının kəsici 

diĢlərlə deyil, bir qədər dərin-üst kəsici diĢlərin yuvaqlarına toxunmaqla 

tez-tez  təkrar  etmək  vəziyyətində  tələffüz  etməklə  aparılır.  (d,  dd,  dd, 

ddd, ddd…) 

BaĢqa bir üsul vasitəsi ilə də düzgün r səsini almaq olar.  

Frinaliv  r  səsinin  tələffüzü  zamanı  dilin  altında  diyircəkli  zond 

qoyulur. Diyircək sağa və sola hərəkət etdikcə dilin mexaniki titrəməsini 

---

 

51 

yaradır və eyni zamanda dilin kənarları yuvaqlara toxunub uzaqlaĢdıqca 

onun mütəhərrikliyi də artır. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər zond yoxsa, 

uĢağın  öz  barmağından  da  istifadə  etmək  olar.  Bu  zaman  uĢağın  əlləri 

təmiz yuyulur və ya spirtlə silinir. Sonra loqopedin köməyi ilə (loqoped 

uĢağın barmağını dilin altına salıb sağa, sola hərəkət etdirir) göstərilən 

üsullardan istifadə edilir və tədricən uĢaq bunu müstəqil yerinə yetirir.  

Bütün  bunlardan  sonra  alınan  r  səsi  heca,  söz  və  ifadələrdə 

möhkəmlənir.               

L və l" səsinin tələffüz qüsurları lambdasizm adlanır. 

L səsinin düzgün artikulyasiya vəziyyəti belədir: dilin ucu diĢlərin 

arxasında  kipləĢir.  Lakin  diĢarxası,  kipləĢmə  samitlərdən  fərqli  olaraq, 

maneə  dilin  ön  hissəsi  ilə  deyil,  bilavasitə  dilin  ucu  ilə  əmələ  gətirir. 

Musiqili  tona  malik  hava  axını  əvvəlcə  ağız  boĢluğunda  uzanmıĢ  dilin 

yanlarından,  xüsusilə  sağ  tərəfindən  süzülür,  sonra  isə  mane  də  ləğv 

edilir. Beləliklə l samiti yaranmıĢ olur.  

YumĢaq  l"  səsinin tələffüzündə  dilin  kökü  deyil,  onun  arxasında 

ön-orta hissəsi və dilin ucu alveollara və diĢ ətinə toxunur.  

L  səsinin  tələffüz  qüsurları  müxtəlifdir:  bura  qovuĢuq  saitlərin  l 

səsi  əvəzinə  iĢlənməsi  («lampa»  «lampa»;  «stoo»-«stol»;  «qözəə»-

«gözəl»)  l  səsinin  y  kimi  iĢlənməsi  (yampa),  (istoy)  gözəy,  l  səsi 

dilarxası burun nq səsi Ģəkilində iĢlənmiĢ, nqampa, stonq). 

Bu qüsurun aradan qaldırılması üçün aĢağıdakı üsullardan istifadə 

edirlər.  Əvvəlcə  uĢağa  güzgün  baxmaqla  nümunəyə  əsasən,  dilini  çölə 

çıxartmaq  və  onu  diĢləri  arasında  sıxmaq  tapĢırılır.  Sonra  o  dilin 

vəziyyətini dəyiĢmədən uzun a və l səsini tələffüz etmək təklif edilir. Bu 

zaman  loqoped  onun  dodaqlarını  bir  qədər  aralayır  və  nəticədə  l  səsi 

alınır.  

Və  ya  uĢaq  uzun  və  ucadan  a-a-a-a  deyir,  bu  zaman  dilin  ucu 

yüngülcə  diĢlərin  arasına  girməlidir.  Sonra  bu  səsin  tələffüzünə  ara 

vermədən  dilin  ucunu  yavaĢca  diĢləməlidir.  (diĢlərin  dodaqlara 

toxunması  üçün)  və  nəticədə  diĢarası  l  alınır.  Loqoped  dilin  normal 

vəziyyətə gətirilməklə düzgün səsi alır.  

Tın-tın  tələffüzündə  uĢağa  ağızla  tələffüz  etmək  öyrədilir.  Bu 

zaman  dodaqları  irəli  uzadıb,  kağız  parçalarını  və  ya  pambığı  üfürmək 

əhəmiyyətlidir.  

L səsinin düzgün tələffüzü əldə ediləndən sonra onu heca, söz və 

ifadələrdə möhkəmlətmək lazımdır.  

L səsinin möhkəmləndirilməsi üçün ilkin artikulyasiya məĢqləsini 

a  samiti  olan  hecalarla  baĢlamaq  lazımdır.  Əvvəlcə  qapalı  heca  (al), 

---

 

52 

sonra isə samitlər arasında (ala) və ən nəhayət açıq hecada (la) iĢlətmək 

lazımdır. Bunlardan sonra I, o, u sözləri ilə olan hecalardan (ala, alı, alo, 

alu), (la, lı, lu və s) istifadə etmək lazımdır.  

Mexaniki  dislaliyanın  müxtəlif  formalarından  biri  də  damaq 

samitlərin  tələffüz  qüsurudur.  Bu  qüsur  əsasən  nitq  aparatının 

quruluĢundakı  çatıĢmamazlığın,  sərt  damağın  düzgün  olmayan  forması 

əmələ  gəlir.  Damaq  samitlərin  qüsurları  özünü  bir  neçə  formada 

göstərir.