Iqtisodiyot va

Amaliy psixologiyani tuzilishi va bo’limlari
Amaliy psixolog faoliyati qanday nuqtai nazardan qaralmasin yordam hamkorlik, ko’mak kabi faoliyatning 5 ta asosiy yo’nalishi haqida to’xtalish mumkin.
1.Psixoprofilaktika tashkilotda faoliyat yurituvchi shaxs yoki ta`lim muassasasidagi bolalarni dezadaptatsiyasi haqida xabar beruvchi muassasada sog`lom psixologik muhitni yaratish uchun tushuntirish ishlarini olib boruvchi insonlarni psixologik muammolardan xabardor qilish va undan xolos qilish bo’yicha tadbirlar o’tkazish faoliyatlari nazarda tutiladi.
2.Psixodiagnostika uning asosiy maqsadi ma`lum bir shaxs yoki guruh haqida psixologik ma`lumotlar olish inson haqidagi aniq bilimlarni umumlashtirgan holda ilmiy nazariya asosida qo’lga kiritishdir.
3.Psixologik korrektsiya mijoz ruhiyatining u yoki bu jabhasiga maqsadga yo’naltirilgan ta`sir sifatida tushuniladi, uning ko’rsatkichlarini yosh yoki boshqa me`yorlarga mos ravishda muvofiqlashtirishga yo’naltirilgan.
4.Psixologik maslahat uning asosiy maqsadi insonni kerakli psixologik ma`lumotlar bilan ta`minlash va kerakli shart-sharoitni yaratish hamda psixolog bilan bo’ladigan muloqot natijasida hayotiy qiyinchiliklarni bartaraf etish moslashishlariga yordam ko’rsatishdir.
5.Psixologik model doirasidagi psixoterapiya, psixik kasalliklardan kelib chiqmagan holda jiddiy psixologik muammoli vaziyatlarda mijoz shaxsining samarali o’zgarishida yordam ko’rsatishga yo’naltirilgan.
Psixoprofilaktika ishining asosiy vazifalari
Psixoprofilaktika yo’nalishida psixolog faoliyati va vazifalari ta`lim tizimidagi amaliy psixologik xizmat doirasida aniq ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:
-ta`lim muassasalari shart sharoitiga bolalar, o’smirlar va yoshlarni moslashishi, pedagog, ota-ona, tarbiyachi va boshqalarga bolalarni muvaffaqiyatli moslashishiga yordam ko’rsatish bo’yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqish;
-ta`lim jarayonining qatnashuvchilari bilan faoliyat olib borishning individual dasturini tuzish hamda o’quvchilarni ta`lim jarayoniga moslashishi va shaxsning ikkilamchi va garmonik rivojlanishini ta`minlash uchun mo’ljallangan;
-ta`lim tizimida yangi bosqichga o’tish jarayonidagi dezadaptatsion holat haqida xabar berishga ko’maklashuvchi shart-sharoitlarni yaratish;
-ta`lim muassasasida ijobiy psixologik muhitni yaratish bo’yicha turli xil faoliyatlarni amalga oshirish;
-pedagogik jamoadagi psixologik zo’riqishlar haqida xabar berish va bartaraf etish bo’yicha tadbirlar o’tkazish.
Psixodiagnostika amaliy psixolog faoliyatining yo’nalishlaridan biri sifatida
Psixodiagnostika nazariy va amaliy fanlardan bo’lib, u insonning individual psixologik xususiyatlarini o’rganishning turli metodlarini ishlab chiqish va bu metodlar asosida psixologik tashxis qo’yish bilan bog`liq. Diagnostika grekcha dia farq gnozis anglamoq degan ma`noni anglatadi. Amaliy psixolog odatda yangi metodikalarni ishlab chiqish bilan emas, balki tuzilgan metodikalarni qo’llash bilan shug`ullanadi. Amaliy psixolog psixodiagnostika faoliyat yo’nalishining quyidagi asosiy vazifalarni hal qiladi (R.S.Nemov 1995).
1.Insondagi u yoki bu psixologik holat yoki xulq-atvor xususiyatining miqdorini aniqlash;
2.Mazkur xususiyatning rivojlanganlik darajasini hamda ma`lum bir miqdor va sifat ko’rstkichlarda namoyon bo’lishini aniqlash.
3.zarur bo’lgan vaziyatlarda shaxsning tashxis qilinayotgan xulq-atvor va psixologik xususiyatlarini asoslash;
4. turfa xil insonlarda o’rganilayotgan xususiyatlarni rivojlanganlik darajasini taqqoslash.
Psixodiagnostikada test-bu bir turdagi standartlashtirilgan qisqa topshiriqlar seriyasidir. U mohiyatan mos bo’lgan sinaluvchilarga nisbatan taqdim etiladi.
Psixodiagnostik tadbirlar va ularga nisbatan bir qator talablar mavjudmi? Eng oddiy va muhimlaridan biri bu insonlarni o’ziga qarata olish va qo’llanilayotgan psixodiagnostik metodikalarni qo’llash shart-sharoitlarini aniq bilishdir. Bundan tashqari psixodiagnostika sohasida faoliyat yurit uvchi har bir psixolog kasbiy etika tamoyillarini bilishi va amal qilishi lozim:
-o’tkazilgan psixologik tashxis uchun shaxsiy javobgarlik tamoyili;
-kasbiy sir saqlash tamoyili;
-konfidentsiallik tamoyili;
-ilmiy asoslanganlik tamoyili;
-ob`ektivlik tamoyili;
-shaxsning mustaqil huquqlarini ta`minlash tamoyili va o’z tarkibiga quyidagilarni oladi:
A) psixologik tadqiqotlarda shaxs o’z hohishiga ko’ra qatnashishi;
B) to’plangan natijalarni psixoprofilaktika nuqtai nazaridan bayon qilish;
V) insonning o’zi anglamaydigan ma`lumotlar chiqishi haqida ham aytib o’tish;
G) tadqiqot natijalarini bilish huquqi.
Psixodiagnostik metodlarni tasnif ularning umumiy xarakteristikasi va psixologik jihatdan asoslanganligi
Psixologik konsultatsiya kasb sifatida psixologik amaliyotning nisbatan yangi tarmog`i hisoblanadi. Mazkur kasb klinik buzilishlarga ega bo’lmagan, biroq psixologik yordamni izlagan insonlar ehtiyojiga javoban yuzaga kelgan. SHuning uchun psixologik konsultatsiyada biz avvalambor kundalik hayotda qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan odamlarga to’qnash kelamiz. Muammolari spektri juda keng bo’lib, ishlash joyidagi qiyinchiliklar (ishxonadagi qiyinchiliklar, o’z ishidan yoki kasbidan qoniqmaslik, shaxslararo nizolar, ishdan bo’shash ehtimoli), shaxsiy hayotdagi qiyinchiliklar va oiladagi kelishmovchiliklar, maktabda o’zlashtirmaslik, o’z o’ziga ishonchning etishmasligi, o’zini o’zi baholash tizimining pastligi, qaror qabul qilishdagi ikkilanishlar, shaxslararo munosabatlarga kirishish va qo’llab-quvvatlashning murakkabligi va x.k.lardan iborat. Boshqa bir tomondan psixologik konsultatsiya psixologik amaliyotning nisbatan yosh sohasi sifatida hozircha jiddiy belgilangan chegaralarga ega emas, uning doirasiga turli tuman muammolar kiradi.
Psixologik yordamning bu ikki sohasining taqsimlanishi murakkab vazifa bo’lib, profesional psixolog o’zining nima bilan shug`ullanayotganini aytishi qiyin – konsultatsiya bilan shug`ullanadimi yoki psixoterapiya bilanmi, aniqlab berishi mushkul. Konsultatsiyada ham, psixoterapiyada ham aynan bir klient va psixoterapevt shaxsiga qo’yiladigan talablar mavjud bo’ladi. Har ikkala holatlarda ham mijozga yordam konsultant (psixoterapevt) va mijoz o’rtasidagi o’zaro ta`sirga asoslanadi. Bu ikkala sohani bo’lish qiyinchiliklari tufayli ba`zi amaliyotchilar “psixologik konsultatsiya” va “psixoterapiya” terminlarini sinonim sifatida qo’llaydilar.
Holbuki juda ko’p mamlakatlarda mazkur kasblar alohida talqin etilsa-da, ularni qisman ajratish uchun asoslar etarlichadir. Bramer va Shostrom (1992), konsultatsiya va psixoterapiyaning o’zaro mutanosibligi haqida gapirar ekanlar, kontinuumning ikki nuqtasini tasavvur qilishni taklif etadilar. Birinchi nuqtada psixolog kasbi ong darajasida hal qilinuvchi vaziyatli muammolarni o’z ichiga oladi va klinik jihatdan sog`lom individlarda yuzaga keladidigan muammolar bilan shug`ullanadi Mana shu nuqtada konsultatsiya joylashadi. Ikkinchi nuqtada muammolarni ongsizlik jarayonlariga yo’nalgan holda tahlil qilish, shaxs strukturasini qayta qurish bilan bog`liq klinik jihatdan sog`lom odamlarda yuzaga keladigan muammolarni hal qilish yotadi. Bu erda psixoterapiya sohasi joylashgan. Nuqtalar orasidagi sohani ham konsultatsiya, ham psixoterapiya deb atash mumkin.
Gelso, Fretz (1992), Blosher (1966) psixologik konsultatsiyaning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko’rsatadilar:
- konsultatsiya klinik sog`lom shaxsga yo’naltirilgan bo’lib, psixologik qiyinchiliklar, nevrotik xarakterdagi shikoyatlari mavjdu bo’lgan, o’zini yaxshi his qilayotgan, biroq o’z oldiga bundan keyingi rivojlanishni maqsad qilib qo’ygan shaxslarga yordam berishni nazarda tutadi; konsultatsiya shaxsning buzilishlar darajasidan qat`iy nazar sog`lom tomonlariga mo’ljallangan, bu mo’ljal ishonchga qaratilgan, ya`ni “inson o’zgarishi, uni qoniqtiradigan hayotni tanlashi, o’z iqtidorini namoyon qilish usullarini izlashi mumkin” degan ishonchdir (Jordan Myers, 1998);
- konsultatsiya ko’pincha mijozlarning hozirgi va kelajak kuniga yo’naltiriladi; konsultatsiya odatda qisqa muddatli yordamga mo’ljallangan (15 ta uchrashuvgacha);
-konsultatsiya shaxs va muhit o’zaro ta`sirida yuzaga keluvchi muammolarga yo’naltiriladi;
-konsultatsiyada konsultant ishtirokiga qadriyat sifatida qaraladi; konsultatsiya mijoz shaxsi rivojlanishiga va xulq-atvorini o’zgartirishga yo’naltirilgan.
Psixologik amaliyotda deyarli har kuni inson hayotining turli jabhalari bilan to’qnash kelishga to’g`ri keladi. Konsultant mijoz bilan birgalikda uning unchalik e`tiborga molik blo’magan yoki o’ta muhim muammolarini muhokama qiladi va unga yordam berishga harakat qiladi. Jumladan:

• 
  Kundalik tanlovlar motivlarini anglab olishda;
  
• 
  Juda emotsional muammolarni va shaxslararo munosabatlardagi chigalliklarni hal etishda;
  
• 
  Ichki qurquvni engishda va x.k.;
  

Shuning uchun konsultant kim bo’la olishi va uni mijoz qaynday inson sifatida qabul qilishni xohlayotganligini tushunishi kerak. Boshqacha qilib aytganda bu erda konsultant rolini aniqlash vazifasi turadi. Konsultant mijozga do’stmi, professional maslahatchimi, o’qituvchimi, ekspertmi? Juda ko’p boshlovchi konsultantlarni aynan ana shu savol qiynaydi.
Konsultant mutaxssis faoliyati samaradorligi ko’p holatlarda uning psixokonsultatsiyadagi o’z o’rnini qanday tasavvur qilishiga bog`liq bo’ladi.Ana shu borada aniqlik bo’lmasa, o’z ishida ma`lum bir nazariy printsiplarga tayanmasa, balki faqatgina mijoz kutilmalari va ehtiyojlariga javob berishga intilsa, bunday mutaxassis yaxshi natijalarga erisha olmaydi. Mijozlar esa ko’pincha konsultantdan ularning muammolari uchun butun mas`uliyatni o’z zimmasiga olishni va butun muammolarni hal qilib berishni kutadilar, masalan qaerda o’qish, ishxonadagi muammolarni qanday hal etish, turmush o’rtog`idan ajrashsinmi yoki yo’qmi va x.k.
Ta`kidlash joizki, psixolog-konsultant faoliyati haqida gap ketarkan, uning psixodiagnostika bilan bog`liq faoliyati haqida ham gapirmasdan ilojimiz yo’q. Psixologiya doim juda qiziqarli masalalardan biri – mazkur konkret inson qanday odam ekanligini belgilarga qarab aniqlash masalasini hal etishga intilib kelgan. Bunday axborot insonning u yoki bu vaziyatdagi xulq-atvorini oldindan aytib berish ikoniyatini beradi, bu esa inson hayotining barcha sohalarida juda muhim hisoblanadi. Eng kuchli psixodiagnostik instrument – intellekt testlari tarixi 100 oldingi davrlarga borib taqaladi va Bine hamda Simon ishlari bilan boshlanadi. SHunga o’xshash tarzda shaxsni o’rganuvchi testlar ham – shaxslilik so’rovnomasi ham, proektiv metodikalar ham o’zining uzoq tarixiga egadir. Bu davrga kelib juda ko’p foydali psixometrik usullar ishlab chiqildi. Psixologik testlar yordamida shaxsni tadqiq etish – bu psixologik testlarni qo’llagan holda shaxsning ma`lum psixologik sifatlari va xossalarini tekshirishdir. Psixologik testlarni asosan o’qitish va tarbiyalashni optimallashtirishda, ishga qabul qilishda, psixoterapiya hamda psixologik konsultatsiya o’tkazishda, psixokorrektsiya uchun qo’llaydilar.
SHuni ta`kidlash joizki, amaliy psixolog faoliyati faqatgina psixodiagnostik muolaja bilan yakunlanib qolmaydi. Psixokonsultatsiyani faqatgina psixodiagnostik tadqiqotlar bilan chegaralash professional jihatdan noto’g`ridir. Bundan tashqari gender effekt haqida gapirar ekanmiz, psixodiagnostik metodikalarni tanlashda ham psixolog - mijoz munosabatlarining to’g`ri shakllanishiga erishish uchun harakat qilish lozim. Ba`zi psixodiagnostik metodikalarda, aynan so’rovnomalarda keltirilgan savollarga ayollar erkak konsultant oldida javob berishga xijolat bo’ladigan vaziyatlarga duch kelamiz va aksincha ayol konsultant oldida erkaklar ham o’z ichki dunyosini ochishdan uyalib turadilar. Shu o’rinda ham gender xususiyatlarni hisobga olish konsultativ faoliyat samaradorligiga ta`sir ko’rsatishi mumkin.
Biz boshdan kechirayotgan bugungi o’zgarishlar davri aynan iste`dodli va iqtidorli, zexni o’tkir, mulohazali, yangidan yangi kashfiyotlarga qodir insonlari tarbiyalashni talab qilmoqda va ikkinchi tomondan mustaqillikning o’zi tub ma`noda ana shunday barkamol avlodni tarbiyalash uchun shart-sharoitlarni yaratib berdi.
So’nggi yillarda psixolog shaxsiga qo’yiladigan talablar uning kasb malakasi, kasbiy mahorati, kasbiy tayyorgarligi, o’z kasbining barcha jihatlarini har tomonlama to’liq va puxta egallagan ustasiga xos sifatlari darajasini oshirib borishni taqozo etadi. Shu o’rinda ta`kidlash joizki, kasb malakasi, kasbiy mahorat, kasbiy tayyorgarlik darajasi, kasb ustasi kabi tushunchalarning xar biriga psixologik ta`rif va izoh keltirilgan. Shu bilan birga mazkur tushunchalarning mazmun-mohiyati bir-biriga juda yaqin va umumiy o’zakka ega ekanligini hisobga olgan holda ularni umumlashtirib ifodalovchi tushuncha sifatida professionalizm deb nomlash maqsadga muvofiq ekanligi juda ko’p mualliflar tomonidan e`tirof etiladi. Psixologiya uchun fundamental xarakterga ega bo’lgan psixologning amaliy faoliyati, avvalambor, psixik aks ettirish orqali taqozo etilgan hayot birligi bo’lib, uning haqqoniy funktsiyasi shundaki, u sub`ektni predmetli dunyoda yo’naltiradi. Boshqacha qilib aytganda faoliyat – bu reaktsiya emas, balki qurilish, o’z ichki o’tishlari va aylanishlari, o’z rivojlanishiga ega tizimdir.
K.K.Platonov ta`rifida faoliyatning aosiy belgilari anglanganligi va maqsadga yo’nalganligidir.G.V.Suxodolskiy nuqtai nazaridan faoliyatning asosiy tushunchaviy apparati o’z ichiga quyidagilarni oladi:
- “faoliyat sub`ektini”;
- “faoliyat morfologiyasini”;
-“faoliyat motivatsiyasi va funktsiyasini;
- «faoliyat dinamikasini”;
- “faoliyatlar xilma-xilligi”.
Muallif fikricha umumpsixologik kategoriya sifatida faoliyat ierarxik darajaga ega. U o’z ichiga tiplarni, sinflarni, sinfosti tuzilmalarini, sohalarni (shug`ullanish turi), ixtisosliklarni, predmetni (ixtisoslashuv) qamrab oladi. Aytilganlardan kelib chiqadiki, psixolog kasbiy faoliyati – mehnat faoliyati sinfi bo’lib, maqsadlar yig`indisiga erishish uchun mo’ljallangan hamda ma`lum xususiyatlar va son xarakteristikalariga egadir.
Keyingi tadqiqotlar mantiqi “kasbiy faoliyat”, “kasb”, “ixtisoslik” tushunchalarining o’zaro aloqadorligini ko’rib chiqishni talab etadi, ularning berilishi turli mualliflar tomonidan turlicha talqin etilgan.
K.K.Platonov kasbni yashash manbai bo’lgan va mos o’quv yurtlaridagi ta`lim bilan ta`minlanuvchi, ma`lum bilimlar, ko’nikma hamda malakalar mavjudligini talab qiluvchi mehnat faoliyati sifatida aniqlaydi. Bu ta`rifga YU.V.Kotelova tomonidan berilgan ta`rif yaqinroq bo’lib, unga ko’ra kasb – bu faoliyatning tipik, tarixan shakllangan shaklidir, u ijtimoiy ma`noda zarur, uni bajarish uchun ishchi ma`lum bilimlar, ko’nikma va malakalar yig`indisiga, shuningdek, mos qobiliyatlar va shaxslilik xususiyatlariga ega bo’lishi zarur. “Kasbiy tayyorgarlik” tushunchasi mazmunini qarab chiqib, T.P.Vodolazskaya va G.S.Nikiforov shuni ta`kidlaydilarki, ixtisoslik faoliyat predmeti orqali ochiladi. U istagancha tor yoki keng bo’lishi mumkin, lekin har qanday holatda – bu mos ilmiy predmet orqali aks etuvchi ob`ektiv reallikning birmuncha bo’limlari haqidagi bilimlar yig`indisidir. Kasb – ob`ektiv zarur, maqsad orqali aniqlangan, reallikning mazkur bo’limi bilan bog`langan faoliyatning alohida turidir. Mazkur ta`riflarga tayangan holda mualliflar shunday xulosaga keladilarki, bir ixtisoslik doirasida real tarzda har biri o’z maqsadiga javob beruvchi mustaqil kasblar mavjud.


Mustahkamlovchi savollar:
1. Tadqiqotchi psixolog deganda nimani tushunasiz?
2.Amaliy psixologiya haqida umumiy tasavvur.
3.Psixologik yordam, psixologik himoya va psixologik yo‘naltirish,
4.Amaliy psixologiyaning asosiy bo‘limlari va tuzilishi,
5.Psixoprofilaktik ishlarning muhim vaziflari, psixodiagnostika amaliy psixolog faoliyatining yo‘nalishi sifatida
6.Amaliyotchi psixolog vazifalariga nimalar kiradi?
7.Zaruriy talablar deganda nimani tushunasiz?