Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


Умумий  тавсифи.  Тогайли  баликлар  хозирги  баликлар  ичида  энг 
Кадимгиси хисобланади.  Асосан,  денгиз  ва океан  сувларида таркалган 
булиб, 600 тур баликни уз ичига олади.  Буларда содда тузилган белгила- 
ри билан бир каторда юксак белгилар хам намоён булади.  Скелети факат 
тогайдан ташкил топган, баъзиларида охак тузлари тупланиши мумкин, 
лекин хеч качон суяк булмайди.  Елка камари бош кисмининг остидан ва 
ён томонидан ураб турган  яхлит тогай  ёйдан  иборат.  Териси  энг содда 
плакоид тангачалар билан копланган, баъзан тангача булмаслиги мумкин. 
Жабра ёриклари  5-7  жуфт булади  ва тугридан-тугри ташкарига очилади. 
Жуфт (кукрак ва корин) сузгич канотлари танага горизонтал холда жой­
лашган. Хаво пуфакчалари й ук  Клоакаси булади. Дум сузгич каноти тенг 
булмаган  паллали  —  гетероцеркал  типда  булади.  Ичакларининг ичида 
худди миногалардагидек спирал клапан бор.
Ю ксак  (прогрессив)  белгиларига  олдинги  мия  к ° п КориДа  нерв 
моддасининг  булиши,  ички  уруЕланиши,  баъзи  турларининг  тирик 
тугиши ва юракларида артериал конус (юрак булмаси ва юрак корин- 
часидан  таш кари)  булишини  курсатиш  мумкин.
Тогайли баликлар ичида буйи  15 см келадиган баъзи скатлар, буйи 
15-20 м  га борувчи  баъзи  акулалар бор.
Систематикаси. Хозир яшаётган тогайли баликлар иккита кенжа син­
фга булинади:  1.  Пластинкажабралилар кенжа синфи —  Elasmobranchi.  2. 
Яхлитбошлилар кенжа синфи —  Holocephali.
1.  Пластинкажабралилар  кенжа  синфи  —  Elasmobranchi
Тумш угининг олдинги учи  унча-мунча чузилган  казгич  (рострум) 
га  айланган.  Боши  икки  ён том онига  ёки  бош ининг остига  5-7  жуфт 
жабра ёриклари очилади.  Одатда,  бошида сачраткичи бор.  Бош скеле­
ти  амф истилик ёки  гиостилик типда  булади.  Жабра япроклари  плас­
тинка ш аклида булиб, жабралараро тУсикда жойлашади  (кенжа синф- 
нинг  номи  шундан  олинган).
П ластинкаж абралилар  кенж а си н ф и   иккита туркумга булинади.

Акул ал ар туркуми  -  Selachoidea.  Гавдаси одатда дуксимон, баъзи! 
рида  бироз  яссилашган.  Тишлари  куп  булиб,  учи  уткир.  Гавдасини 
узунлиги  20  см дан  20  м  гача  с ищи.  Бу  туркумга  10  га  якин  оила  ■  
риб, турлари  Каспий денгизидан  ташкари  ,\амма океан  ва денгизлаЯ 
таркалган,  250  га я кин  тури  бор. 
|
Плаш ли  акулалар  (Chlamydoselachidae)  оиласи  факат  битта  тур 
плашли  акула (Chl.anguineus)HH  jto ичига олади.  Бунинг узунлиги  1, 
м  булиб,  бош ининг икки  ёнида 
6
 жуфт жабра ёрикдари бор.  Бирш- 
жабра кушилиб,  сербар терили  булма —  плаш  хосил  килади.  Огзи ( 
шка акулалардаги каби бошнинг остида эмас, балки олдида жойлаша 
Атлантика, Тинч ва Хинд океанларининг муътадил  ва субтропик зо] 
ларида таркалган.
Китсимон акулалар  (Rhincodontidae) оиласига хам битта китсим 
акула  (Rhincodon  tjpus)  тури  киради.Бу  хозирги  баликлар  ичида  ; 
каттаси  булиб,  узунлиги  20  м  гача,  огирлиги  20 т  гача боради.  Буш 
огзи бошининг олдинги томонида жойлашади.  Барча океанларнинг т 
пик ва субтропик сувларида яш айди (24-расм). 
'
_______________ ______________________  
38 
____________________________ _ 1
24-расм.  Тогайли  балицларА 
А—буз акула,  Б —болт  акулал 
В—китсимон акула,  Г-арра 1 
балик,, Д —денгиз фариштаЛ 
си,  Е—тикандумли скат,  I 
Ж —тиками скат,  З —электА 
скати,  И —европа хим ерааа 
К—каллориюс.

39
Mviпуксимон  акулалар (Scyliorhidae)  оиласига гавдасининг узунли- 
•«  I  ■' м  I мча булган купгина турлар киради. Уларнинг одатда иккита ток 
М " '  v н ич  каноти булади.  Булар асосан денгизларнинг саёз жойларида 
Wli"' 
111
  1йпик вакили денгиз мушуги (Scyliorhinus сашси1а)дир.
1
<у  I уркумга  яна  кузлари  кенг усиклар  учига жойлашган  болка ба- 
♦нц  (Sphyma  zygaena),  гавдаси  яп алок  денгиз  фариштаси  (Sguatina 
фНнмНШ   киритиш  мумкин.
|  ' .тиар туркуми — Batoidei.  Гавдаси орка-корин томонга караб япа-
.......т .  Кукрак сузгич канотлари кучли ривожланган.  Гавдаси япалок
мм  шгидан  беш жуфт жабра  ёриклари,  о т з  тешиклари  ва бурун те- 
мирп  бошининг  остида  жойлашган.  Кузлари  ва  сачраткичлари  бо- 
»н и  \ * гида жойлашади. Скатлар сув тагида кам харакат кдлиб яшашга 
«нн.ш,; 
icocaH 
моллюскалар билан озикланади. Моллюскаларнинг кщтик 
ими нирмунчатумтоклашган тишлари билан майдалайди.
I in 
hi
 к  вакилларининг, масалан, тиканли скат (Raja clavata),  шуь- 
и  >i.ii  (Raja  rodiata^apH H H r  гавдаси  ромб  ш аклида,  думи  узун 
И т цчка  булади.
I
I
 •• и I и к  денгизларда  яш айдиган  электр  скатлари  (Torpeda)  та- 
нмпщ  шакли  юмалок булиш и  ва  казгичи  йуклиги  билан  харак-
• 
hi
 
-  in 
Буларнинг  кукрак  сузгич  канотлари  билан  бош и  ораси- 
шИиишган  электр  органлари 
70В 
гача электр  куввати  чикаради.
1

-  и ими  булган  арра баликлар  (Pristis)HHHr кукрак сузгич  канот-
II  Пиши  билан  кушилиб  кетган.
2.  Яхлитбошлилар  кенжа  синфи  —  Holocephali
fWiip 

уйидаги  белгилари  билан  характерланади: 
1
)  бош  скелети 
in 
I
и!  булиб,  танглай-квадрат  тогайи  мия  кутисига  кушилиб  кет- 
lliviiiiiii  учун  хам  яхлитбошлилар деб  аталади; 
2
)  жабра ёриклари- 
|||" . 
1
\р;|диган  тери  пардаси  бор;  3)  клоакаси  йук,  сийдик-таносил 
11 1 " 1
  '  in  анал теш иклари алохида-алохида ташкарига очилади; 4)
Ц  I.......пика га ухшаган тишлари бор;  5) хордаси  яхши ривожланган;
И|ыи  m i мри  йук; 7) териси  ялангоч булиб, тангачалари йук 
И|ни тш м лилар  ёки  химераларнинг  гавдаси  дуксимон  ва дум  то- 
►,.||1
 .in  иигичкалашиб  боради.
мир Атлантика,  Тинч  ва Х^инд океанларида,  одатда катта чукур- 
I НИИ) 
м ) 
яшайди.  М урманск  киркокларида  узунлиги  1  м  кела- 
1 0
И|ннш химераси (Chimeera monstrosa) учрайди. Турлари жуда кам
V  • 
hi
н 
hit
 и\амиятига эга эмас.
Тогайли балшутрнинг тузилиши
mi и \ |»нни
1
ни. Аксарият акулалар танаси узунчок дуксимон. Боши- 
iiriH tini  том онида  казгичи   бор.  Б ош ининг  икки   ён  том о-

