Filologiyasi fakulteti adilova fanuza shodiyor qizi bitiruv malakaviy ishi

III BOB
INGLIZ VA O‘ZBEK TILIDAGI “YAXSHILIK” TUSHUNCHALI
MAQOLLAR QIYOSI XUSUSIDA 
 
 3.1. Ingliz va o‘zbek maqollarining lingvokulturologik xususiyatlari. 
Bugungi kunda, maqollar ustida qizg‘in izlanishlar olib borilayotgan bir 
paytda, maqollarning har taraflama jihatlarini o’rganish paremiologiya sohasining 
asosiy vazifalaridan biridir. Maqollarni qiyosiy jihatlarini o‘rganish asnosida 
ularning lingvokulturologik jihatlariga to‘xtalmay ilojimiz yo’q. Bu orqali tadqiq 
etayotgan tillarimizdagi maqollarning bir-biriga o‘xshash va farqli tomonlarini, 
shu til egasi bo’lmish xalqning o’ziga yarasha madaniyati va o‘ziga xos 
mentalitetini ko‘rsatishga harakat qilamiz. 
 
Ushbu bobda o‘zbek va ingliz maqollarining lingvokulturologik jihatlarini 
tahlil qilishda til va madaniyatning o‘zaro bog‘liqligini tasvirlash, o‘zbek va ingliz 
tillaridagi maqollarning mavzu jihatidan bir-biriga o‘xshash tomonlarini ko’rib 
chiqish va ulardagi mentalitet va milliy xarakterning ifodalanishi kabi masalalarga 
chuqurroq yondashishiga harakat qilamiz.
Til har bir millatning madaniyatini, qadriyatlarini va e’tiqodini, umuman 
xalqning o‘ziga xos jihatlarini ifodalashda eng muhim omildir. Tilshunos olimlardan 
Nida biror xalqni tilini o‘rganishda uning madaniyatini ham o‘rganish muhim 
ekanligini aytadi. Uning ta’kidlashicha til va madaniyat bir-biriga bog‘liq ravishda 
rivojlangan o‘xshash sistemadir. U buni quyidagicha izohlaydi:
“Cultural factors are deeply interwoven with the language, and thus are
morphologically and structurally reflected in the forms of the language.” 
Mashhur tilshunos Sapir shuni ta’kidlab aytadiki, tildagi so‘z boyligi 
insoniyatning jismoniy va ijtimoiy atmosferasi orqali vujudga kelgan. Va bu 
nazariya asosida tilni madaniyatning bir qismi sifatida keltirishimiz mumkin. 
Umuman, madaniy faktorlar misolida tilshunos Teliya ma’lum xalqqa va uning 
tarixiga tegishli bilimlar, an’ana va qadriyatlar, kundalik odatlar va boshqa madaniy 
ko‘rsatkichlarni insoniyatning fundamental asoslari va ular orqali dunyoni 

---

33 
anglashini tushuntirib o‘tadi. Shuningdek, uning fikricha, har bir madaniyatning 
asosida yotuvchi til hech qachon madaniyatdan ayro o‘rganilmasligi va insoniyat
tildan madaniyatning har bir nuqtasini ifodalashda foydalanishini aytib o‘tadi.
V. Teliya tilshunos va folklorshunos olim sifatida madaniyatni til bilan bog‘liqligida 
paremiologiya sohasini rolini alohida ta’kidlab o’tadi. Uning aytishicha, til butun bir 
madaniyatni o‘zida ifodalar ekan, shubhasiz, paremiologoya sohasi ham tilning 
egasi bo‘lmish xalqning madaniyatini juda chiroyli va chuqur ifodalay oladi. Bunday 
holatni o‘zaro til va madaniyatning qorishib ketgan sohasi ya’ni lingvokulturologiya 
asoslay oladi.
Demak, xalq madaniyatini ko‘rsatishda maqollar eng faol vositalardan biri 
sifatida bugungi kunda tilshunoslikda lingvokulturologik izlanishlar jarayonining 
muhim mavzularidan biriga aylanmoqda. Ko‘plab izlanishlarning asosiy obyekti
sifatida ishlanilyapti. Teliya maqollarni “direct cultural signs” deb ataydi va bu 
orqali u maqollar butunlay xalqning madaniyatini ko’rsatuvchi omillar ekanligiga 
ishonadi. Har bir maqol, uning fikricha, xalqning turmush tarzini qisqa va lo‘nda 
umuman olganda to‘laligicha ifodalay oladigan ko‘zgu deb hisoblaydi. U bu haqda 
o‘z ishlaridan birida shunday deb o‘tadi:
“After having described the interaction between language, culture and proverbs, 
it seems also important to mention the ways in which culture is implemented through 
language. Each culturehas a set of proverbs that could be defined as basic, when they 
enter the lexicon and the language, it is possible they act as “direct cultural signs”.
Demak, xalqning tilida mavjud bo‘lgan har bir so‘z tilda ifodalanar ekan, 
ma’lum xalqning maqollari o‘sha xalq tilida keltirilgan so‘zlardan shu xalq vakillari 
tomonidan shu xalqning o‘ziga xos xususiyatlari bilan, yasalish usuli bilangina 
ifodalanadi.
Ko’plab olimlar Henl P. (1958), Sepir E. (1958), G.G Morian (1986),
Kramsh C.(1993) madaniyat va tilning bog‘liqligi kabi masalalarga o‘z ishlarida 
to‘xtalib o’tganlar. Maqollarning lingvokulturologik sifatlariga to‘xtalgan holda 
olimlardan Nida maqollarni o’rganishda bevosita tilni va o‘sha xalqning 
madaniyatini o‘rganish bu tabiiy hol deb hisoblaydi. Tilda mavjud bo’lgan leksema 

---

34 
o‘sha xalqning turmush tarzidan ya’ni xalq tilidan kelib chiqqan bo‘lib, bu bevosita 
maqollarda ishtirok etadi va maqollar orqali xalqning madaniyati aks etadi.
Inglizcha: