Əlyazması hüququnda mustafayev ramil piRŞAH
Yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A n d ı z – (İ n u l a h e l e n i u m L.)
- A ğ s ö y ü d – (S a l i x a l b a L. )
- B i r g ö z – (L i g u s t r u m v u l q a r e L.)
- B o y a q u l a x q a n q a l ı – (C a r t h a m u s t i n c t o r i u s L.)
- Q a r a k ə n d ə l a ş – (S a m b u s u s n i g r a L.)
- İ t b u r n u – (R o s a s p. d v (G ü l ç i ç ə k l i l ə r f ə s il ə s i – R o s a c e a e ).
- Y e m i ş a n – (C r a t a e q u s p e n t a q y n a W. e t K.)
|
1.1. Yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin bioloji xüsusiyyətləri
Dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində yabanı halda yetişən və təbii boyaq maddələrinə malik olan bitkilər mövcuddur. Bütün iqlim növlərinin 9-na malik olan Azərbaycan bu boyaq bitkilərinin zənginliyinə görə dünya ölkələrinin bir çoxundan fərqlənməklə, bu bitkilərin tərkibində olan boyayıcı maddələrin keyfiyyətinə görə üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda ən çox yayılmış boyaq bitkilərindən andız, at əvəliyi, ağ söyüd, birgöz, boyaq ulaxqanqalı, qaraqınığ, qarağat, rəvəndi, qara kəndəlaş, qoz, dərman gülümbaharı, yemişan, zirinc, indiqofer, itburnu, gicitkən, gürcü boyaqotu, murdarça, biyan və bu kimi bir çox digərlərini misal göstərmək olar ki, bunlar da olduqca böyük əraziləri əhatə edir. A n d ı z – (İ n u l a h e l e n i u m L.) – çoxillik ot bitkisi olub, 1 – 2 metr hündürlükdə gövdəyə malikdir. İri kökləri və bütöv kənarlı, növbə ilə düzülmüş yarpaqları vardır. Qızılı – sarı rəngli, ətirli çiçəkləri gövdəsinin təpəsində səbət şəklində yerləşmişdir. Əsas təsiredici maddəsi efir yağı (1 – 3 %) hesab olunur. Köklərindən hazırda tinktura və bişmiş halda öskürək əleyhinə və bəlğəmgətirici dərman vasitəsi kimi istifadə edilir. XIX əsrin əvvəllərində, yəni 1804-cü ildə müəyyən edilmişdir ki, bu bitki növünün köklərində efir yağından başqa, 44 %-ə qədər boyaq maddəsi olan i n u l i n vardır. A t ə v ə l I y I – (R u m e x c o n v e r t u s w I l l d) – Bu, gövdəsinin hündürlüyü 120 – 150 sm-ə çatan ot bitkisidir. Kökyanı və yerüstü gövdəsinin aşağı hissələrindəki yarpaqları çox böyük olur. Üçkünc xırda qovuqcuqlardan ibarət meyvəsi vardır. Bitki may və iyun aylarında çiçəkləməyə başlayır. At əvəliyi qiymətli dərman, aşı və boyaq bitkisidir. Onun kökünün tərkibində 8 – 12 %-ə qədər aşı maddəsi, 5 %-ə qədər antraxion, xrizofan turşusu, katexin, flavonoid və bu kimi bir sıra digər boyaq maddələri vardır.
mülayim və soyuq ölkələrində 600-ə qədər növü vardır. Söyüdün yarpaq, tumurcuq, çiçək və qabıq hissələrində flavonoid, xrizin, katexin, kversitrin tərkibli boyaq maddələri vardır. B i r g ö z – (L i g u s t r u m v u l q a r e L.) – hündürlüyü 1-3 metrə qədər olan kol bitkisidir.Yarpaqları uzunsov, neştərşəkilli, çılpaq və parlaqdır. Çiçək qrupu, süpürgə şəklində olun budaqların uclarındadır. Tacı ağdır, meyvələri qara və ovalşəkillidir. Çiçəkləri çox ətirlidir, ondan alınan yağ ətriyyat sənayesində istifadə edilir.
Yarpaqlarında və gövdəsinin qabığında aşı maddəsi ilə yanaşı, kimyəvi cəhətdən tam öyrənilməmiş boyaq maddəsi də vardır. B o y a q u l a x q a n q a l ı – (C a r t h a m u s t i n c t o r i u s L.) – Birillik, çılpaq bitkidir. Gövdəsi silindirvari, boyu 30 – 80 sm-dir. Çiçəkləri narıncı – qırmızı rəngə çalır. Boyaq ulaxqanqalı Avropa, Asiya və Amerika qitələrinin bir çox ölkələrində mədəni halda geniş surətdə əkilib – becərilir. Bunun toxumlarının tərkibində 27 – 32 %-ə qədər qiymətli yağ vardır. Bu yağdan sənayedə marqarin, əlif, lak və sabun hazırlanmasında istifadə olunur. Çiçəklərindən alınan boyaq maddəsindən qida sənayesində istifadə olunur. Çiçəklərinin tərkibində kartamin, C 24 H
O 15
tərkibli boyaq maddələri vardır. Q a r a k ə n d ə l a ş – (S a m b u s u s n i g r a L.) – (Doqquzdon fəsiləsi – Caprifoliaceae). Bu, hündürlüyü 2 – 10 metr olan kol və ya ağac bitkisi olub, cüt lələyə oxşar, qarşı – qarşıya düzülmüş yarpaqları vardır. Sarımtıl – ağ rəngli xırda, ətirli çiçəkləri bir yerə toplanaraq dəstələr əmələ gətirir. Bitkinin gövdəsi və yaşlı budaqları boz rəngli qabıqla örtülmüşdür. Kürəcik formalı şirəli meyvələri yetişən vaxt qaralır. Bitki, may – iyun aylarında çiçək açır, meyvəsi iyul – avqust aylarında yetişir. Qara gəndəlaş Respublikamızın Quba, Qusar, Xaçmaz, Şabran, Şəki, Şuşa, Xankəndi, Ağdam, Qax, Qəbələ, Ağsu, Oğuz, Balakən, Zaqatala, İsmayıllı, Şamaxı, və bu kimi bir çox digər rayonlarında, o cümlədən talış bölgəsində geniş yayılmışdır. Qara gəndəlaş bitkisinin çiçəklərində sambutin C 14 H
O 6 tərkibli qlükozid maddəsi vardır ki, bu da fermentlərin təsirindən parçalandıqda benzoaldehid, hidrogen – sionid və qlükoza kimi maddələrin alınmasına səbəb olur. Bundan başqa çiçəyin tərkibində rutin, 0,32 %-ə qədər yarıbərk halda ətirli yağ, xolin, kofein, valerian, alma və sirkə turşuları, 82 mq % askorbin turşusu (C vitamini), etil – izobutil, boyaq və aşı maddələri tapılmışdır. Yarpaqlarının tərkibində isə 0,11 % miqdarında sambunigirin ətirli yağ, xolen, aşı və boyaq maddələri müəyyən edilmişdir.
Meyvələrinin tərkibində isə 50 mq % askorbin turşusu, karotin, antosian tərkibli maddələr – sionidin qlikozidlərinin xloridləri tapılmışdır. Bundan əlavə, meyvələrinin tərkibində sambunigiren qlikozidi, toxumlarında isə piyli yağ olduğu müəyyən edilmişdir. Qida sənayesində qara kəndəlaş meyvələrindən alınan təbii boyaq maddəsindən müxtəlif içkilər istehsalında geniş istifadə olunur. Moskva pivə və alkoqolsuz içkilər istehsalı kombinatında kəndəlaş boyağının tətbiqi ilə “Lesnaya Yaqoda” limonadı istehsal edilir. Həmçinin qara kəndəlaşın yetişmiş meyvələrindən alınan boyaq ekstraktından istifadə edib, konfet, tort, marmelad, şokolad, likor, limonad və eləcə də konserv məhsullarının rəngini və keyfiyyətini daha da yaxşılaşdırmaq olar [6]. İ t b u r n u – (R o s a s p. d v (G ü l ç i ç ə k l i l ə r f ə s il ə s i – R o s a c e a e ). Bu, hündürlüyü 1 – 2 metr olan tikanlı kol bitkisidir. Növbə ilə düzülmüş yarpaqları, qırmızı, çəhrayı və bəzən də ağ rəngli, ətirli çiçəkləri vardır. Meyvəsi giləmeyvəyə oxşayır, yetişən vaxt qırmızı və qonur – qırmızı rəngdə olur. Meyvələrinin üzəri qalın qabıqla örtülmüşdür. İtburnu növlərinin hamısı bütün yayı çiçəkləyir. Meyvələri avqust – sentyabr aylarında yetişir. Keçmiş Sovetlər İttifaqında itburnu bitkisinin 60 növünə təsadüf olunurdu. Bəzi rayonlarda itburnu bitkisinə “d ə r g i l” də deyirlər. Azərbaycanda yayılan bir sıra dərgil növləri tədqiq olunmuş və onların tərkibində çoxlu miqdarda müxtəlif vitaminlərin olduğu müəyyən edilmişdir. İtburnu meyvələri adətən sentyabr – oktyabr aylarında toplanır. Bu dövrdə qırmızı – çəhrayı rəngə boyanan dərgil meyvələrini əllə toplayırlar, sonra isə xüsusi quruducu qurğularda 70 – 80 0 C temperatur rejimində qurudurlar. Qeyd etmək lazımdır ki, itburnu meyvələri şaxta düşənədək toplanılmalıdır. Əks təqdirdə keyfiyyəti pisləşir. İtburnu meyvələri qurudulduqdan sonra tərkibində 5 – 6 %-ə qədər C vitamini olur [11]. Lakin seleksiya yolu ilə yetişdirilən dərgil meyvəsində C vitamininin miqdarı daha çox, məsələn 15 – 16 % olur. Ona görə də itburnu çox zəngin C vitamini mənbəyi hesab olunur. Dərgil meyvəsində C vitaminindən başqa 12 – 18 mq% karotin, (provitamin A), 0,3 mq% B 1 və B 2 vitaminləri, 1 qramında 40 bioloji vahid K
vitamini, karotinoidlər, P vitamini, flavonoidlər, 18,0 %-ə qədər şəkər, 4,0 % aşı maddələri, 3,7 % limon və alma turşuları, pektin maddələri və digər birləşmələr vardır. Toxumlarının tərkibində isə çoxlu miqdarda piyli yağ və E vitamini mövcud olur. Dərgil meyvələrinin tərkibində çoxlu miqdarda C vitamini və karotin olduğundan, onun meyvələrindən C vitamini və eləcə də polivitamin mənbəyi kimi təbabətdə geniş istifadə olunur. Meyvələrindən çay kimi dəmləmə şəklində, bir sıra vitamin komplekslərinin tərkibində, bundan əlavə toz və həb formasında, təzə dərilmiş meyvələrindən isə konsentrat, şərbət və mürəbbə şəkilində bir sıra xəstəliklərin müalicəsində: məsələn, sinqa, raxit, qızılyel, qanazlığı, vərəm, böyrək, öd xəstəliklərində geniş istifadə edilir. Son illərdə toxumlarından piyli yağ da alınır ki, bu yağdan da müxtəlif yanıqlarin müalicəsində, eləcə də dermatit xəstəliyi zamanı yara sağaldıcı dərman preparatı kimi istifadə olunur. Ümumiyyətlə dərgil meyvəsi son illərdə ödqovucu, sidikqovucu, eləcə də ateroskleroza qarşı geniş tətbiq olunur. Bu məqsədlə dərgil meyvəsindən bir sıra preparatlar hazırlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, dərgil meyvəsinin müalicəvi əhəmiyyəti əsas etibarı ilə onda olan C vitamini ilə xarakterizə olunur. Doğrudur, C vitamini ilə yanaşı, dərgil meyvələrinin tərkibində digər vitamin növləri və bir çox başqa üzvi və qeyri – üzvi birləşmələr də müəyyən dərəcədə tibbi, farmakoloji və texnoloji əhəmiyyətə malikdir. Lakin burada olan C vitamini miqdarca çox olduğu üçün onun rolu müəyyənedicidir. Məlum olduğu kimi, insan orqanizmində C vitamini sintez olunmur. Aparılan çoxsaylı araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, orta hesabla böyük adamlar üçün bir sutka ərzində 50 mq, daim fiziki əməklə məşğul olan insanlar üçün 75 – 100 mq civarında C vitamini tələb olunur. Hamilə qadınlar üçün sutkada 75 mq, 7 yaşlı uşaqlar üçün isə 30 – 35 mq C vitamini normal hədd hesab olunur. İnsanın C vitamininə olan ehtiyacını nəzərə alaraq son illərdə C vitaminini süni üsulla istehsal edirlər. Buna baxmayaraq, hazırda
insanların sağlamlığının mühafizəsi nöqteyi – nəzərindən, təbii mənbələrdən alınan C vitamininə daha böyük ehtiyac vardır. Ümumiyyətlə, texnoloji məqsədlər üçün C vitamini ilə zəngin olan itburnu meyvəsi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müxtəlif çeşiddə vitaminləşdirilmiş qənnadı məmulatları və çörək – bulka məhsulları istehsalında itburnu meyvəsindən alınmış ekstrakt, yaxud da tozlar əlavə edilməsi probleminin geniş perspektivləri vardır. Qənnadı məmulatları istehsalı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bitkilər içərisində yemişanın özünə məxsus yeri vardır. Y e m i ş a n – (C r a t a e q u s p e n t a q y n a W. e t K.) – Bu bitki, qızılgülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsindəndir. Ağac və ya iri kol bitkisi olan yemişanın növbə ilə düzülmüş yumurtaşəkilli yarpaqları vardır. Yarpaqların kənarları diş – dişdir. Ağ rəngli nəzəri cəlb edən ətirli çiçəkləri vardır. Uzunsov kürəşəkilli giləmeyvəyə oxşayan, ətli və şirəli meyvəsi olur. Yetişəndə qırmızı rəngə boyanan meyvələrinin içərisində açıq – sarı rəngli toxumaları olur. Meyvəsinin azca büzüşdürücü dadı vardır. Yemişan bitkisinin meyvələri may – iyun aylarında çiçək açır, meyvələri isə avqust – sentyabr aylarında yetişir [10]. Texniki yetişkənlik mərhələsində tədarük olunan meyvələri texnoloji məqsədlər üçün istifadəyə yararlı hesab olunur.
Qırmızı yemişan meyvələri Qonur yemişan meyvələri Yemişan bitkisi haqqında ilk məlumatlara eramızdan əvvəl 372 – 287 – ci illərdə yaşamış qədim yunan filosofu F e o f r a s t ı n kitablarında rast gəlinir.
Sonralar, bizim eranın I əsrində D i o s k o r i d öz əsərlərində yemişanı mədə – bağırsaq sisteminin xəstəliklərində, piylənmədə, qanaxmalarda, və böyrəklərin fuksional pozğunluğunda, xüsusən də sidik daşı xəstəliyində istifadə etməyi məsləhət görmüşdü. Avropanın elmi təbabətinə isə bu bitki XIX əsrdə gətirilmişdir. Dünyada yemişan cinsinin 1000-dən artıq növü yayılmışdır, Azərbaycanın ərazisində isə 18 növü bitir. Bunlar, hündürlüyü 3 – 5 metrə çatan, bəzən isə 10 – 15 metrə qədər olan ağac və ya kollardır. Azərbaycanda bitən yemişan növlərinin əksəriyyəti işıqsevəndir, şaxtaya davamlıdır, torpağa az tələbkardır. Yemişan növləri əsasən açıq yerlərdə, meşələrin kənarında, sıx kollu yerlərdə habelə meşələrdə bitir. Yemişan qiymətli dərman, qida, bəzək və texniki bitki hesab edilir [11]. Azərbaycanda Samur – Sabran ovalıqlarında Şamaxı, Ağsu, İsmayıllı, Qax, Şəki, Zaqatala, Balakən, Zəngilan, Quba, Qusar, Xaçmaz, Tovuz, Şəmkir, Qazax rayonlarının meşəliklərində, Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Qarabağda, Kəlbəcər, Gədəbəy, Xanlar və bir çox digər rayonların ərazilərində böyük ehtiyatı vardır.
Yemişan çiçəklərinin görünüşü
Təbabətdə yemişanın çiçəkləri və meyvələri dərman məqsədi ilə istifadə olunur. Çiçəklərini kölgə şəraitində, meyvələrini isə 55 – 60 o C temperatur civarında, xüsusi quruducu qurğularda qurudurlar. Çiçəklərinin və meyvələrinin tərkibində bir sıra müalicəvi əhəmiyyət kəsb edən üzvi maddələr var. Bunlardan flavonoidləri, qəhvə və xlorogen turşularını, efir yağlarını, askorbin turşusunu, karotini (provitamin A), riboflavini, B vitamin qurupunu, PP vitaminini, üzvi turşuları, şəkəri, proteini, boyaq və aşı maddələrini, bir sıra alkoloid maddələri və digərlərini göstərmək olar. Toxumlarının tərkibində 30 – 38 % civarında yağ vardır. XYIII əsrin sonlarından etibarən, yemişan bitkisinin həm çiçək və həm də meyvələrindən hazırlanan cövhər və tinktura ilə ürək – damar xəstəliklərini və sinir pozğunluqlarının müalicə edilməsi haqqında da məlumatlar mövcuddur. Beş yuvalı yemişan növü Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin əməkdaşları tərəfindən öyrənilmiş və elmi təbabətə daxil edilmişdir. Yemişanın meyvələrindən və çiçəklərindən bir sıra preparatlar hazırlayıb sinir pozğunluqlarında, ürək
xəstəliklərindən stenokardiyada, aritmiyada, hipertoniyada, ürək nevrozunda, eləcə də yuxusuzluqda, kəskin keçən angina və qripdən sonra baş verən ürək pozğunluqlarında sakitləşdirici və tənzimləyici vasitə kimi, qan təzyiqini tənzimləyən dərman preparatı kimi geniş istifadə olunur [11]. Bundan başqa, çiçək və meyvələrdən, kordiovalen preparatı alınır ki, bu preparatdan da, əsəb sisteminin sakitləşdirilməsində, qan təzyiqinin nizamlanmasında və ürək xəstəliklərinin müalicəsində və insanın əhvalının gümrah olmasında istifadə olunur. Fransada yemişanın yarpaq, çiçək və meyvə hissələrindən hazırlanan maye cövhərdən əsəb xəstəliklərində, ürək nevrozlarında və qan təzyiqi xəstəliklərində istifadə edilir. Bundan başqa, yemişan növlərinin cavan budaqlarının qabıqlarından hazırlanan cövhərlə qarın yatalağı müalicə olunur. Avstraliyada yemişan növlərinin meyvə və çiçəklərindən alınan cövhərdən qan damarlarının genişləndirilməsində istifadə olunur. Almaniyada yemişan meyvələrindən hazırlanan dərman preparatları ilə zəifləmiş ürək və qan damarlarının müqavimətini artırır və eləcə də ürək – qan dövranının işini nizama salırlar.
Yemişanın meyvələrindən təzə – tər halda və yaxud şəkərləndirilmiş halda, yetişdiyi müvsümdə qida rasionunda geniş. Meyvələrinin tərkibində çoxlu miqdarda pektin və protein var. Azərbaycan və Orta Asiya xalqları yemişanın şərq və pontika növlərinin iri və lətli meyvələrini qurudaraq üyüdüb un şəklinə salır, buğda unu ilə qarışdırıb xəmir hazırlayır və ondan meyvə ətri ilə üstünlük təşkil edən şirintəhər çörək məmulatı bişirirlər [11]. Yemişanın cavan şitillərindən armud, alma, heyva və.s ağaclarda calaqaltı kimi istifadə etmək mümkündür. Yemişandan düzəldilən canlı çəpərlər möhkəm olur, çətin keçilir və yaraşıqlı görünür. Lakin yemişanın yarpaqları ziyanvericiləri, xüsusən alma ağaclarının ziyanvericilərini özünə cəlb etdiyindən, meyvə bağlarının yaxınlığında yemişan çəpərləri düzəltmək məsləhət görülmür. Yemişan meyvəsinin 80 %-ni təşkil edən lətli hissə şirintəhər, xoş ətrə malik olub, çiyələk və alma iyini xatırladır. Onun tərkibində 14 – 18 % şəkər, 0.77 % turşu olur. Meyvə qabığı çox incə və nazik olmaqla yanaşı, məhsuldar illərdə bir ağacdan 20 – 30 kq, bəzi hallarda isə hətta 50 kq-dək meyvə toplamaq olur. Yemişan meyvəsindən hazırlanan boyaq maddəsi ilə qida məhsullarını boyamaq üçün istifadə oluna bilər. Yemişan bitkisinin budaqlarından hazırlanan cövhərlə yun və ipək məmulatlarının qəhvəyi, tünd qəhvəyi, qonur, yaşıl, narıncı – yaşıl, firuzəyi, tütünü və başqa çalarlara boyamaq olar. Alınan rənglər günəş şüasına və kimyəvi yuyulmalara qarşı çox davamlıdır. Yemişan həm də əla bal verən bitkidir. Bal arıları üçün yaxşı qida mənbəyidir. Qeyd olunanlarla yanaşı, yemişan növlərinin qabıq hissəsində 10 %-dən çox aşı maddəsinin olması, ondan gön – dəri sənayesində istifadə edilməsinə imkan verir. Onun ən qiymətli xüsusiyyəti odur ki, tərkibindəki aşı maddəsi gönü həm aşılayır və həm də boyayır. Payız vaxtı yerə tökülən yarpaqlarından və xəzəlindən heyvanları qidalandırmaq məqsədi ilə istifadə olunur ki, bu da heyvanların daha sağlam inkişafını şərtləndirir. Qış mövsümündə yabanı yemişan meyvələri quşlar üçün olduqca qidalı yemdir. Yemişan sıx və güclü kök sisteminə malik olduğundan, ondan sürüşkən dağ yamaclarının bərkidilməsində də istifadə edilə bilər [11]. 1.2. Yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin kimyəvi tərkib xüsusiyyətləri
Yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkiləri kimyəvi tərkib göstəricilərinə və mövcud maddələrin miqdar tərkibinə görə bir – birindən olduqca böyük müxtəlifliklərdə fərqlənirlər. Təbiətdə yabanı halda yetişən və təbii boyaq maddələri ilə zəngin olan bitkilərin kimyəvi tərkib göstəriciləri hələ indiyədək tamamilə öyrənilməmiş olsa belə, bu bitkilərdən alınan boyaq maddələrindən qida sənayesinin müxtəlif sahələrində, eləcə də müxtəlif yüngül sənaye sahələrində, o cümlədən tekstil sənayesində geniş istifadə olunur. Azərbaycana xas olan əlverişli iqlim, olduqca münbit torpaq, relyefin müxtəlif olması, kifayət qədər yüksək miqdarda günəş şüası, tələb edilən miqdarda su ehtiyatlarının mövcudluğu burada faydalı bitki sərvətlərinin, o cümlədən bir çox boyaq bitkisinin yayılmasına və inkişafına zəmin yaratmışdır. Elə bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan ərazisində yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin kimyəvi tərkib göstəriciləri dünyanın digər regionlarında yabanı halda bitən boyaq bitkilərinin kimyəvi tərkib göstəricilərindən müsbətə doğru fərqlənirlər. Bu ilk növbədə təbii boyaq bitkilərinin kimyəvi tərkibinə daxil olan boyaq maddələrinin miqdarının daha çox olması və rəng çalarlarının intensivliyinin daha yüksək olması ilə şərtlənir. Qədim zamanlardan etibarən yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin Azərbaycanda çox olmasına baxmayaraq, onların hamısından boyaq məqsədi ilə istifadə olunmamışdır. Təbii boyaq bitkisi növlərinin kimyəvi tərkib göstəriciləri və istifadə olunma üsulları lazımi səviyyədə öyrənilmədiyi üçün onların hamısının nə yerli, nə də ki, botaniki – elmi adları və siyahısı son zamanlaradək izah olunmamış qalmaqdadır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bitki növlərinə şamil edildiyi kimi, hər bir yabanı boyaq bitkisinin özünün fərdi toplanma müddəti mövcuddur. Məsələn, murdarça bitkisinin meyvəsi yetişən zaman, onun cavan zoğlarını yay mövsümünün ikinci yarısında, tut, sarağan, sumaq, və qoz ağacı yarpaqlarını, yemişan, itburnu (dərgil) meyvələrini payız mövsümünün axır aylarında, yəni oktyabr – noyabr aylarında, toplamaq məqsədəuyğun hesab olunur. Boyaqçılıqla məşğul olan ixtisaslı mütəxəssislər uzun illərin mövcud olan təcrübəsinə əsaslanaraq deyirlər ki, boyaq bitkisi kökünün yaz və ya payız aylarında tədarük olunması, açıq və ya rəngli boyaq maddəsinin alınmasına səbəb olur.
Cədvəl 1 Yabanı halda bitən bəzi boyaq bitkilərinin kimyəvi tərkib göstəriciləri Bitkilərin adı
maddə miqdarı, %-lə Efir
yağları, %-lə
Boyaq
maddələri, %-lə
Üzvi turşular, %-lə Vitaminlər, mq%-lə C A B Yemişan 7,0 – 10,0 30–38 (toxumda) 2,5-3,3 0,24
200,0 12,0 0,44
Qara kəndalaş
5,8-8,0
0,32
2,8-3,6
0,32
82,0
-
0,04 Şirin
biyan
25 0,43
0,8-1,1
0,18
30,0
3,5
0,21
İtburnu 18,0-24,0 0,03 0,9-1,2
1,80 470,0
2,6 0,3
Çaytikanı 7,5-10,5 8,8-12,13 0,7-1,0
2,64 273,0
8,5 0,38
Zəfəran 30-35,0
0,4-1,3 3,0-3,5
0,38 15,0
1,5 5,3
Məhz boyağın kimyəvi tərkibi, istehsal edildiyi ilk xammalın, yəni bu bitkilərin kimyəvi tərkibi ilə əlaqədardır. Yabanı halda yetişən yemişan bitkisinin meyvələrinin tərkibində olduqca yüksək bioloji əhəmiyyət kəsb edən karotin, C – vitamini (askorbin turşusu) və PP vitamini də vardər. Onun meyvə hissəsindən hazırlanan ekoloji təmiz təbii boyaq maddəsi ilə bir çox qida məhsullarını boyamaq mümkündür. Yemişan bitkisinin bütün qiymətli xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq hazırda onun növləri, yayılma arealı, bütün ekoloji – bioloji xüsusiyyətləri, yetişdiyi
regiondan asılı olaraq orta illik məhsuldarlığı, sənaye miqyasında istifadə olunması məqsədi ilə təbii ehtiyatları geniş şəkildə öyrənilir. Yemişan meyvələrində olduğu kimi itburnu (dərgil) meyvələrindən də ekoloji cəhətdən təmiz olan təbii boyaq maddəsi istehsal etmək mümkündür. İlk dəfə olaraq Azərbaycanda və eləcə də Zaqafqaziya regionunda itburnu meyvələrindən təbii boyaq maddəsi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Botanika İnstitutunun əməkdaşı Qasımıv M. Ə. Tərəfindən alınmışdır. O, ilk dəfə olaraq “çal”a çevrilmiş itburnu meyvələrindən təbii boyaq məhlulu hazırlayarkən, yun sapda boz, qara, tütünü, tütünü – boz, narıncı – qonur və başqa rəng çalarları almışdır (1980). Alınan təbii boyaqlar müxtəlif kimyəvi birləşmələrin təsirinə qarşı həddən artıq davamlı olmuşdur [3]. Yabanı halda bitən itburnu ağacında yetişən meyvələrin kimyəvi tərkib göstəricilərini xarakterizə edən müxtəlif maddələrin miqdarı 1 – ci cədvəldə göstərilmişdir. Qida məqsədli təbii boyaq maddələri istehsal etmək üçün xammal kimi istifadə olunan yabanı boyaq bitkilərindən qara kəndalaş, çaytikanı, zəfəran və şirin biyanın da kimyəvi tərkib göstəricilərinin bəzi parametrləri 1 – ci cədvəldə göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi, tərkibində olan boyayıcı maddələrin miqdarına görə, zəfəran, yemişan qara kəndalaş meyvələri ilk yerləri tutur. Digər yabanı bitki xammallarının tərkibində təbii boyaq maddəsinin miqdarı nisbətən aşağı olsa da, onların boyayıcı effekti heç də birincilərdən geridə qalmır. Hətta bəzi rəng çalarlarının daha da intensiv alınmasına görə, müəyyən qədər üstünlük təşkil edir. Müəlliflər tərəfindən yerinə yetirilən çoxsaylı elmi – tədqiqat işlərinin nəticələri göstərmişdir ki, 100 qram çaytikanı meyvəsinin tərkibində 10 – 12 mq% karotin, 273 mq%-ə qədər askorbin turşusu (C vitamini), 0,79 mq% fol turşusu (B 15 vitamini), 0,1 – 0,35 mq% B 1 vitamini, 0,06 mq% B 2 vitamini, 20,0 mq% E vitamini (tokoferol), digər B qrup vitaminləri və PP vitamini vardır. Bu qiymətli bitki meyvələrinin tərkibində vitaminlərdən başqa 8,0 faizdən çox yağ vardır ki, bu da meyvələrin bioloji dəyərinin yüksək olmasını şərtləndirir.
Çaytikanı yağının tərkibindəki stearin turşusu insanların qan damarlarında xolesterin maddəsinin toplanmasının qarşısını alır. Çaytikanı meyvəsi digər bioloji aktiv maddələrlə də kifayət qədər zəngindir [10]. Ürək, qan – damar, ateroskleroz, hipertoniya, yüngül və ağır yanıqlar və eləcə də bu kimi bir çox digər xəstəliklərin qarşısını almağa qadir olan çaytikanı meyvələrinin özləri və eləcə də bu meyvələrdən hazırlanan müxtəlif vasitələr (çaytikanı meyvəsinin qurusu, çaytikanı yağı və s.) xalq təbabətində olduqca geniş miqyasda istifadə olunur [41]. Yoluxucu mədə və mədə – bağırsaq xəstəlikləri, əsəb pozğunluğu və qalxanvari vəzinin xəstəlikləri zamanı çaytikanı yağı olduqca faydalıdır. O, həmçinin təbabətdə mədə, onikibarmaq bağırsağın xorasına, yanıq, donvurma, ekzema, dəmirəv, dəri vərəmi, müxtəlf qadın xəstəlikləri (ginekoloji xəstəliklər) və göz xəstəliklərinə qarşı da müvəffəqiyyətlə istifadə olunur [38]. Çaytikanı bitkisinin yarpaq və yenicə inkişaf etmiş budaqlarından təbii boyaq maddəsi kimi də istifadə edilə bilər. Belə ki, onun yarpaq və oduncaq hissələrindən sarı, sarı – narıncı, narıncı, yaşıl, qonur, qəhvəyi, qəhvəyi – qonur, şabalıdı, firuzəyi, zeytunu, abı, abı – yaşıl və s. rəng və rəng çalarları alınır. Qida sənayesində çaytikanı bitkisinin müxtəlif orqanlarından alınan boyaq növlərindən müxtəlif qida məhsullarının boyadılmasında geniş istifadə edilə bilər [20]. Digər yabanı bitkilər kimi sumaq da həm xalq təbabətində və həm də qida sənayesində, məsələn milli kulinariyada bir dadverici qida əlavəsi kimi geniş istifadə edilir. Sumaq, həm də olduqca qiymətli texniki bitkidir. Bu bitki növünün kimyəvi tərkib göstəriciləri kifayət qədər yaxşı öyrənilmiş və yarpaqlarının tərkibində 11,5 – 25,0 faizədək tanin maddəsinin olduğu müəyyən edilmişdir. Sumaq bitkisinin yarpaqlarından tibb sənayesində istifadə olunmaq məqsədi ilə tanin və qal turşusu hazırlanır. Sumaq meyvəsinin qabıqlarında çoxlu miqdarda turş dada malik birləşmələr olduğundan o, qida sənayesində daha geniş miqyasda işlədilir.
Sumağın qabığında, yarpaqlarının tərkibində, ağacının köklərində və eləcə də meyvə hissəsinin tərkibində boyaq maddəsi olan mirsetin maddəsi –
Sumağın gövdə və yarpaqlarından sarı və boz, köklərinin qabığından şabalıdı, meyvələrindən isə qırmızı boyaq alınır. Sumağın yarpaq və meyvə hissələrindən alınan boyaq məhlulunda rənglənmiş yun sap, müxtəlif rəng çalarları, məsələn sarı, boz, yaşıl, qonur, narıncı – qəhvəyi çalarlar qazanır. Alınan rənglər Günəş şüasına və kimyəvi yuyucu vasitələrlə yuyulmaya qarşı çox davamlı olur. Sumaqdan hazırlanmış boyaq maddələri bir çox unlu və şəkərli qənnadı məmulatları üçün də olduqca qiymətli boyayıcı vasitədir. Zirinc də qiymətli boyaq bitkisi kimi hələ lap qədim zamanlardan etibarən istifadə olunmağa başlanmışdır. Meyvələrinin tərkibində 5,0 faiz şəkərli maddələr, 6,5 faiz üzvi turşular, 15,0 mq faiz askorbin turşusu, karotin, E vitamini, pektin maddələri, aşılayıcı birləşmələr, antosianlar çoxluq təşkil edən boyaq maddələri və bu kimi bir çox kimyəvi maddələr vardır. Toxumlarının tərkibində 15,0 faizə qədər yağ mövcud olur. Meyvələrindən qədim zamanlarda belə qırmızı rəngli mürəkkəb hazırlanarmış, bu ənənə indi də davam etdirilir. Zirinc meyvələrindən istehsal edilən şərabdan halsızlığa, difteriyaya və baş gicəllənmələrinə qarşı aparılan müalicədə bir dərman vasitəsi kimi istifadə edirlər. Müxtəlif konserv məhsulları və qənnadı məmulatları istehsalı üçün ən yaxşı və əvəzsiz xammal növü sayılır [15]. Zirincin qabıq, oduncaq və kök hissələrinin tərkibində berberin adlı təbii boyaq maddəsi vardır. Bir çox tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, zirinc bitkisinin müxtəlif hissələrindən (kök, gövdə, yarpaq, çiçək, meyvə) 350 – 400-ə qədər rəng və rəng çalarları almaq mümkündür. Alınan rənglər Günəş şüalarına, əsasların, turşuların və kimyəvi yuyucu vasitələrin təsirinə qarşı çox davamlı olub, boyaqçılıq sənayesində yun, ipək və pambıq parçadan hazırlanan məmulatların, meyvə hissələrindən alınan boyaq ekstraktı isə qida məhsullarının boyanmasında
geniş istifadə oluna bilər. 1 kq zirincdən hazırlanan boyaq ekstraktı ilə 8 – 9 kq yun və müxtəlif qida məmulatlarını boyamaq mümkündür. Ümumiyyətlə yabanı halda yetişən bitkilərin kimyəvi tərkibi təbii boyaq maddələri ilə olduqca zəngindir. Bu bitkilər içərisində əsasən də yemişan bitkisi, tərkibinə daxil olan təbii boyaq maddələrinin rənglərinin intensivliyinə görə digər bitkilərdən kəskin fərqlənir. Yemişan bitkisi meyvələrinin kimyəvi tərkibinə daxil olan maddələr qrupu həm müalicəvi və həm də qidalıq dəyəri nöqteyi – nəzərindən çox əhəmiyyətli olduğundan, bu xammal növündən alınan müxtəlif çalarlı boyaq maddələri də qida sənayesinin müxtəlif sahələrində müxtəlif çeşidli qida məhsullarını rəngləmək məqsədi ilə geniş miqyasda tətbiq edilə bilər. Hələlik yemişandan alınan boyaq maddəsinin qida sənayesində konserv məhsullarının, qənnadı məmulatlarının və qida konsentratlarının boyadılmasında istifadə edilməsi qarşıda duran ən mühüm və həlli zəruri sayılan problemlərdən biridir.
Yüklə 0,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|