Fяxrяddиn mustafayev

Kimyəvi mutagenlərə
– sənaye və kənd təsərrüfatında geniş tətbiq olunan və 
süni mutasiya törədən kimyəvi birləşmələr aiddir. Bu qrup alkil 
birləşmələrindən– dimetil və dietil sulfat, iprit və onun törəmələri, nitrozometil, 
nitrozoetil, etilmetansulfat, foltrin, fosfemid ibarətdir. Həmin birləşmələrin 
təsirindən DNT-yə metil, propil və s. radikallar daxil olaraq metilləşmə və 
etilləşmə prosesi törədir və mutagen effekt alınır. Bitkiçilikdə tətbiq olunan 
pestisidlər, herbisidlər, mineral gübrələr həm gen, həm də xromosom 
mutasiyaları törədir. Kimyəvi mutagenlər orqanizmin hüceyrələrində çox geniş 
spektirli xromosom aberrasiyası ilə nəticələnir. Onların törətdiyi mutasiyaların 
mexanizminin öyrənilməsində rus alimləri İ.Rapport və M.Lobaşovun çox 
böyük xidmətləri olmuşdur. 
Bioloji mutagenlər
. Heyvanlarda mutasiya törədən sadə birhüceyrəli 
orqanizmlər (ibtidailər, qan parazitləri, amöb, bakteriyalar, göbələklər, 
aktinomistlər), parazitlər, helmintlər, bitki ekstaktları, diri vaksinlər, bioloji 
mutagenlər sinfini təşkil etməklə onların təsirindən hüceyrələrə yad (yabanı) 
DNT daxil olur və çox geniş spektirli mutasiya törədir. Məsələn, donuzların 
lixoradka (isitmə) virusu ilə süni yoluxdurulan buzov, quzu, çəpiş və çoşqaların 
kariotipi öyrənilərkən onlarda müxtəlif tipli xromosom aberrasiyaları (delesiya, 
xromosomların dağılması, fraqmentlərə parça-lanması, poliploidiya və s.) və 
anomaliyalar aşkar olunmuşdur. Eksperimental olaraq sübut edilmişdir ki, 
təbabət və baytarlıq təbabətində işlədilən dərman preparatları (bəzi yem 
əlavələri, konservantlar, antibiotiklər, sulfanilamidlər, nitrofuranlar, tiazin 
birləşmələri və s.) olduqca güclü mutagen təsirə malikdir. Buna görə də qeyd 
olunan preparatların, həmçinin bioloji stimulyatorların, zəhərli və toksiki 
birləşmələrin mutagen təsiri müəyyən edilməli və lazım gəldikdə təbabət və 
baytarlıq təbabətində onlar təlimat əsasında işlədilməlidir. Qeyd etmək lazımdır 
ki, süni mutagenez yolu ilə seleksiya nəticəsində yüksək məhsuldar və 
xəstəliklərə davamlı heyvan cinsləri və bitki sortlarının yetişdirilməsi genetika 
elminin yeni əlverişli və mütərəqqi üsulu kimi dəyərləndirilməlidir. Akademik 

---

169 
İ.Ovçinnikova görə kimyəvi mutagenez yolu ilə Rusiyada 100-dən çox yüksək 
məhsuldar və xəstəliklərə davamlı yeni buğda, arpa, vələmir, yonca sortları 
yetişdirilmişdir. Ətraf mühit amillərinin (litosfer, hidrosfer, atmosfer) zəhərli, 
zərərli kimyəvi birləşmələr və tullantılarla çirklənməsi də ağır genetik fəsadlar 
törətdiyi üçün heyvan, quş, balıq və bal arılarını həmin mutagenlərin neqativ 
təsirlərindən qorumaq artıq günün ən vacib tələbi hesab olunur. XIX və XX-
əsrlərdə insanın antropogen fəaliyyəti nəticəsində yaranan ekoloji disbalans və 
neqativ fəsadlar planetimizin təbii mənzərəsini kəskin surətdə dəyişdiyi üçün 
heyvanlar arasında bəzi mutagen və teratogen mənşəli patologiyalar mövcud 
olmuşdur. Ətraf mühiti çirkləndirən nitratlar əvvəlcə nitritlərə, sonra isə fəal 
nitrozoaminlərə çevrilərək heyvanlarda gen və xromosom mutasiyaları törədir. 
İntensiv kənd təsərrüfatı texnologiyalarının geniş tətbiq olunduğu heyvandarlıq 
təsərrüfatlarında ən güclü mutagen təsirə malik olan preparat nitrit birləşmələri 
sayılır. Radioaktiv izotoplar və ağır metallar ətraf mühit amillərində öz fəallağını 
uzun müddət saxlayaraq əvvəlcə bitki orqanizmlərinə, sonra isə onlarla 
yemlənən heyvan, quş, balıq, bal arısı orqanizmlərinə keçir, nəticədə onların 
yeyinti məhsulları ilə qidalanan insan orqanizmi güclü mutagen təsirə məruz 
qalır. Heyvanların müasir yeni nəsillərində mutagen amillərin təsirində spontan 
abortlar, ölü və anomal balaların doğulması hallarının diapozonu gündən-günə 
daha da genişlənir.