Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Tozabogyob madaniyati. (mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi) Amudaryoning Oqchadaryo ozani hududida yashovchi ovchi va baliqchi qabilalar sodda dehqonchilik va chorvachilik bilan shugullanuvsi jamolarga almashinadi. S.P.Tolstov tamonidan 1953 yili Anka 5, 1954-57 yillarda Ko'kcha 3 qabrlari va yodgorligida olib borilgan arxeologik qazish ishlari natijasida Tozobugyob madaniyati togrisida tasavvur hosil qilish imkoniyati vududga keldi.
Hozirga qadar bu madaniyatga oid 50 dan ortiq manzilgohlar aniqlangan. Tozabogyob madaniyatiga oid uy-joylar togri to'rtburchak shakldan iborat bo'lib, er biroz chuqur qazilib, yogoch ustunlar orqali atrofii va tepasi yopilgan yarim erto'la shaklidagi kulbalardan iborat. Kulbaning ortasida markaziy ochoq joylashgan. Uning atrofida moddiy topilmalar aniqlanmagan. Devor yonida xojalik maqsadlarida foydalanilgan o'ralar joylashgan. Asosiy ashyoviy manbalarni qolda tagi tekis qilib yasalgan sopol buyumlari, bronzadan ishlangan kam sonli buyumlar va toshdan qurollari tashkil etadi. Sopol idishlarning loyiga samon va maydalangan chiganoq qoshilgan. Sopol buyumlarining bogzi biroz toraygan, tuvaksimon idishlardan iborat. Ulardan ayrimlarining sirti silliqlangan. Uchburchakli chiziqcha shaklida uyib ishlangan naqshlari yuqoridan pasga tomon bir qator bo'lib joylashgan. Bronzadan yasalgan buyumlarini bir tomonida tigiga ega bo'lgan pichoq va suyak dastaga asoslangan to'rt qirrali iskanalar tashkil etadi. Shuningdek, ayol jinsiga mansub qabrdan bilakuzuk topilgan. Toshlardan yasalgan nayza uchi, yorguchoq va boshqa topilmalar toshdan foydalanish ahamiyatini yoqotmaganligidan dalolat beradi. Hayvon suyaklari Qoramol, qoy va otlarga tegishli. Qavat 3 yodgorligiga yaqin bo'lgan joyda qadimgi jamoa a'zolari tamonidan foydalanilgan ekin maydonlarining o'rni aniqlangan.
Qavat 3 yodgorligidan o'rganilgan qabrlarda yakka va juft mayit o'rin olgan bo'lib, ularning ayrimlari bir davrga ayrimlari esa turli davrlarda dafn qilingan. Erkaklar o'ng, ayollar esa chap tomonga qaratib bukchaygan holda yotqizilgan. Juft mayitlar esa yuzma-yuz joylashtirilgan. Marhumlarning bosh qismiga bir yoki ikkita sopol idish qoyilgan. Ayollarning qabrlarida turli zebu-ziynat buyumlari, koproq bronzadan ishlangan bilakuzuklar, erkaklarnikidan esa sopol idishlardan tashqari bir nushadagi bronza iskana topilgan.
Bu turdagi madaniyat Amudaryoning qadimgi Sariqamish deltasi bo'ylari va O'zboy hududlarida ham mazkur madaniyat sopollariga oxshash buyumlar tarqalganligi bilan izohlash mumkin. Bronza davrida Volga bo'yi hududlarida tarqalgan yogochband va Uraldan Oltoygacha bolgan hududda yoyilgan Andronov madaniyati sopol buyumlari bilan ushbu madaniyatnikida umumiy oxshashlik mavjud. Shunga ko'ra ushbu hududda mil.av II ming yillikning boshlarida mavjud bo'lgan Suyurgan madaniyatiga mansub aholi bilan va vohaga kerib kelgan Yogochband va Andronov madaniyatlariga mansub bir guruh jamoalarning o'zaro aralashishi natijasida Tozabogyob madaniyati shakllanadi, degan ilmiy qarashlar mavjud.
Qayroqum madaniyati (mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragi). Fargonaning janubi-garbi, Tojikiston shimoliy va Toshkent vohasining janubi-sharqiy chekka hududlarilarida tarqalgan madaniyat. Kichik hajimdagi manzilgohlar bir necha cho'ziq shaklli uylardan iborat. Aholi chorvachilik hamda dehqonchilik bilan shugullanganlar. Xojalikda metall quyish ishlari muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Kulolchilik buyumlari yassi taglik bo'lib, o'yiq chiziqli naqshli bezaklar bilan bezatilgan. Bu madaniyatda Tozabogyob va Andronov madaniyatlarining ta'siri ko'rinadi. Ular Chust va janubdagi otroq dehqonchilik madaniyatlari bilan ham aloqada bo'lishganlar.
Chust madaniyati. Fargona vodiysida Qayroqum madaniyati bilan birgalikda Chust madaniyati (mil.avv. II ming yillik oxirlari) rivojlangan. Chust madaniyatiga oid mudofaa tizimi qoldiqlari, uy-joylar, qabrlar va xojalik o'ralari o'rganilgan. Bronza, tosh, suyaklardan yasalgan buyumlar ham mavjud. Chustliklar dehqonchilik, chorvachilik bilan shugullanganlar hamda kulolchilik, toqimachilik, bronza quyish ishlari bilan ham yaxshi tanish bo'lganlar. Fargona otroq dehqonchilik manzilgohlardan topib o'rganilgan topilmalar bu madaniyat sohiblarining O'rta Osiyoning janubi-garbiy va shimoli-sharqiy hududlari bilan aloqada bo'lganliklaridan guvohlik beradi.
Janubiy Tojikistonning so'nggi bronza davri Beshkent va Vaxsh madaniyatlari. O'rta Osiyoning so'nggi bronza davri hududlariga xos qabilalarining yodgorliklari Janubiy Tojikistonda ham keng tarkalgan. Bu erdan utgan asrning 50-60-yillarida arxeolog olimlar A.M.Mandelshtam va B.A.Litvinskiylar tomonidan Kofirnahar va Vaxsh vohalaridan chorvador qabilalariga oid bir necha mozor-qorgonlar aniqlanib ularda qazishma ishlari olib borilgan. Ulardan Kofirnahar daryosining quyi oqimidagi togli Bishkent vohasidan Tulxar va Aruktov, Vaxsh vohasidan Tigrovaya Balka, Oyko'l, Jarko'l, Makonimor, Qizilsuv va boshqa shu kabi mozor-qo'rgonlarda arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ulardan birinchisi shartli ravishda Bishkent madaniyati, ikkinisi esa Vaxsh madaniyati nomi bilan yuritiadi. Bulardan tashqari Janubiy Tojikistonda Ko'ngirtut va Teguzak manzilgohlari ham o'rganilgan.
Ilk Tulxar mozor-qo'rgonlarining ayrimlarida murdalar dafn etilgan, ayrimlarida esa kuydirib kuli ko'milgan. Katakomba usulidagi qabrlar ham mavjud qabrlarda qolda yasalgan sopol idishlar, bronzadan yasalgan buyumlar qo'shib ko'milgan. Ayrim qabrlarda kulolchilik charxida yasalgan chetdan keltirilgan sopol buyumlari ham mavjud. Beshkentliklar aholisi bir necha etnik guruhni tashkil etgan. Bu erdagi ayrim qabrlardagi marqumlarning tashqi qiyofasi tadqiqotchi antropologlarning xulosalariga ko'ra Andronovo madaniyatiga xos aholi vakillariga juda yaqin. Ularning xojaligida chorvachilik shakli ustunlik qiladi.
Vaxsh vohasi mozor-qorgonlarda murdalarni kuydirish odati kuzatilmaydi. qabrlarning ko'pilligidagi kuzatuv buyumlari oqirlangan. Saqlanib qolganlari moddiy manbalar qolda yasalgan sopol buyumlari va bronzadan yasalgan uy-ro'zgor anjomlari, oyna, zeb-ziynat buyumlari: bilakuzuk, uzuk, munchoqlardan iborat. Shuningdek, charxda yasalgan sopol buyumlari ham mavjud.
Vaxsh mozor-qorgonlari aholisi sohiblari chorvachilik va qisman dehqonilik xojaligi bilan kun kechirishgan. Manzilgohlardan topilgan moddiy topilmalarida Shimoliy Baqtriyaning so'nggi bronza davri Sopolli madaniyatining Molali bosqichi bilan ma'lum bogliqlik kuzatiladi.
Janubiy Tojikistonning so'nggi bronza davriga oid mozor-qorgonlarining o'rganilishi shuni ko'rsatadiki, bu erda mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragida bir necha etnik guruhlar toqnashgan davr bo'lgan. Neolit davridan yashab kelayotgan mahalliy Hisor madaniyati chorvador qabilasi sohiblar mazkur davrda otroqlashishi bilan garbdan Sopolli madaniyatining mo'llali bosqichi vakillarining hududiy kengayishi va shuningdek, shimoldan Andronov madaniyatiga xos aholi vakillarining kirib kelishidan iborat.