40
нида 5 тадан жабра ёриклари жойлашади.  Кузларининг орка  гомон и д я  
бир жуфт сачраткичлар бор. Танасининг осгки томонида, думнинг асосидЯ 
клоака  жойлаш ади.  Дум  сузгич  каноти  тенг  булмаган  паллали  —1 
гетероцеркал типда булади.
Ж уфт сузгич  канотлари танага горизонтал  бириккан.  Э р какл ари -] 
да  корин  сузгич  канотларинин г  ички  том они  узгариб,  копулятив 
орган хосил  килади.
Тери  коплагичлари.  Териси  куп  каватли  бир  хужайрали  безлар- 
га бой эпидерм адан  ва унинг тагида жойлаш ган  бириктирувчи т у к и в  
мали  катлам  —  кориумдан тузилган.  Терида ж ойлаш ган  п и гм ентлар] 
>;ар  бир  турга  хос  ранг  беради.
Терисида  плакоид тангачалар жойлаш ади.  Бундай тангачалар  ко- ] 
риумда жойлаш ган  ю м ал о кёк и   ромбсимон  пластинкалардан  ва унга 
ж ойлаш ган  ва  учи  оркага  кайри ли б  турувчи  эп и д ерм и сд ан   ч и к и б ! 
турувчи  тиш чадан  иборат  (25-расм ).  Т ан гачан и н г  ичи  буш  б у л и б,! 
Кон  том ирларига  бой  булади.  Т ангача  суякка  яки н   булган д е н ти н - ] 
дан  ва ти к ан ч ан и   коплаб турган  эм алдан тузилган.  П лакоид т а н г а -! 
чалар жагларда ж ойлаш иб,  тиш га айланади.  Тиш лар  ейилиб,  янгиси 
билан  алмаш иниб туради.
Скелети. Хозирги замонда яшовчи тогайли баликларнингскелетид 
суяк  булмайди.  Скелети  ук  скелетга,  бош  скелетга,  сузгич  к,анотла] 
скелети ва уларнинг камар скелетига булинади.
УК скелети  умуртк,а  погонасидан  (Colum na vertebralis) тузилган  ва 
тана \амда дум булимларига ажралади. У куп сонли умурткалардан таш-: 
кил топган.  Умурткаларнинг танаси олдинги томондан хам, орк,а томон­
дан хам  ичкарига ботиб кирган. Умурткаларнинг бундай  шакли амфи- 
цел умурткалар деб аталади. Х аР кайси умуртка танасининг марказида 
най  булиб,  унда хорда жойлашади.  Хорда хар  бир  умурткдаан  утганд! 
ингичкалаш ади,  умурткалар  орасида эса  йугонлаш ади. Л екин  хорда 
таянч  вазифасини утамайди.
О нтогенез  даврида  хордани  ураб  олган  бириктирувчи  тукимали 
пардадан,  аввалига  хар  бир  сегментдан  тогай  муртаклар:  бир  жуфт 
устки  ва бир  жуфт  остки  ёйлар  хосил  булади  (26-расм).  К ейинчалик 
умуртка танаси  шаклланади. Умуртка  ёйларининг орасида устки ора-
25-расм.  Акуланинг плакоид тангачаси 
билан терисининг буйига кесими:
1—ривожланишнинг турли давридаги 
плакоид тангачалар  (кораси  дентин, 
ок;и юмшоцлик билан тулган ички 
бушлиц),  2—эмал цатпами,  3 —чин 
тери,  4 —эпидермис.

41
26-расм.  Акула (1-111) тана умурт- 
цаларининг ривожланиши:
1—устки ёй,  2 —пастки ёй,
3 —умуртка танаси,  4—кундаланг 
усимта,  5—к,овурга,  6—остист 
усимта,  7—хорда.
тш стинкалар урнашган. Тана  булимида устки ёйларнингучи Узаро 
Щ/иимиб,  остист  усимталар  хосил  к;илади  ва  хосил  булган  найнинг 
И'ниш  ор^а  мия  жойлашади.  Пастки  ёйлар тана булимида  кундаланг 
Vi нмпшар \осил к,илса, дум булимида кушилиб, гемал най хосил бупа- 
IH  Кундаланг усимталарга крвургалар (costa) бирикади. Крвургалар та- 
ниип  устки  ва ён томондан чеклаб туради.
огайли баликдарнинг бош скелети барча жагогизлиларнинг бош ске- 
н  Iп  пш гари  мия  кутиси  скелети  ва  висцерал  скелетга  булинади.  Мия 
Купи м  скелети  (neurocranium)  тогай  кутига  ухшаб  бош  мияни  \амма 
и 
1
да
11
 ураб туради; мия кутисининг тепаси бириктирувчи тузима билан 
И
1|11
 илган  ва кичкина фонтанел  (тешик) булади.  Бош  миянинг орк;а то- 
Миняан  мухофаза этадиган  энгса булими  бор,  бу булимда  энгса тешиги 
(flinimcn occi pitale)  булади.Мия кутисининг оддинги учида казгич булади 
(Hi (Ч  гумшукзчи ушлаб туради.  К^азтчнинг кейинги учида жуфт хидпаш 
Шик улалари,  кейинги ён деворларида жуфт эшитув капсулалари жойла- 
мшнн  Куз сок^алари куз косаларининг ичида жойлашади (27-раем).
1  '  раем.  Акулапинг бош скелети:  1—цазт ч,  2 —^идлов  капсуласи,  3 —куз  косаси, 
i  пииту в  капсуласи,  5 —энгса  булими  (1 - 5 —мия  цутиси),  6—танглай-квадрат 
тin,ши,  7  Меккел  тогайи,  8 —гиомандибуляре тогай,  9—гиоид,  10—тилостиёйининг 
кинула  тогайи,  11—жабра  ёйлари,  12—жабра  нурлари,  13—лабт огайлари 
(6 -1 3 —висцерал скелет),  14—ж аг бу тми,  15—боклагич.

Висцерал  скелет  (splanchnocranium)  уч  булимга:  жаг  ёйи,  тилости 
ёйи  ва жабра  ёйларига  булинади.  Ж аг  ёйи  икки  жуфт  тогайдан  хосил 
булади.  Устки  жуфти  танглай-квадрат  (palato-quadratum)  тогайи д ей и  
лади ва устки жаг вазифасини бажаради;  пастки  кисми  Меккел тогайи 
(cartilago Meckeli) дейилади ва бу пастки жаг вазифасини бажаради. Жар 
ёйининг олдинги к,исм ид а 
1 - 2
 жуфт майда лаб тогайлари булади. Тилости 
ёйи  иккита жуфт ва битта ток, тогайлардан ташкил топган. Устки жуф

тогайи (hyomandibulare) устки томони билан мия кутиси эшитиш булимип 
бирикади.  Пастки жуфт тогайи  гиоид (hyoideum) дейилади.  Булар узаро 
ток,  копула  (copula)  тогай  оркали  туташади.  Тил-ости  ёйининг  устга 
элем ента  —  гиом андибуляренинг  мия  кутиси  o p -кали  кушилишИ 
(осилиши)  гиостилик  тип  кушилиш  деб  аталади.  Плашли  акулаларда 
амфистилик усулда осилади,  яъни  гиомандибуляре  ва танглай-квадрат 
тогайларининг учлари  мия кутисининг остига ёпишиб туради. Тилости 
ёйининг кейинги томонида 5-7 жуфт жабра ёйлари жойлашади.  Бу ёйларн 
ни остки томонидан бирлаштирадиган битта ток копула тогайи бор. Жабра 
ёйларининг орка томонидан жабрааро тусикларни тутиб турадиган тогай 
найчалар жойлашади.
Сузгич  канотлар  скелети,  уз  навбатида то к  ва жуфт  сузгич  канот- ! 
лар скелетига булинади. Ток сузгич  канотлар скелети  гавда мускуллари- 
га  урнашган  бир  катор  тогайлар  —  радиалиялардан  (radialia)  иборат s 
булса, таш ки томони теридан \оси л булган  ва сузгич  канотнинг узини 
тутиб турадиган эластик иплардан иборат.
Жуфт сузгич  канотлар скелети сузгич  канотлар камари  билан  эркин 
сузгич канотлар скелетидан ташкил топган  (28,  29-расмлар).  Кукрак суз- 

гич  канотининг камари ёки елка камари  гавданинг бош томонида икки 
ёни ва остидан ураб турувчи яхлит тогай ёй хосил к;илади (28-расм).
Хар  кайси  ярим  ёй  уртасининг ён  томонида  бирикиш   юзаси  бор, 
эркин сузгич  канот скелети  шу юзага бирикади.  Камарнинг шу бугим-  ; 
дан  юкори  кисми  курак,  пастки  кисми  эса  коракоид деб аталади.  Э р­
кин  сузгич канотлар скелети уч  киемдан:  камарга бирикиб турган  учта 
базалия (Basal 
1
а)дан, базалияларга бир томондан бирикиб турган радиа­
лиялардан  ва радиалияларга тегиб турган ва теридан хосил булган узун- 
узун эластик ипчалардан ташкил топган.  Корин сузгич канотининг ка- 
мар кисми ёки  чанок камари тогай  пластинкадан хосил булган.  Кррин 
сузгич  к а н о т и н и н г   скел ети   б и тта  ч узи лган   б азал и я  эл ем е н ти -
28-расм.  Акуланинг кукрак  сузгич каноти 
скелети  ва  елка камари:  1—курак булими,
2 —коракоид булими,  3 —кушилиш буртмаси,
4—базалиялар,  5 —радиалиялар,  6—эластик нурлар.

43
29-расм.  Акуланинг цорин сузгич 
к,аноти  скелети ва  чанок; камари: 
А—ургочисининг сузгич к;аноти, 
Б —эркагининг сузгич цаноти:
1—чанок; пластинкаси,  2—базалиялар,
3 —радиаяиялар,  4—эластик нурлар.
■пн  гопиб, унинг ташк,и юзасига радиалия тогайлари катор булиб урна- 
И
11
  т .  Буларга эластик иплар тугашади (29-расм).
Мускул системаси аник, сегментланган ва миомерлардан хамда булар- 
ии ижратибтурувчи миосепталардан тузилган.  Гавданинг айрим органла- 

1 1.1
 махсус мускуллар пайдо булади. Масалан,  куз, жабра ва жуфт сузгич 
Ц^иогларининг мускуллари х,осил булади. Тогайли баликдарнингжаг ва 
pnftpa ойларида кундаланг-таргил мускуллар пайдо булади.  Бу мускуллар 
1 Jfcni  шрини ва жабра ёйларини бошкариб туради.
Мери системаси.  Тугаракогизлиларга нисбатан тогайли  баликдар- 
1
ИНП  бош  мияси  ва  орка  мияси  анча  катта  булади,  бош  мия  булим- 
Янрн  тком иллаш ади хамда уларнинг алокалари  мураккаблашади.  Ол- 
I jliilii и  мия (telencephalon)HHHr улчами хам анча ошади (30-расм). Унинг 
V< ni/iai и  арик,ча олдинги  мияни  иккита яримш арга булиб тургандек, 
mi  у нн  унинг ичи  иккига булинмаган.  Х иллов  булимлари жуда  катта.
О  
I  ини и  мия  ярим ш арларинингусти  нерв модцаси билан копланган.
()  пинги мия хидлов органларидан олинган ахборотлар кбайта ишлов- 
|
1
ш илий  марказ хисобланади.
К учли ораликмия 
(diencephalon)HHHr 
яхши ривожланган куриш буртма- 
Н|п| >i I булади. Унинг орка томонида эпифиз, кррин томонида гипофиз жой- 
UtiHii.i  in  Куриш  нервлари хиазма  (кесишма)  хосил  килади.  О раликм ия 
<Н(р тмчи  куриш маркази  булиб хизмат килади. Харакатни координация 
К^лишда \ам иштирок этади.
Урта  мия  (mesencephalon)  яхши  тараккий  этган,  лекин  суякли  ба- 
MMK,'i:ipi шнг урта миясига нисбатан хали  кичик. Устки томондан урта мия 
»н I  и м   куриш булакларига ажралиб туради.  Унинг мияча, узунчок мия 
*м " и м   миялар билан алокаси юзага келади.  Миячаси (cerebellum) жуда 
[  Цини булиб, харакатни уйгунлаштирадиган марказ хисобланади. Узунчок 
i l l  И и  (myclcncephalon)  анча  чузилган  ва  ромбсимон  чукурчаси  а н и к  
i  ИрнинГ) туради.  У зунчок мия орка мия  ва вегетатив нерв системаси- 
МН
1
И  |>г<|)
1
сктор фаолиятини бошкариш  марказидир.

44
30-расм.  Акуланинг бош мияси  (устки  ва пастки 
томондан куриниши):  1—^идлов сугони,  2—мияча, 
ТаКОМИЛ  ЭТГЭНЛИГИ
Бош  миядан  11  жуфт  бош 
мия нервлари чикади. Узунчск 
мия  номаълум  равишда  орка 
мия (medula spinalis) га утиб ке­
тади  ва умуртк;алиларнинг ус­
т к и   ё й л ар и   к у ш и л и ш и д ан  
хрсил  булган  найнинг  ичида 
жойлашади. Орка мия нервла- 
рининг  орка  ва  корин  буток- 
лари  хамма жагогизлилардаги 
каби хар  икки томонда жуфт- 
жуфт булиб бирлашиб, умумиЙ 
аралаш  нервни  хосил  килади. 
Ж у ф т  с у зги ч  
к а н о т л а р и  
абабли
3 —оралик, мия,  4 —эпифиз,  5 —гипофиз,  6-урт а 
миянинг курув булмаси,  7—узуток, мия,  8~орк,а 
мия,  9 —урта мия,  10—туртинчи к,ориича 
бушлит,  11—олдинги мия,  I - X I -  бош миядан 
чицувчи  нервлар.
елка ва бел-думгаза нерв чига- 

ли хосил булади.
Сезув  органлари.  Тогайли 
баликларнинг сезув органлари 
тугаракогизлиларнинг  сезув 
органларига нисбатан анча мураккаб тузилган ва такомиллашган.
\ и д   билиш  органи  жуфт  хдцлаш  халтачаларидан  ташкил  топган. 
Таш ки  бурун теш иклари  огиз теш игининг  олдига  очилади.  Акулалар 
Хидни 400-500 м масофадан сезади.
Ён чи зи к органи гавданинг ён томони буйлаб тери остидаги найда 
жойлашади,  най  таш ки  мухит  билан  куп  сонли  тешикчалар  оркали 
туташади.  Н айнинг деворида бир  к,анча нерв томирларининг учлари — 
рецепторлар жойлашади.  Бошида ён чизик органи тармокланиб кетади. 
Ён чизик органи сув ок,ими  ва ундаги ж исмларнинг якинлашаётганини  I 
аниклашда катта рол уйнайди.
Тогайли  баликларнинг  кузлари  йирик,  шох  пардаси  яссилашган, 
куз гавхари ю малок шаклга эга.  Куз атрофида тери унча баланд булма- 
ган  парда \осил  килади.  Бу харакатсиз хал касимон  ковок хисобланади. 
Баъзи акулаларда харакат килувчи пирпирок ковок парда булади. Аку­
лалар  бош ка  баликлар  сингари  узокдан  (10-15  м  дан)  кура  олмайди. 
Булар рангни ф ар к кила олмайди.
Эшитиш органи тогай капсулада жойлашган ички  кулокдан иборат. 
Ички  кулок юмалок ва овал халтачалардан иборат.  Овал халтача ичида 
яхши ривожланган учта ярим дойра найчалар жойлашади.  Ярим дойра 
найчалар мувозанат органи вазифасини ва кисман овал халтача эшитиш 
органи вазифасини бажаради.
Хазм килиш органлари.  Кучли чайнаш  мускуллари ва тишлар билан 
куролланган жаглар ёрдамида озикузиб олинади ва механик ишланади.

пги !  бушлигининг  турида  тил  жойлашади.  Тил  бошца  баликдардаги 
' им гари уз мускулига эга эмас. Тилнинг \аракатини тил ости ёйи бажара- 
|||  Огиз бушлиги хдпкумга очилади. Х^алкумнинг икки ён деворини жабра 
< рнкдари  тешиб утади.  Халкум  кизилунгачга,  бу эса V \арф ига ухшаш 
"Ии^озонга  очилади  (31-расм ).  О ш к р зо н н и н г  олдинги  кардинал
__________________________________ 45 
________________________________________
11-расм.  Акуланинг ички тузилиши  (эркаги):  1—бурун тешиклари,  2 —от з ёрит,

табралар,  4 —ташк,и жабра ёриклари,  5 —вена синуси,  6—юрак булмаси,  7—юрак 
\"
1
'чичаси,  8-артериал конус,  9—цорин аортаси,  10—жабрага олиб келувчи артериялар, 
! I  ошцозоннинг кардиал к;исми,  12—ошк,озоннинг пилорик цисми,  13—ингичка ичак,
II  и turn ичак ва унинг спирал клапани,  15—клоака,  18—жигар,  19—ут пуфаги,  20—ут 
i/i1 ш,  21-ошк,озоности бези,  22—толок;,  23—буйрак,  24—уруг йули (Вольф найи),
'  vy«/// сузгич канотининг копулятив усимтаси,  26—^ал^онсимон без,  27—уругдон.

46
Кисмида озик, пепсин ферменти таъсирида кимёвий йул билан парчала- 
нади.  Х,азм  булиш жуда секин,  5  суткагача давом  этади.  Озик, лук,маси 
ошкрзоннинг кейинги — пилорик к,исмига утади, бу ерда озик, бутк,асига 
трипсин ферменти таъсирида ишлов берилади.  Озик, бутк,аси ошк,озондан 
ингичка ичакка утади.  Ингичка ичак бушлигига ошкрзоности безининг 
ва ут пуфагининг чик,ариш йуллари очилади.  Йугон ичакнинг ичи сербар 
булиб,  унда  12-13  бурмадан  иборат  спирал  клапан  жойлашади.  Йугон 
ичакда озицнинг \азм булиши ва унинг сурилиши нихрясига етади.  Йугон 
ичакда сурилмаган озик, к,олдиги калтагина тугри ичакка ва ундан клоа­
ка орк,али ташк,арига чик,ариб ташланади.
Тугри  и ч ак н и н г  орк,а  ю засида  ректал  без  бор,  бу  без  бармок,си- 
мон  усимта ш аклида булиб,  туз алм аш иниш  органи  вази ф аси н и   ба­
жаради.  Бу  организм га  озик,а  ва денгиз  суви  билан  кирган  ортик,ча 
тузни  ажратиб  чик,аради.
Тогайли  балик^арнинг уч  паллали жигари  гавда м ассасининг  14- 
25%  ини таш кил  к,илади.  Тогайли  балик^ларнинг ж игарида жуда  к$ш 
ёг захираси тупланади.  E
f
 захираси ж игар  м ассаси н и н г 60-70%  ини 
таш кил  к,илиб,  нафак,ат балик,нинг эн ерги я  захираси,  балки  гидро- 
статик орган  вазиф асини утайди,  яъни  гавданинг сузувчанлик к,оби- 
лиятини  ош иради.  Б аликдарнинг жигарида х,айвон  крахмали  — гли­
коген  ва витаминлар тупланади.
Нафас  олиш  органлари.  Тогайли  баликдарнинг  тилости  ва  жабра 
ёйларига жабралараро тусикдар бирикади.  Буларнинг ён томонларига 
эктодермадан  келиб  чик,к,ан  жабра  япрокдари  жойлашади.  Беш  жуфт 
жабра  ёрикдарида туртта  жабра булади,  чунки  беш инчи  жабра  ёйида 
жабраси булмайди.  Х,ар бир жабралараро тусик,нинг асосидан жабрага 
олиб  келувчи  жабра япрокдарида капиллярлар тармокданади.
Тогайли  баликлар  нафас  олганда  х,алкум  кенгаяди  ва  o fh
3
  тешиги 
орк,али х,алкумга сув киради. Сув жабра япрокдарини ювиб, ташк,и жабра  | 
бушлигига  утади.  Бунда сув  босими  ташк,аридан  жабралараро тусик;ни 
к,исади  ва  жабралараро  тусик, ташк,и  жабра  ёрикдарини  бекитади  (32- 
расм,  Б).  Нафас  чик,арилганда  жабра  ёйлари  иккала  томондан  узаро 
як,инлашади, бунда хдлкумнинг \аж ми кичраяди, жабра япрокдари бир- 
бирига  як,инлашиб,  сувнинг  ^алкумга  к,араб  ок,ишига  тусик,  булади. 
Ташк,и  жабра  бушлигида  сув  босимининг  ошиши  жабралараро  ту спу­
нинг клапанларини  кутаради  ва сув  ташк,арига  ок,иб  чик,ади.  Бу жара- 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin