Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 1,65 Mb.
|
|
68
TAXİLALİYA
Taxilaliya (yunan sözündən tachus –tez və lalio-nitq) – patoloji sürətləndirilmiĢ nitq tempidir. Nitq tempi pozulmalarına aiddir. Taxifraziya kimi sinonimi var. Xəstəliyin yaranma səbəbləri: mərkəzi nitq mexanizminin pozulması, irsilik, qavramanın pozulması, artikulyasiyanın kifayət qədər olmaması. Xəstəlik prosesində oyanma prosesinin üstünlüyünə görə daxili və xarici nitq tempinin pozulması müĢahidə olunur. Simptomları: fonetik, leksik və qrammatik quruluĢda heç bir təhriflər olmadan sürətli nitq tempi (saniyədə 10-12 səs əvəzinə 20-30 səs)müĢahidə edilir. Qeyri-nitq simptomları: ümumi motorikanın, sinir sisteminin, psixi proseslərin dəyiĢməsi və pozulması. Taxilaliyalı insanlarda ümumi hərəkət tempi pozulur: hərəkətlər tez olur, hiperaktivlik özünü büruzə verir. UĢaqlar yataqda çox narahatçılıq keçirir. Beləliklə, taxilaliya-digər pozğunluğu olmadan sürətli nitqdir. Onların iki forması xüsusilə qeyd olunur: Battarizm və poltern. Taxilaliya və onun qeyd etdiyimiz formaları kəkələmə ilə müqayisə oluna bilər, lakin bu müxtəlif nitq pozuntularıdır. Battarizm (yunan sözündən əmələ gəlib-battarizmos-kəkələmə) – cümlələrin düzgün qurulmaması, sözlərin dəqiq tələffüz edilməməsi, axıra kimi deyilməməsi ilə müĢahidə olunan patoloji sürətli nitq tempidir. Ona yaxın parafraziyadır. Onun yaranma səbəbləri: vərdiĢ halları, diqqətin pozulması, danıĢmaq istəyi ilə nitq hərəkəti imkanları arasındakı uyğunsuzluq, beyində baĢ verən dəyiĢikliklər. Xəstəlik prosesində sözlərin, hecaların ötürülməsi və yerlərinin dəyiĢdirilməsi, nitqin məntiqsiz söylənilməsi, onun xaotikliyi, saitlərin uzadılması, sözlərin seçilməsindəki çətinlik, nitqin ümumən təĢkilindəki çətinlliklər müĢahidə olunur. Fizioloji iterasiyalar (iteracio-latın sözü olub, təkrardır). UĢaqların məktəbəqədərki dövründə eĢitmə və nitq hərəkəti analizatorların formalaĢmaması ilə Ģərtləndirilən bəzi və hecaların təkrar edilməsi özünü göstərir. Eyni zamanda dayanma və təkrarlar. ġifahi nitqin temp və ritm pozuntularına aiddir. Bu cür hallar uĢaqlarda nitqin formalaĢması dövründə büruzə verir və 4-5 yaĢına tam aradan qaldırılır. UĢaq nitqindəki trezasiyalar baĢ beyin qabığında söz və söz birləĢmələrinin eĢidilməsinin möhkəmlənməsi nəticəsində yox olan təbii qanunauyğun haldır. Lakin uĢağın sinir zəifliyində digər əlveriĢsiz amillər zamanı fizioloji iterasiyalar kəkələməyə çevrilə bilər.
69
Poltern (dilin dolaĢması)-fasiləli nitq tempi ilə səciyyələnən patoloji sürətli nitqdir. Yaranma səbəbləri: anadangəlmə inkiĢaf anomaliyaları. Poltern zamanı nitq eyni vaxtda səthi və abstrakt səciyyə daĢıyır, mənaca aydın deyil, artikulyasiyasında pozulmalar müĢahidə olunur. Burada daxili təfəkkürdə qarĢılığı əks etdirən sintaktik pozğunluq və aqramatizmin elementləri aĢkar olunur. Poltern bir neçə qrupa ayrılır: I qrup-hərəkəti pozğunluqlu, simptomları. Sürətli nitq və nitq səslərinin artikulyasiyasındakı əyintilər; II qrup – sensor pozğunluqlarla, simptomlar lazımi sözlərin tapılmasındakı çətinliklər, eĢitmə diqqətinin pozulması; III
qrup –lazımi lüğət ehtiyatına baxmayaraq nitqin formalaĢdırılmasındakı çətinliklər; IV qrup – sözlərin seçilməsində və yaxud ümumi nitqin formalaĢdırılmasında daima çətinlikləri əks etdirən, ayrı-ayrı saitlərin uzadılması ilə kəsiĢən dilin dolaĢması.
|