Filologiya fakulteti
Qo‘s hma s o‘z qis mlari oras idagi munosabatlar ning
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Qo‘s hma s o‘z qis mlari oras idagi munosabatlar ning ifodalanis hi
Qo‘shma so‘z o‘zining bir qanc ha
xus us iyatlari bila n
xa rakterlanadi. Qo‘shma
so‘z ning ta rkibida gi kompone ntla rning o‘za ro
munosa bati quyida gic ha voqe la nadi: 1) ula r oras ida gi gra mma tik munosabat s hu tipda gi so‘z birik mas iga qara b, tarixiy pla nda be lgila na di; de ma k, s inxronik jihatda n qara ga nimiz da, orada bunda y munosa bat fa raz qilinma ydi, chunki bu a loqa saqla nga n bo‘ lsa, u kompleks so‘z birikmas i bo‘ la di,
34 ikki so‘z sa na la di. Masa la n, shak ar qop (qo‘s hma so‘z, barqaror holatga e ga, nutq jara yonida hos il qilinma ydi), shak arning qopi (s o‘z birik mas i). Ko mpone ntlarning gra mma tik a loqas i, tug‘ ilis h e’tibori bila n ikki xil: a ) tobe la nis h (ko mpone ntla rning munosa bati as lida tobe la nis h yo‘ lini ko‘rsata diga n qo‘ shma so‘z la r): o‘q ariq,o‘q ilon, suv ilon; qo‘y tikan, cho‘l qurbaqa; dala c humchuq, shahar chumchuq, tol c humc huq; yo‘l pashsha, yo‘l chivin, it pashsha ka bi; b) te ngla nis h (ko mpone ntla rning munosa bati a slida
te nglas his hga asos la nga n bo‘ ladi): o‘tin-k o‘mir (yoqilg‘ i), ota-ona, mosh-guruc h, soch-soqol; tarkibli sonla rda : o‘n besh (o‘ n va bes h. Qiyos la ng: bes h yuz - yuz bes h: birinc his i - tobe la nis h, ikkinc his i - te ngla nis h: yuz va bes h). B u ikki xil bog‘ la nis hni c hog‘ is htirsak, bog‘ la nis h - birikis hning nisba ta n tobe la nis hda kuc hli
eka nligini ko‘ra miz : o‘tin-k o‘mir tipida gi qo‘shilma la rda ko mpone ntla rning nisba ta n a yrim-a yrimligi a niq sezilib tura di. Kompone ntla rning bog‘ la nis h yo‘ lla ri, ula rda bog‘ la nis hnin g turli vos ita la rining is hlatilis hi ha m bir xil e mas : a morf holda (a ffikss iz) bog‘ la nis h, a ffiks yorda mi bila n bog‘ la nis h (to‘y boshi,
u jonli - so‘z las huv nutqida ko‘p uc hra ydi. 2) kompone ntla rning se ma ntik munos abati har xil: xos lik munosa bati (it pas hsha, ot to‘rva),o‘ xs has hlik (tosh k o‘mir, anjir shaftoli, kar nay gul),o‘ringa munosa bat (qo‘qon gul), biror be lgiga munosabat (achc hiq olma), miqdorga munosaba t (mingoy oq, qirqog‘ayni), ha raka t va obye kt munosa bati (beshik tervatar, muz yor ar, yer teshar). Bunda y munosabatning turi ko‘p: (bular har bir turkumning o‘z ic hida ta hlil qilina di) birinc hi kompone nt ikkinc his ini se ma ntik jihatda n konkretlas htiradi - che gara la ydi (ilon - umuma n, o‘q ilon, suv ilon - s huning turla ri), b u bila n bir
jins ning ic hida gi qis mla r - tur ma’ nos i ha m
35 ke lib c hiqa di. Bula rda ma’ nola rning o‘zaro c hatis his h hodisas i ha m bor. Kompone ntla rning ma’ no munosa bati butun ko mple ks ning - tarkibning ma te ria l tomoniga, so‘z turkumiga, ha m bog‘ liq. Masa la n, xos lik (ke ng ma’ noda ) bildiris hda yasalis h ot+ot mode lida (qo‘l arra, Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|