I mövzu: Psixologiya elminin predmeti V ə V ə zif ə



Yüklə 159,39 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/3
tarix21.01.2017
ölçüsü159,39 Kb.
#6074
1   2   3

ən  bal  axsa  da  arı  buna  ə

h

ə

miyy



ə

verm



ə

d

ən  şirə



 

daşıyır.  Ölmüş  qarışqanın  format  turşu

su  ifraz  etm

ə

si  v



ə

  s. 


Zooparkda  Nero  adlı  şirə

  b


ə

db

əxtlik  üz  vermişdir:  onun  tükləri  tökülmüşdür. 



Dig

ər şirlə


r ona m

ə

h



ə

l qoymurdular, tez-

tez hücum edirdilər. Nero üçün süni 

parik  hazırlanır.  O,  parikin  geydirilmə

sin

ə

  mane  olmur.  Pariki  geyindikd



ə

sonra  dig



ər  şirlərin  Neroya  qarşı  münasibə

ti  d


əyişmişdi.  ABŞ

-dan  g


ətirilmiş 

Skuns  adlı  zə

rif  heyvanlarda  da  instiktl

ərin  aşkar  təzahürlərini  görmə

mümkün  olmuşdur.  Q.Xarlon  2  ana  meymun  modeli  düzəltmişdir.  Biri 



 

12 


m

ə

ftild



ə

n dig


ə

ri m


ə

xm

ə



rd

ən. Bala meymunlar südü və

zil

ə

ri olan m



ə

ftil anadan 

əmir, qalan vaxtlarda “parça ana”nın yanında olurdular. Demə

li,  ana  il

ə

  bala 


arasında rabitə

l

ərin yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir.



 

Avstriya psixoloqu K.Lorents qazlar v

ə

 

onların balaca ördə



kl

əri balaları 

üzə

rind


ə

 

apardıqları  tə



dqiqatlar  n

ə

tic



ə

sind


ə

  inpritinq  (h

ə

kkolma)  fenomenini 



k

əşf etmişdir. O, müə

yy

ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları irsi olsa da 



bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə

 

ayırmış, bir 



yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə

 

inkubatora qoymuşdur. Ana qazdan 



çıxan  balalar  ananın  arxasınca,  inkubatordan  çıxanlar  isə

 

Lorentsin  ardınca 



getmişlə

r. 


İkinci təcrübə

d

ə



 

o, qaz balalarını bir qutuya yığıb üstünü örtmüşdür. Bir 

müddə

td

ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları ye



n

ə

 iki yer



ə

 

ayrılmışlar. 



 

Bir  çox  heyvanlarda  davranışın  yeni  forması  olan  fərdi  qazanılmış 

davranış forması özünü göstə

rir. Bel


ə

 

davranışın əsasını vərdişlə



r t

əşkil edir. 

İnstinktlər  eyni  xarakterli  olduğu  halda,  vərdişlə

r  f


ərdi  xarakter  daşıyır.  İt 

qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç də

 

bütün itlə



r bel

ə

 h



ə

r

ə



k

ə

t ed



ə

 bilmirl


ə

r.  


Heyvanlarda  müşahidə

 

olunan  davranış  formalarından  biri  də



 

intellektual  davranışdır.  Belə

 

davranışa  ali  heyvanlarda  –



  meymunlarda, 

fill


ə

rd

ə



,  delfinl

ə

rd



ə

  v


ə

  s.  rast  g

ə

lm

ək  mümkündür.  İntellektual  davranışın  



əsasını  cism  və

  hadis


ə

l

ər  arasındakı  mürə



kk

əb  münasibə

tl

ərin  anlaşılması 



t

əşkil edir. 

 

Akademik  Y.P.Pavlovun  Paris  v



ə

 

Rafael  adlı  meymunlar  üzə



rind

ə

 



apardığı  çox  saylı  təcrübə

l

ə



ri  buna  misal  g

östə


rm

ək  olar.  Tavandan  asılmış 

bananı  götürmək  üçün  yeşik  və

 

çubuqlardan  istifadə



.  Bu  zaman  meymun 

“sınaq və

 s

ə

hvl



ər” metoduna istinad edir və

 

çıxış yolu tapır. O, çubuqdan alə



kimi istifad

ə

 etm


əyi bacarır. Onun gözü çubuğa sataşan kimi hər yolunu tapır.

 

Alman psixoloqları K.Büler və



 

V.Köler bunu “insayt” anlayışı ilə

 ifad

ə

 



etmişlə

r. 


İnsayt ingiliscə

 

“anlama”, “birdən başa düşmə” deməkdir. İnsayt ə



qli 

ə

m



ə

liyyat 


 

13 


m

ə

zmunu k



ə

sb edir. Odur ki, sonralar dic

ər alman psixoloqları M. Vertheymer 

v

ə



  K.Dinker  bu  termind

ə

n  insan  t



ə

f

əkkürünün,  intellektinin  xüsusiyyə



tl

ə

rini 



öyrə

n

ə



rk

ə

n  istifad



ə

 

etmişlə



r.  Bununla  bel

ə

 



heyvanların  intellektual 

h

ə



r

ə

k



ə

tl

ərini insanın intellektual fə



aliyy

ə

ti il



ə

 

heç cür müqayisə



 etm

ə

k olmaz.  



Ali  psixi  funksiyalar  müasir  psixologiyanın  ə

sas  a


nlayışlarından  biridir. 

Bu anlayış psixologiya elminə

 ilk d

ə

f



ə

 

L.S.Vıqodski tə



r

ə

find



ən daxil edilmişdir. 

Sonralar  dig

ər  rus  psixoloqları  A.R.Luriya  və

  A.N.Leontyev  t

ə

r

ə



find

ə

n  daha 



da  inkişaf  etdirilmişdir.  L.S.Viqodski  psixi  hadisə

l

ə



rin  iki  s

ə

viyy



ə

sini  -  natural 

v

ə

  m



ə

d

ə



ni  psixi  prosesl

ə

ri  f



ə

rql


ə

ndirirdi.  O,  bel

ə

  hesab  edirdi  ki,  birincil



ə

r, 


y

ə

ni  natural  psixi  funksiyalar 



ə

sas


ə

n  genetik  (  bioloji,  ikincil

ə

r  is


ə

  sosial 

amill

ə

rin t



ə

siri il


ə

 

şə



rtl

ə

nir).  



Natural  psixi  prosesl

ərin  filogenetik  kökləri  vardır.  Viqodski  “mə

d

əni” 


prosesl

ə

ri  ali  psixi  funksiyalar  kimi  xarakteriz



ə

  edirdi.  Ali  psixi  funksiyalar 

mürə

kk

ə



b  psixi  prosesl

ərdir  ki,  onlar  insanın  həyatı  prosesində

 

formalaşır, 



özlə

rinin psixoloji xarakterin

ə

 

görə



 vasit

əli xarakter daşıyırlar: müxtəlif işarə

l

ə



sistemi, ilk növbə

d

ə



 nitq vasit

ə

sil



ə

 t

əşəkkül edir. Ali psixi funksiyalar ə



vv

ə

lc



ə

 

insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasında mövcud olur, sonra isə



 tamamil

ə

 



daxili proses

ə

 



çevrilir. 

 

V



əhşi  heyvanlar  arasında  böyümüş  uşaqların  psixoloji  baxımdan 

öyrə


nilm

ə

si d



ə

 

bu fikri sübut edir. Onların hə



r birind

ə

 natural psixi porosesl



ə

inkişaf  etdiyi  halda,  ali  psixi  funksiyalar  formalaşmamış  olur.  Elmə



  50-y

ə

 



q

ə

d



ə

r fakt m


əlumdur ki, kiçik yaşlarında heyvanlar arasında böyüyən uşaqlar 

sosial-m


ə

d

ə



ni v

ərdişlə


r

ə

 malik olmurlar. (Amal



ə

 v

ə



 K

ə

mal



ə

). 


Müxtə

lif psixoloqlar (A.Gezell, R.Zinq v

ə

 

b.) 8 yaşlı Kə



mal

ə

nin g



ə

l

ə



c

ə

yi 



haqqında belə

 

proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o, 16 yaşında 



ölmüşdür)  onun  əqli  inkişafı  10

-

12  yaşlı  normal  uşağın  sə



viyy

ə

sin



ə

 

çata 



bil

ə

rdi. 



Müasir psixoloji tə

s

əvvürlə



r

ə

 



görə

 

ali psixi funksiyalar sistemli sürə



td

ə

 



t

əşkil  olunmuşdur.  Bu,  o  deməkdir  ki,  onların  hər  biri  müvafiq  sistem 

çərçivə

sind


ə

 

ə



m

ə

l



ə

 g

ə



lir v

ə

 



mövcud olur. Ali psixi funksiyaların hə

r birinin bu 



 

14 


sistemind

ə

 



özünə

  m


ə

xsus  yeri  v

ə

 

funksiyaları  vardır.  Onlar  arasında 



qanunauyğun  xarakterli  qarşılıqlı  ə

laq


ə

l

ər  vardır.  Ali  psixi  funksiyaların  ə



sas 

xüsusiyyə

tl

əri bunlardır:



 

1. Ali psixi funksiyalar d

ə

rkolunan prosesl



ə

rdir v


ə

 

şüurun strukturuna daxildir. 



 

  2. Ali psixi funksiyalar hissi v

ə

 h

ə



tr

ə

ki prosesl



ə

r

ə



 istinad edir, m

ə

zmunca   



      t

ə

hlil-t



ə

rkib xarakterin

ə

 malikdir. Onlar t



ə

dtic


ən avtomatlaşmış proseslə

r

ə



  

      v


ə

 

ə



qli 

ə

m



əliyyatlara çevrilir. 

 

  



3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə

kild


ə

 

inkişaf edir. 



 

Ali  psi


xi  funksiyalar  şüurun  əsasını  təşkil  edir.  Şüur  psixikanın  insana 

m

ə



xsus olan 

ən ali formasıdır Psixika gerçə

kliyin beyind

ə

 



inikası kimi müxtə

lif 


s

ə

viyy



ə

l

ə



rl

ə

 xarakteriz



ə

 

olunur. Burada şüur ən yüksə



k zirv

ə

dir. 



Şüur psixikanın ali birləşdirici formasıdır, insanların ə

m

ə



k f

ə

aliyy



ə

tind


ə

başqa  adamlarla  daimi  ünsiyyə



tind

ə

 



formalaşır  və

  ictimai-

tarixi  şə

raitin 


m

ə

hsulu  v



ə

 

amilidir.  Şüurun  psixoloji  strukturu,  ən  mühüm  xarakteristikası 



onun da psixika kimi beynin özü də

 insan beyninin xass

əsi olması ilə

 

bağlıdır



.  

K.Marks  “Kapital”  ə

s

ə

rind



ə

 

şüurun  ən  mühüm  xüsusiyyə



tl

ərini  obrazlı 

şə

kild


ə

  bel


ə

  s


ə

ciy


ə

ll

əndirmişdir: “hörümkəç toxucunun ə



m

əyini  xatırladan bir 

ə

m

əliyyat  icra  edir,  bal  arısı  da  ondan  şan  qayırması  ilə



  b

əzi  memarları 

utandırır. Lakin ə

n pis memar da 

ə



yaxşı bal arısından lap ə



vv

ə

ld



ə

n bununla 

f

ə

rql



ə

nir  ki  memar  h

ə

l

ə



 

mumdan  şan  qayırmazdan  ə

vv

əl  bunu  öz  beynində



 

qayırıb hazırlayır”. 

 

K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə



vv

ə

ld



ə

n ictimai m

ə

hsuldur v



ə

 n

ə



 q

ə

d



ə

r ki, 


insanlar mövcuddur, ictimai mə

hsul olaraq qalacaqd

ır.

 

F



ə

ls

ə



f

ə

 



ictimai şüurun, psixolojiya fərdi şüurun xüsusiyyə

tl

ərini öyrə



nir. 

(sosial psixolojiya is

ə

 

ictimai şüurun bə



zi m

ə

s



ə

l

ə



l

ə

rini t



ə

dqiq edir). 

İctimai  şüur  dedikdə

 

bütövlükdə



 

müə


yy

ə

n  c



ə

miyy


ət  üçün  və

  ya 


müə

yy

ən  sosial  qrup  üçün  sə



ciyy

əvi  olan  baxışl

ar,  ideyalar  n

ə

z



ə

rd

ə



  tutulur. 

İctimai  şüurun  müxtəlif  formaları  (ictimai

-

siyasi  hüquqi  baxışlar,  din,  fə



ls

ə

f



ə

ə



xlaq,  inc

ə

s



ə

n

ət)  bağlıdır.  Cə



miyy

ə

ti  t



əşkil  edə

n  insanlar  olmadan  c

ə

miyy


ə



 

15 


mövcud ola bilmə

diyi kimi f

ə

rdl


ərin şüuru olmadanda ictimai şüur mövc

ud ola 


bilm

ə

z. 



F

ərdin şüuru makro və

 

mikro sosial mühitin,hə



mkinin ail

ənin, dostların, 

şə

xsi h


əyat şə

raitinin, t

ə

rbiy


ə

nin v


ə

 s. t


əsiri altında formalaşır.

 

İnsanın  şüura  malik  olması  onun  psixikasını  bir  sıra  sə



ciyy

ə

vi 



xüsusiyyə

tl

ə



rl

ə

 



şə

rtl


ə

nm

ə



sin

ə

 z



ə

min ya


radır.

 

1. 



İnsan dərk olunmuş zə

rur


ə

t

ə



 

uyğun hə


r

ə

k



ə

t etm


ə

y

ə



 qadirdir; 

2. 


İnsan alət yaratmağa və

 

onu mühafizə



 etm

ə

y



ə

 qadirdir;  

3. 

İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi;



 

4. 


İnsanların hisslə

ri 


ə

sas


ə

n ali s


ə

ciyy


ə

 

daşıyır;



 

5. 


Heyvan psixikası bioloji təkamül qanunlarına, insan psixikası isə

 ictimai 

t

əkamül qanunlarına tabedir. 



 

Şüurun  konkret  psixoloji  xarakteristikasında  onun  4  ə

sas  c

ə

h



ə

ti  ifad


ə

 

olunmuşdur:



 

1. 


Şüur biliklə

r m


ə

nb

ə



yidir; 

2. 


Şüur mə

qs

ədyönlü fə



aliyy

ə

tin t



əşkilatçısı və

 t

əminatçısıdır;



 

3. 


Şüur “mən”i, “

qeyri-m


ən”də

n f


ə

rql


ə

ndirm


ə

k vasit


ə

sidir; 


4. 

Şüur münasibə

ti ifad

ə

 etm



ə

k vasit


ə

sidir. 


Şüurun  strukturunda  mənlik  şüuru  mühüm  yer  tutur.  Mənlik  şüuru 

insanın özünün özü haqqında biliklə

rini 

ə

ks etdirir. 



Şüurun aşağı sə

viyy


əsi şüuraltı və

 ya t


ə

ht

əlşüur adlanır.



 

Şüursuzluq dedikdə

 is

ə, insanın yuxuda olduğu zaman baş verə



n psixi 

hadis


ə

l

ər  (röya)  duyulmayan,  lakin  impulsiv  cavab,  reaksiyası  doğuran 



v

ə

ziyy



ə

t  v


ə

  t


ə

hrikl


ər  aiddir.  Şüursuz  hadisə

l

ə



r

ə

  x



ə

st

ə



 

adamın  psixikasında 

n

ə

z



ə

r

ə



 

çarpan  bə

zi  hallar  - 

sayıqlama,  hall

yusinasiya  (qarabasma)  v

ə

  s. 



daxildir.  Şüursuzluqla  heyvan  psixikasını  heç  də

  eynil


əşdirmə

k  olmaz. 

Şüursuzluq  da  insana  mə

xsus  psixi  t

əzahürdür.  O,  tam  yox,  qismə

n, 


natamam, patoloji inikasıdır.

 

 



 

Yüklə 159,39 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin