Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm



Yüklə 2,34 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/47
tarix01.01.2017
ölçüsü2,34 Mb.
#4244
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   47

davranışda  keyfiyyə
t 
d
əyişiklikləri yaranır. Onların hıyata baxışlar sistemi –dünyagörüşü formalaşır, 
ə
xlaqi 
ə
qid
ə
 meydana g
əlir, mürə
kk
ə

əxlaqi anlayışlar təşəkkül tapır. Bu yaş 
dövründə
  m
ə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
  dosta  t
əlabat  hissi  yaranır,  şə
r
ə
f,  l
ə
yaq
ə
t,  borc, 
namus,  qeyr
ə
t,  x
ə
yan
ət,  yoldaşlıq  və
 
s.  kimi  mürə
kk
ə
b  et
ik  anlayışların 
düzgün anlaşılması diqqə
ti c
ə
lb edir.  
Erk
ə
n  g
ənclik  dövründə
 
ünsiyyə
t  v
ə
  emosional  h
ə
yat  keyfiyy
ə
tc
ə
  yeni 
m
ə
zmun  k
ə
sb  edir.  M
ə
n
ə
vi  v
ə
  s
ə
rv
ət  müstə
qilliyi,  s
ə
rb
əst  seçim  imkanları 
artır. 
H
əyatda  öz  yerini  müə
yy
ə
n  etm
ə
k 
böyük  mə
kt
ə
blinin  sosial  psixi 
inkişafın ə
sas motivin
ə
 
çevrilir. Böyük mə
kt
əb yaşlı şagirdlə
rd
ə
 idrak motivl
ə
ri, 
geniş  sosial  motivlə
r  v
ə
  f
ə
aliyy
ə
tin  n
ə
tic
ə
sin
ə
 
yönəlmiş  motivlər  inkişafın 
başlıca təhrikedici qüvvə
l
ə
ri kimi t
əzahür etmə
y
ə
 
başlayır. 
 
Erk
ə
n g
ənclik dövrünün dünyagörüşünün formalaşması baxımından ə

s
ə
m
ə
r
əli  dövr  kimi  nə
z
ə
rd
ən  keçirmək  olar.  Geniş  hə
cmli  bilikl
ə
r
ə
  yiy
ə
l
ə
n
ə

g
ənc malik olduğu çoxcə
h
ə
tli m
əlumatları sistemə
 
salmağa fə
al sur
ə
td
ə
 meyl 
edir.  O  ümumiləşmiş  nə
z
ə
ri  bilikl
ərin  prinsip,  qanunauyğunluqların 
öyrə
nilm
ə
sin
ə
 
xüsusi maraq göstərir. Bütün bunlar böyük mə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
 n
ə
z
ə
ri 
t
ə
f
əkkürün  sə
viyy
əsinin  yüksə
lm
ə
sind
ə
,  idrak  f
ə
aliyy
ə
tind
ə
 
mücə
rr
ə

t
ə
f
əkkürün  rolunun  artmasında  öz  əksini  tapmış  olur.  Gə
ncl
ə
rin  artan  idrak 
imkanları  onları  fərdi  hazırlığa  saa
tlarda  vaxt  s
ə
rf  etm
ə
sind
ə
,  bilikl
ə
r
ə
  s
ə
yl
ə
 
yiy
ə
l
ə
nm
ə
sind
ə
 
idraki  özünütə
kmill
əşdirmə
  t
ə
l
əbatlarında  ifadə
  olunur.  Bu 
prosesd
ən şagirdlərin intellektual inkişaf sə
viyy
əsi mühüm amillə
rd
ə
n biri kimi 
xüsusi rol oynayır. 
 

 
193 
Erk
ə
n  g
ənclik  dövründə
 
yaşlılıq  hissi
 
güclə
nir,  m
ənlik  şüuru  və
 
əxlaqi  şüururn
 
inkişafında  yeni  ə
lam
ə
tl
əri  meydana  çıxır,  yaşlılıq  hissi 
güclənir. Böyük mə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
 
―susma mövqeyi‖ aradan qalxır, hazırlığa qarşı 
barışmaz  münasibət  özünü  göstə
rir.  Onlar  ail
ə
 
şə
r
ə
fin
ə
  milli  heysiyyata 
hörmə
t b
ə
sl
ə
yir, bu d
ə
y
ə
rl
əri qorumağı özlə
rin
ə
 borc hesab edirl
ə
r.  
Böyük  mə
kt
əb  yaşlı  şagirdlər  özlə
rinin  emosional  al
ə
minin  z
ə
nginliyi, 
hissl
ə
rinin 
ə
xlaqilik  t
ə
rbiy
ə
sinin  s
ə
viyy
ə
sin
ə
 
görə
  yeniyetm
ə
l
ə
r
ə
dn  xeyli  ir
ə
li 
getmiş olurlar. 
 
İlk  gə
nclik  ill
ə
rind
ə
  m
ə
kt
ə
blil
ərin  emosional  siferasında  ə
h
ə
miyy
ə
tli 
d
əyişikliklər baş verir. Onlarda həyatın insan fə
aliyy
ətinin müxtə
lif sah
ə
l
ə
rin
ə
 
aid  şə
xsi 
ə
h
ə
miyy
əti  münasibə
tl
ə
rin  dair
əsi  xeyli  genişlənir.  Əldə
 
edilmiş 
t
əcrübə,  öz 
hissl
ə
rinin  t
ə
qdim  etm
ə
  qabiliyy
ə
tl
ə
ri  g
ə
ncl
ə
r
ə
 
şə
xsi 
h
əyataında  baş  vermiş  bir  sıra  uğursuzluqları,  xoşagə
lm
əz  halları  ―ağrısız‖, 
dözüm və
 s
ə
brl
ə
 
yaşamaq imkanı verir. 
 
Son  ill
ə
r  psixoloq  v
ə
  pedaqoqlar    yeniyetm
ə
  v
ə
  g
ə
ncl
ə
rin  seksual 
davranış meyllərinin güclə
nm
əsi, xoşagə
lm
ə
z n
ə
tic
ə
l
ə
r
ə
 g
ətirib çıx
aran hallar 
haqqında hə
y
əcanla danışırlar. Onların seksual davranışının situativ a
mill
ə
rin 
t
ə
siri  il
ə
  d
əyişir  və
  h
ə
tta  patoloji  formalara  (onanizm,  pettinq,  erk
ə
n  cinsi 
h
ə
yat, homoseksualizm v
ə
 
s.) keçir. Ona görə
 d
ə
 yeniyetm
ə
l
ə
rd
ə
 
müqayisə
d
ə
 
böyük  mə
kt
ə
blil
ə
rin  emosional  al
əmi  yaşanılmış  hisslərin  daha  yüksə

d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
diferensiasiyası baxımından daha zə
ngin v
ə
 d
ə
rin v
ə
 t
əə
ssuratlarla 
diqq
ə
ti  c
əlb  edir.  Böyük  mə
kt
ə
blil
ə
rin 
əhvalları  özünün  davamlılığı  və
 
düşüncə
li xarakteri il
ə
 
seçilir. 
 
Böyük mə
kt
əb yaşı dövründə
 g
ə
ncl
ə
rin milli m
ənlik şüuru təşəkkül tapır. 
Onların  şüuru
nda  milli  m
ə
n
ə
viyyat,  ad
ə
t-
ə
n
ə
n
ə
l
ə
r,  milli 
ə
xlaqi  v
ə
  dini 
d
ə
y
ə
rl
ər,  yurda  bağlılıq  milli  düşüncə
  t
ə
rzi  v
ə
 
s.  kimi  xüsusiyyə
tl
ə

ə
ks 
olunmağa başlayır. Gənclik etnik şüurun  subyektinə
 milli dil is
ə
 
onların etnik 
şüururn daşıyıcısına çevrilir. Böyük mə
kt
əblinin etnik şüuru ona milli kimliyini 
müə
yy
ə
n  etm
ə
y
ə
 
imkan  yaradır,  milli  özünüdə
rketm
ə
sin
ə
  t
ə
kan  verir. 

 
194 
G
ə
ncl
ə
rin f
ə
aliyy
ə
tinin t
əhrikedici qüvvə
l
ə
rinin t
əsiri altında onlarda ikinci 
v
ə
  yaxu
d  törə
m
ə
  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
r  olan  q
ə
tiyy
ə
tlilik,  c
ə
sar
ət,  özünü  ə
l
ə
 
almaq, s
ə
birlilik, inam v
ə
 s. il
ə
 
yanaşı daha yüksə

ə
xlaqi d
ə
y
ə
rl
ə
rd
ən törə
y
ə

3-
cü və
 
daha yüksə
k  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
r-m
ə
suliyy
ətlilik, intizamlılıq, işgüzarlılıq 
v
ə
  t
əşəbbüskarçılıq  artmağa  başlayır.  Böyük  mə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
 
formalaşmış 
ə
xlaqi  d
ə
y
ə
rl
ə
r  v
ə
  prinsipl
ər  onların  iradi  fə
aliyy
ə
tind
ə
  yaranan  motivl
ə

mübarizə
sind
ə
 
ictimai yönəlişliyi şə
rtl
əndirmiş olur. 
 
Erk
ə
n  g
ənclik  dövründə
 
böyük  mə
kt
əb  yaşlı  uşaqların  emosional 
al
ə
mind
ə
 
baş verə

ən böyük dəyişikliklə
rd
ə
n biri m
ə
h
ə
bb
ə
t hissidir
. Bu, öz 
m
əzmunu baxımından kiçik mə
kt
ə
blil
ə
rin r
əğbə
t, yeniyetm
ə
l
ə
rin ilk m
ə
h
ə
bb
ə

hissind
ə

ə
h
ə
miyy
ətli şə
kild
ə
 f
ə
rql
ə
nir. Yeniyetm
ə
l
ə
rd
ə
 
ə
ks cins
ə
 
qarşı şə
xsi 
simpartiya 
əsasında  yaranan  sevgi  hissi  ötə
ri,  c
əlbedici  xarakter  daşıdığı 
halda,  erk
ə
n  g
ə
nclikd
ə
 
bu hiss özünün dərinliyi gücü və
  h
əqiqi sevgi olması 
il
ə
 
seçilir.  Erkə
n  g
ənclik  dövründə
  f
ərdi  intim  dostluğa  tə
l
əbat  hissi  güclə
nir. 
Bu  yaş  dövründə
 
cinsi  yetişmə
 
başa  çatdığından  aydın  ifadə
li  seksual 
ça
larlarla xarakteriz
ə
 
olunur. Laskin bu heç də
 
bütün gə
ncl
ə
r t
ə
r
ə
find
ə
n d
ə
rk 
edilmiş, düşüncə
li m
əzmuna malik deyildir. Oğlanlardan fərqli olaraq qızlarda 
ə
ks  cins
ə
   
münasibət  fiziki  yaxınlıq  fonunda  deyil,  daha  artıq  də
r
ə
c
ə
d
ə
 
n
ə
zak
ə
tliliy
ə,  ünsiyyə
t
ə
,  n
ə
va
zişə
  v
ə
  m
ə
n
əvi  emosional  yaxınlığa  olan 
t
ə
l
əbatlarla  şə
rtl
ənmiş  olur.  Oğlanlarda  isə
  hiss-erotik 
ə
yl
ə
nc
ə
  tam  diffus 
erotizm  meyll
ə
ri 
ə
vv
ə
lc
ə
 
güclü  olsa  da,  sonralar  bu  qızlara  qarşı  hə
ssas, 
qayğıkeş  və
  n
ə
zak
ətli  münasibə
tl
ə
 
ə
v
əz  olunmağa  başalyır.  Bu  cür  p
sixo-
seksual  d
əyişikliklə
r  valideynl
ə
r  v
ə
 
müə
lliml
ə
rd
ə
n  g
ə
ncl
ə
rd
ə
n  cinsl
ərarası 
münasibə
tl
ə
rin  t
ə
rbiy
əsi  işində
 
yüksə
k  diqq
ə
tlilik  t
ə
l
əbkar  münasibə
tin  v
ə
 
m
ə
suliyy
ətin  olmasını  xüsusilə
 
ön  plana  çə
kir.  Nikaha  q
ə
d
ə
r  cinsi 
yaxınlaşmanın  xoşagə
lm
ə
z  n
ə
tic
ə
l
ə
r
ə
  g
ətirib  çıxaracağı  barə
d
ə
  onlarda 
t
ə
s
əvvürlərin  formalaşdırılması  milli  adə
t-
ə
n
ə
n
ə
l
ə
r
ə
 
hörmə
t  hissinin  t
ə
rbiy
ə
 
edilm
ə
si olduqca vacib m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rdir.  

 
195 
M
ə
h
ə
bb
ə
t t
ə
kc
ə
 bioloji hadis
ə
 
deyil, o daha  çox insanın mə
n
əviyyatı ilə
 
bağlıdır.  Oğlan
-
qız,  kişi
-
qadın  arasındakı  mə
h
ə
bb
ət  insanın  bütün  varlığı, 
ümumi  inkişaf  sə
viyy
ə
si,  ictimai  f
ə
aliyy
əti,  dünyagörüşü,  marağı,  duyğuları, 
t
ə
x
əyyülü ilə
 
sıx bağlıdır. O, çox müqə
dd
ə
s, elmi t
ə
hlil
ə
 g
ə
lm
ə
y
ən ülvi, incə

d
ərin,  eyni  zamanda  mürə
kk
ə
b  bir  fonemendir.  Sevgi  ehtiras
ı  möcüzə
li 
hissdir,  onun  öz  qanunları,  öz  buxovları  vardır.  Orta  mə
kt
əbin  yuxarı 
sinifl
ə
rind
ə
  t
ə
hsil  alan  g
ə
ncl
ər  arasında  uzun  illər  boyudur  ki,  psixoloqların 

g
ənclik  gündə
likl
ə
ri
‖  adlandırdıqları  zə
ngin  psixoloji  t
ədqiqat  materialları 
geniş yayılmışdır.
 G
ə
ncl
ə
rin fikri f
ə
aliyy
ə
tinin m
əhsulu kimi bu gündə
likl
ər yaş 
psixologiyasının tə
dqiqat obyekti kimi z
ə
ngin faktlar m
ə
nb
ə
yidir.  
Müasir  sivilizasiya,  ictimai  münasibə
tl
ə
rin  xarakterind
ə
 
baş  verə

prosesl
ə
r  hal-
hazırda  də
rin  sosiodinamik  v
ə
  psixodinamik    d
əyişikliklə
r
ə
 
g
ətirib  çıxarmışdır.  Gə
ncl
ə
rin  h
əyata  baxışında,  hə
yat  hadis
ə
l
ə
rin
ə
 
münasibə
td
ə
 
yeni  yönəlişliklə
r,  f
əal  mövqe  yaranmışdır.  Milli
-m
ə
n
ə
vi 
d
ə
y
ə
rl
ə
r
ə,  tarixi  keçmişə,  bu  günə
  v
ə
  g
ə
l
ə
c
ə
y
ə
 
münasibə
tin  yeni 
perspektvil
ə
rin  diqq
ə
ti  c
ə
kb  edir.  G
ə
ncl
ərin  psixologiyasında  mütilik,  qeyri
-
t
ə
nqidi  ita
ətkarlıq  kimi  xüsusiyyə
tl
ə
r  get-ged
ə
 
aradan  qalxır,  cə
sar
ə
t  v
ə
 
tolerantlıq,  və
t
ə
np
ə
rv
ərlik,  demokratik  baxışlar,  və
t
əndaşlıq  mövqeyi  və
 
mübarizlik güclə
nir.  
Böyük mə
kt
əb yaşlı şagirdlə
rin t
ə
lim f
ə
aliyy
əti öz 
xarakteri v
ə
 m
ə
zmunu 
etibarı ilə
 yeniyetm
ə
l
ə
rin t
ə
lim f
ə
aliyy
ə
tind
ə
n f
ə
rql
ənir. Yuxarı siniflə
rd
ə
 t
ə
dris 
olunan  yeni  f
ə
nl
ər,  proqram  materiallarının  məzmunca  mürə
kk
ə
bl
əşmə
si 
böyük  mə
kt
ə
blil
ə
rin  f
əallığına  və
 
müstə
qilliyin
ə
  yeni  t
ə
l
ə
bl
ə
r  verir.  T
ə
dris 
oluna
n  mövzuları  yüksə
k  s
ə
viyy
ə
d
ə
  m
ə
nims
ə
m
ək  üçün  böyük  mə
kt
ə
blinin 
n
ə
z
ə
ri  t
ə
f
əkkürünün
 
yüksək  inkişafı  tə
l
ə
b  edir.  Yeniyetm
ənin  öyrə
nm
ə
 
üsulları  ilə
 
böyük  mə
kt
əb  yaşı  dövrünə
  aid  proqram  t
ə
l
ə
bl
əri  arasında 
ziddiyy
ə
t  meydana  g
ə
lir.  Bu  ziddiyy
ət  böyük  mə
kt
ə
blini
n  özünütə
hsil 
bacarıqları ilə
 
aradan qaldırılır. 
 

 
196 
Böyük mə
kt
əb yaşı dövründə
 
şagirdlə
rin t
ə
lim
ə
 
münasibə
ti d
ə
 d
əyişir və
 
ciddi xarakter alır. Onlar böyüdükcə
 t
əcrübə
l
əri artır, maraq dairəsi genişlə
nir. 
G
ə
ncl
ər müstə
qil h
əyatın astanasına gəlib çatmış olur
lar. T
ə
lim
ə
 d
ərk edilmiş, 
şüurlu münasibə
t, g
ə
l
ə
c
ək müstə
qil h
ə
yatda  bilikl
ərin, bacarıq və
 v
ərdişlə
rin 
ə
h
ə
miyy
ətli  daha  aydın  də
rk  olunur.  Bel
ə
likl
ə
  t
ə
l
əbat  hissi  müasir  gə
ncl
ə
rin 
xarakterik c
ə
h
ə
tl
ə
rind
ə
n biridir. Onlar d
ərk edir ki, ―tə
hsil 
əsri‖ adlandırılan XXI 
ə
srd
ə
  elm  v
ə
 
bilik  real  kapitaldır,  onlara  sahib  olmağın  yolu  isə
  m
ə
kt
ə
b  v
ə
 
t
ə
hsild
ən keçir. Böyük mə
kt
əb yaşı dövründə
 t
ə
lim
ə
, f
ə
nl
ə
r
ə
 
seçici münasibə

yeniyetm
ə
l
ə
rd
ə
n f
ərqli olaraq peşə
 
maraqları və
 
peşə
 istiqam
ə
ti il
ə
 
bağlı olur. 
Onlar  m
ə
kt
ə
bi  bitirdikd
ən  sonra  öz  həyat  yoldaşlarının  istiqamə
tini  d
ə
rk 
ed
ə
r
ək  hansı  yolu  seçə
c
ə
kl
ərini,  hansı  peşə
y
ə
 
sahib  olacaqlarını  qə
ti  t
ə
yin 
etmiş  olurlar.  Bu  dövrdə
 
şagirdlərin  idrak  maraqları  daha  geniş  və
 
davamlı 
xarakter  k
əsb  edir.  İdman,  texnika,  elmin  ayrı
-
ayrı  sahə
l
ə
ri,  elektronika, 
ictimai-siyasi,  f
ə
ls
ə
fi-etik  probleml
ə
r  g
ə
ncl
ə
rin  maraq  dair
ə
sind
ə
 
ə
sas  yer 
tutmağa  başlayır.  Həyatda  öz  yerini  müə
yy
ə
n  etm
ək  böyük  mə
kt
ə
bl
ə
rinin 
inkişafının sosial şəraitinin başlıca komponentinə
 
çevrilir.
 
Böyük mə
kt
ə
blinin t
ə
lim
ə
 
şüurlu münasibə
ti idrak prosesl
ərinin inkişafını 
stimullaşdıraraq  onların  ixtiyarı  formalarını  yaranmasını  təmin  etmiş  olur. 
Qavrayış,  hafizə
,  t
ə
f
əkkür  və
  t
ə
x
əyyül  kimi  psixi  idrak  proseslə
ri  h
əmçinin 
diqq
ət  bu  yaş  dövründə
  iradi  v
ə
  idar
ə
  olunan,  t
ə
nziml
ə
n
ə
n  prosesl
ə
r  kimi 
özünü göstərir, onların zə
ncin h
əyatı mə
qs
ə
dl
ə
ri v
ə
 f
ə
aliyy
ə
t istiqam
ə
tl
ə
rind
ə

asılılığı müşahidə
 olunur. Hafiz
ənin inkişafı dinamik şə
kild
ə
 
davam edir. Sözli
-
m
ə
ntiqi  v
ə
  m
ənalı    yaddasaxlama  özününü  yüksə
k  h
ə
ddin
ə
 
çatır.İxtiyari 
hafiz
ə
  dominant  hafiz
ə
 
növü  olmaqla  hə
m  t
ə
lim,  h
ə
m  d
ə
  ictimai  h
ə
yat 
prosesl
ə
rind
ə
  f
ə
al  v
ə
 
aparıcı  rol  oynayır.  Böyük  mə
kt
əb  yaşı  dövründə
 
davamlı  həyat  maraqlarından  asılı  olaraq  diqqətin  seçildiyi  artır,  onun 
intellektual f
ə
aliyy
ə
td
ə
 rolu v
ə
 
ə
h
ə
miyy
əti yük
s
ə
lir. G
ə
nc diqq
ətini ilk növbə
d
ə
 
onun  üçün  davamlı  və
 
ə
h
ə
miyy
ə
tli  olan  obyektl
ə
r
ə
 
doğru  yönə
ldir.  T
ə
lim 
prosesind
ə
  t
ə
f
əkkür
  f
ə
aliyy
ə
t
ə
  g
ə
tir
ə
n  biliy
ə
,  h
ə
m  d
ə
  bilik 
ə
ld
ə
  etm
ə


 
197 
vasit
ə
sin
ə
 
çevrili
r. T
ə
f
əkkür fəal, müstə
qil v
ə
 
yaradıcı mə
zmun k
ə
sb edir, fikri 
ə
m
ə
liyyatlar habel
ə
 
isbat, ümumiləşdirmə, mücə
rr
ə
dl
əşdirmə
,, 
əsaslandırma, 
s
ə
b
ə
b-n
ə
tic
ə
 
asılılıqlarını  aşkar  etmə
y
ə
 
yönəldilmiş  fikri  ə
m
ə
liyatlar  f
ə
al 
şə
kild
ə
 
üzə
 
çıxır. Tə
f
əkkürün inkişafı nitqin obrazlığına, mə
ntiqliyin
ə, öz fikrini 
s
ə
rb
ə
st  ifad
ə
  etm
ə

bacarıqlarının  formalaşmasına  gətirib  çıxarır.  Gə
ncl
ə
rin 
nitqinin  strukturu  mürə
kk
ə
bl
əşir,  lüğə
t  fondu  z
ə
nginl
əşir  və
 
ünsiyyə

f
ə
aliyy
ə
tind
ə
 
verbal  imkanlar  artır.  Böyük  mə
kt
əb  yaşı  dövründə
  nitq 
m
ə
d
ə
niyy
ə
ti  v
ə
  nitq  etiketi  xeyli  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
inkişaf  edə
r
ək  üm
umi  m
ə
d
ə
ni 
s
ə
viyy
ənin mühüm amilinə
 
çevrilir. 
 
Yüklə 2,34 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin