Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

141 

---

\ 
Ekoloji sahibkarlığın formalan müxtəlif ola bilər. 
Onun növləri: əsas və əlavə sahibkarlıqdan ibarətdir. 
Əsas sahibkarlıq, ekoloji tələblər və məhdudiyyətlərlə 
əlaqədar olaraq özündə aşağıdakıları birləşdirir: 
-  ekotexnika, avadanlıq, cihaz və qurğular istehsalı; 
-  yeni və tullan tılı texnologiyaların, yeni maddələrin işlən- 
_ məsi (hazırlanması). 
öTavə (tamamlayıcı) ekoloji sahibkarlıq qeyri-ekoloji 
istehsalat sahələrini də əlaqələndirir: 
-  resursların xassə və keyfiyyətlərinin təkrar- ardıcıl istifadəsini; 
-  tullantıların utilizasiyasını; 
-  faydalı qazıntıların çıxarılmasına kömək edən tədbirləri. 
Yuxarıda  adları  çəkilən  formalardan  başqa  aynca  olaraq 
ekotəmiz  məhsul  istehsalı  sferasım  da  sahibkarlığa  aid  etmək 
lazımdır. 
Ekoloji  sahibkarlığa  əmlak  mənsubiyyəti  nöqteyi  - 
nəzərdən  də  yanaşmaq  olar,  bu  mülkiyyətə  əsaslanır.  Ekoloji 
sahibkarlıq fəaliyyət dairəsinə görə fərqlənir. Onlar aşağıdakılardan 
ibarətdir:  istehsalat,  kommersiya  (mübadilə  sahəsində  fəaliyyət), 
maliyyə  (kreditlər,  aksiyalar  və  s.),  vasitəçilik  (eko-  marketinq, 
ekoinformasiya,  məsləhət  xidmətləri).  Eyni  zamanda  ekoloji 
sığorta,  lizinq  və  s.  xüsusi  ayırmaq  olar.  Sahibkarlıq  formaları 
fəaliyyət dairəsində həm də birləşmiş (qarışıq) halda ola bilər. 
Ekoloji  sahibkarlıq  keçmiş  SSRİ-də  1989-cu  ildən 
başlamışdır. Buna təkanverici səbəb-təzəcə başlanmış «yaşıl-^ lar» 
hərəkatı  idi.  1991-ci  ildə  17  mindən  çox  ekoloji  sahibkarlıq 
subyekti  qeydə  alınmışdı.  SSRİ  dağıldıqdan  sonra  onların  sayı, 
xüsusən  keçmiş  respublikalarda  xeyli  azaldı,  lakin  qalanlar  əsas 
vəzifə kimi məhsul satışında xidmət göstərməyə ^üstünlük verdilə^ 
IBköIojTsahibkarhq  biznesdə  öz  yerini  tutmalıdır.  O, 
həm  iri,  həm  orta  və  həm  də  kiçik  bizneslə  təmsil  olunmalıdır. 
Bütövlükdə, ekoloji sahibkarlıq cəmiyyətin istehsalat imkanla- 
142 

---

nnın sahəsini genişləndirməli və mövcud olan ehtiyatİann tamamilə 
istifadəsinə kömək göstərməlidir. 
Ekoloji sahibkarlığın effektivliyini müxtəlif səviyyələrdə 
təyin etmək olar: 
-  cəmiyyət səviyyəsində-məşğulluq (həm artma, həm də 
azalma ola bilər); 
-  region səviyyəsində-təkrar xammalın (tullantıların) istifadəsi 
və s.; 
-  firmalar səviyyəsində- əlavə gəlirin alınması. 
Ekoloji  sahibkarlığın  effektivliyi-bu  effektlərin,  yəni 
səmərələrin  (ekoloji,  sosial,  iqtisadi)  və  onlara  nail  olmaq  üçün 
zəruri  xərclərin  müqayisə  edilməsidir.  Sahibkarlığın  səmərəsi 
xidmət kimi istifadə edilə bilər. 
İstehsalın  ekolojiləşdirilməsi,  bir  qayda  olaraq,  yaxşı 
nəticələr verir. Bu əsasən tullantılardan da istifadədə özünü göstərir. 
Xalq 
istehlak 
mallarının 
istehsalı 
artır, 
tullantıların 
yerləşdirilməsinə görə ödəmələr azalır, ətraf mühitə ziyanın qarşısı 
almır, ucuz xammaldan istifadə edilir, müəssisələr əlavə gəlir əldə 
edir.  Eyni  zamanda  ilkin  xammalın  hasilatı  üçün  xərclər  azalır. 
Bütövlükdə, tullantılardan istifadənin ümumi səmərəsi müəssisənin 
və əhali istehlakmın səmərəsindən, habelə istehsalatda və sahələrdə, 
sosial-ekoloji sferada yaranan səmərədən ibarət olur. 
Tullantılardan  istifadənin  səmərəsinin  meyarı  ənənəvi 
xammal əvəzinə əldə edilmiş xalq təsərrüfatı nəticəsi olur: yəni 
C < C „ , + C „ + E  
olur 
Burada 
C-tullantılardan məhsulun alınmasına sərf edilən ümumi 
xərclərdir; 
C
M
-  kompensasiya  yatağının  mənimsənməsinə,  yəni 
əlavə xammal almaq üçün xərclərdir; 
CH-yeni  yatağın  xammalının  hasilatı  və  işlənməsinə 
(emalına) çəkilən xərclərdir; 
143 

---

E-təbiəti  mühafizə  sferasına  çəkilən  xərclərdir.  Həmin 
xərclər özündə aşağıdakılan birləşdirir: 
E = Y + C3 
Burada 
Y -iqtisadi ziyanın qarşısının alınması xərcləri; 
C
3
  -yeni  yatağın  açılması  və  istismarı  zamanı  təbiəti 
mühafizəyə çəkilən xərclərdir. 
Bəzi xarici ölkələrdə yaşıl biznesin iş təcrübəsi göstərir 
ki,  bir  çox  firmalar  ətraf  mühitin  çirklənməsinin  azaldılması 
hesabına  yüksək  gəlir  əldə  edirlər.  Kompaniyalar  ətraf  mühitin 
çirklənməsini  azaltmaq  (tullantıların  utilizasiyası)  üzrə  müxtəlif 
layihələr  hazırlayırlar.  Ətraf  mühitin  qorunması  kapital 
qoyuluşunun  etibarlı  mənbəyinə  çevrilir.  Ekobiznesin  müsbət 
təcrübəsi mətbuatda geniş işıqlandınlır. Bu firmanın ekoloji imicini 
artınr,  biliklərin  yayılmasına  kömək  edir  və  ekoloji  təfəkkürün 
formalaşmasına təsir göstərir.