Kasbiy pedagogika
Yüklə 1,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Izoh: Kasb-hunar kollejlarning o‘quv rejalari tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va
ixtisosliklarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda alohida tuzilib, kasbiy ta’lim fanlari (umumkasbiy va maxsus fanlar)ga, o‘quv va ishlab chiqarish amaliyotiga ajratilgan soatlar miqdori umumiy ajratilgan soatlar hajmiga nisbatan 10% gacha o‘zgarishi mumkin. DTSlari tasdiqlangan paytda umumta’lim blokida 20ta fan mamvjud edi. Shuning uchun ham «Umumta’lim fanlari» DTSda 20ta fan keltirilgan va bunga umumiy 1940 soat ajratilgan. Keyinchalik «Umumta’lim fanlar» blokiga yana 3 ta fan, ya’ni «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar», «O‘zbekiston konstitutsiyasi» hamda “Iqtisodiy bilim asoslari” fanlari kiritildi va umumiy soat 1994 ga yetkazildi. O‘quv dasturlarni ishlab chiqish O‘quv dasturlari alohida o‘quv predmetlari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalar mazmuni va hajmini, ularni o‘rganish ketma-ketligini belgilaydi. O‘quv me’yoriy xujjatlardan biri o‘quv dasturidir. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining tayanch o‘quv rejasi davlat ta’lim standartining tarkibiy qismi bo‘lib, u ta’lim sohalarini me’yorlashga hamda o‘quv muassasasinng moliyaviy ta’minotini belgilashga asos bo‘ladigan davlat xujjatidir. Tayanch o‘quv rejasi o‘quv predmeti bo‘yicha beriladigan ta’lim mazmunini o‘quvchiga yetkazish uchun ajratilgan o‘quv soatlarining minimum hajmdagi miqdorini ifodalaydi. U muayyan o‘quv predmeti bo‘yicha davlat standartlariga muvofiq beriladigan ta’lim mazmunini aniqlashga asos bo‘ladi. O‘quv dasturlarining tuzilish 2. Kasb-hunar ta’limi mazmunini tanlash mezonlari Kasb-hunar ta’limi ta’lim muassasalaridagi pedagogik jarayon, o‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda, ularning jadal intellektual kasbga yo‘naltirilgan ta’lim olishiga, kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini berishga qaratilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatini, ta’lim oluvchilarning bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni egallash hamda ularni amaliyotga qo‘llashni o‘z ichiga qamrab oladi. Samarali o‘qitishning muhim shartlari: ta’lim oluvchilarning qiziqish faoliyatining aktivligini o‘quv jarayonining sifati deb qarash lozim. Bu esa o‘z navbatida ta’lim oluvchining o‘qishga bo‘lgan munosabatini, uni samarali o‘zlashtirishga, bilim va malakasini oshirishga intilishi, o‘z navbatida mehnat qilishga bo‘lgan irodaviy jihatlarni rivojlantirishga va olgan bilimlaridan estetik qoniqishga olib keladi. Fanning nomi: 1. Tushuntirish xati. 2. Fanning maqsadi: 3. Fanning mazmuni. 4. Namunaviy mavzular rejasi. 5. O’qitish vositalari. 61 Ta’lim oluvchining xarakteriga mos ravishda ularning bilim egallashga intilishi va aktivligi darajalari turlicha bo‘ladi. Lekin shu bilan birga ta’lim oluvchilar passiv bo‘lsa, o‘qitish jarayonini amalga oshirish qiyin kechadi. Ta’lim oluvchining berilayotgan bilimlarni qabul qilish aktivligi uning shaxs sifatida shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Natijada ta’lim oluvchida o‘z-o‘ziga, mehnatiga, boshqa shaxslarga, jamiyatga, ishlab chiqarishga, atrof muhitga munosabati shakllanib boradi. Talim jarayoni samaradorligiga ta’sir qiluvchi eng muhim omillardan biri o‘quv materialining ma’zmuni va uning to‘g‘ri tanlanishi. Beriladigan bilim mazmuni o‘quv dasturi, Davlat ta’lim standartida belgilangan bo‘lib, uning tarkibini ijtimoiy – iqtisodiy maqsadlar, davlat buyurtmasi, pedagogik tizim belgilaydi. Pedagogik jarayon faqat ta’limning mazmunliligiga emas, balki uning qonuniyligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. a) pedagogik jarayonning maqsadi va vazifalariga qarab mazmun belgilanmasa, ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirishlari qiyin kechadi va pedagogik jarayondagi nazariya bilan amaliyot orasida bog‘liqlik yo‘qoladi. b) guruhdagi o‘quvchilarning shaxsiy imkoniyatidan kelib chiqib o‘qituvchi pedagogik jarayonning o‘zaro bog‘liqligini buzmagan holda dasturga mantiqiy o‘zgartirishlar kiritib ta’lim maqsadiga erishiladi. Ko‘pincha o‘quv jarayonining sifati butun pedagogik jarayonidan samaradorlikka bog‘liq. Yangi demokratik jamiyat qurish jarayonida ta’limning mazmunini tanlashda jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqib quyidagilarga amal qilinadi: ilmiy bilimlarni yetakchi roli to‘g‘risidagi qoidaga; insoniyatning madaniy-ma’rifiy merosi boyliklarini, umuminsoniy qadriyatlarini egallab olish haqidagi «Milliy dastur» ko‘rsatmalari; tarbiyalanuvchi shaxsni barkamol avlod qilib rivojlantirish, iymon- e’tiqodini, ilmiy dunyoqarashini tarkib toptirish; ilmiy hayot bilan, yangi demokratik jamiyat qurilishi tajribasi bog‘liqligi haqidagi qoidaga; ta’limning bir maqsadga qaratilganligi; ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplariga va didaktik prinsiplarga muvofiqligiga. Shu nuqtai nazardan ta’lim mazmunining tuzilishi quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Ta’lim mazmunining davlat ijtimoiy-kasbiy rivojlanishi yo‘nalishlariga bog‘liqlik tamoyili. 2. Yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tamoyili. 3. Fanlararo kompleks aloqalar tamoyili. 4. Kasblarga yo‘naltirish tamoyili. 5. Ta’lim mazmunini tanlashda ustuvor va o‘zgaruvchan qismlarga bo‘lib tanlash tamoyili. 6. Ta’lim mazmunini unifikatsiyalash va tabaqalashtirish tamoyili. Yangi demokratik jamiyat qurayotgan Respublikamizda ta’limning mazmuni quyidagi yo‘llar bilan takomillashtirish nazarda tutiladi: 62 Fan- texnika taraqqiyotidagi va tajribadagi eng yangi muvaffaqiyatlarni aks ettirish orqali; ikkinchi darajali va ortiqcha murakkablashtirilgan materialdan qutilish, yangi eng zarur materiallarni ta’lim mazmuniga kiritish orqali ; o‘rganilayotgan fanlar ro‘yxatini va materiallar hajmini aniqlash hamda o‘quvchi-yoshlar, albatta, o‘zlashtirib olishi kerak bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarning optimal hajmini belgilash orqali; o‘quv fanlariga oid asosiy tushunchalarni va yetakchi g‘oyalarni juda ham aniq bayon qilish orqali; o‘quvchilarni yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanib, kompyuter savodxonligi, zamonaviy texnika va texnologiyalar sohasidagi va boshqa bilimlar bilan qurollantirish hamda shu texnologiyalardan foydalanish ko‘nikmalari hosil qilish orqali. 3. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalari turlari va ulardagi ta’lim -tarbiya jarayoni “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 6-moddasiga binoan ta’lim muassasalarining maqomi quyidagicha belgilangan: - Ta’lim muassasasini akkreditatsiyalash vakolatli davlat organi tomonidan attestatsiyaga asosan amalga oshiriladi; - Ta’lim muassasasi yuridik shaxs bo‘lib, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda barpo etiladi. Nodavlat ta’lim muassasasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda davlat akkreditatsiyasidan o‘tgan paytdan boshlab yuridik shaxs dars va ta’lim faoliyati bilan shug‘ullanish huquqiga ega bo‘ladi; - Ta’lim muassasasi qonun xujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan ustav asosida faoliyat ko‘rsatadi; - Ta’lim muassasasi attestatsiya natijalariga binoan davlat akkreditatsiyasidan mahrum etilishi mumkin; - Ta’lim muassasalari o‘quv-tarbiya majmualariga hamda o‘quv-ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari va uyushmalariga birlashishga xaqli; - Ta’lim muassasalari ustavda belgilangan vazifalariga muvofiq pulli ta’lim xizmatlari ko‘rsatish, shuningdek tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari bilan shug‘ullanishga xaqli. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalari ham yuqorida ko‘rsatilgandek ta’lim muassasasi maqomiga ega. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tegishli tarmoq DTSlar asosida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalarida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasida o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi o‘quv muassasalarining quyidagi turlari faoliyat ko‘rsatadi. 1. Akademiy litseylar. 2. Kasb-hunar kollejlari. Bu ta’lim muassasalarida yoshlarga majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beriladi. Umumiy o‘rta ta’lim negizida muddati uch yil bo‘lgan majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turdir. O‘rta maxsus, kasb- 63 hunar ta’limi yo‘nalishi – akademik litsey yoki kasb-hunar kolleji o‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Akademiy litsey – davlat ta’lim standartiga muvofiq o‘rta maxsus ta’lim beradi. O‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual kasbga yo‘naltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydigan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasasi hisoblanadi. Kasb-hunar kolleji - tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beruvchi, o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini beradigan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasasi hisoblanadi. Kasb-hunar kollejlari jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibini tanlanganligi, o‘quv jaryoniining tashkil etilish jihatidan yangi tipdagi ta’lim muassasalari hisoblanadi. Ular bir yoki bir necha zamonaviy kasb-hunarni egallash hamda tegishli o‘quv fanlaridan chuqur nazariy bilimi olish imkonini beradi. Akademik litselar va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olish o‘quvchilarga o‘z bilimilarini chuqurlashtirish va tanlagan ixtisosliklarga ega bo‘lishini ta’minlaydi. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Davlat ta’lim standartlarining maqsadini aytib bering. 2. Davlat ta’lim standartlarining vazifalarini aytib bering. 3. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarining vazifalari nimalardan iborat? 4. Ta’lim mazmunining tuzilishi qaysi tamoyillarga asoslanadi? 5. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 6-moddasiga binoan ta’lim muassasalarining maqomi qanday belgilangan? 6. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv muassasalarining turlarini aytib bering. 2.4. KASBIY TA’LIM TIZIMLARINING QIYOSIY TAHLILI (CHET EL TAJRIBASI SIFATIDA) Reja: 1. Kasbiy ta’limga tegishli ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha qiyosiy izlanishlar olib borishning maqsadi va mazmuni. 2. Germaniya, Fransiya, AQSH, Italiya va Yaponiya mamlakatlarida kasbiy ta’lim. 3. Hamdo‘stlik mamlakatlarida kasbiy ta’lim. 1. Kasbiy ta’limga tegishli ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha qiyosiy izlanishlar olib borishning maqsadi va mazmuni Butun dunyo miqiyosidagi, ayniqsa, rivojlangan davlatlardagi ta’lim, jumladan kasbiy ta’lim sohasidagi ishlar, bu sohadagi yangiliklar, olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari barcha mamlakatlar qatori bizning mamlakatimizda ham o‘rganilib, ular tajribasini o‘z amaliyotimizga tatbiq qilib borilmoqda. Kasbiy ta’limga tegishli ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha izlanishlar ? 64 olib borish natijalarini jahon ta’lim jarayoniga tatbiq etishda mazkur davlatlarning tegishli tashkilotlari bilan bir qatorda xalqaro tashkilotlar ham bir qator ishlarni amalga oshirmoqda. Jumladan, YUNESKO tashkilotining tashkil topishi va fan texnika taraqqiyotini, ta’lim sohasini rivojlantirish bo‘yicha olib borayotgan ishlari diqqatga sazovordir. YUNESKO Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim, fan, madaniyat masalalarini rivojlantirishga ixtisoslashtirilgan tashkiloti bo‘lib, u 1946 yilda tashkil etilgan. BMT ikkinchi jahon urushidan keyin suveren davlatlarning ixtiyoriy birlashuvi asosida jahonda tinchlik va xavfsizlikni saqlash hamda davlatlar o‘rtasida tinch hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tuzilgan. BMT o‘zining tuzilishiga ko‘ra Bosh Assambleya (Yalpi majlis), Xavfsizlik kengashi, Xalqaro sudga ega. Bulardan tashqari BMTning doimiy amalda bo‘lgan faoliyatini Kotibiyat olib boradi va uning ishini Bosh Assambleya saylab qo‘ygan Bosh Kotib boshqarib boradi. Bosh Assambleya har yili jahon siyosatining dolzarb muammolarini muhokama qiladi va bu masalalar bo‘yicha BMTga a’zo bo‘lgan davlatlarga yoki Xavfsizlik Kengashiga tavsiyalar beradi. YUNESKO faoliyati o‘ta xilma-xil va ko‘p qirralidir. Uning ta’lim sohasidagi ishlari ko‘p yo‘nalishlarda olib boriladi. Jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlarda savodsizlikni tugatish, jahon ta’limi rivojlanishidagi tendensiyalarni tahlil qilish va uni ommalashtirish, u yoki bu mamlakatda ta’lim bo‘yicha olib borilayotgan siyosatni, ayrim ilmiy izlanishlarni ham moddiy, ham ma’naviy rag‘batlantirish va boshqalar. Fan va texnologiyani rivojlantirish borasida YUNESKO bir qator davlatlararo dasturni amalga oshirdi. Bu dastur asosan, ekologik muhitni yaxshilash, atrof-muhitni muhofaza qilish, ta’lim sohasini rivojlantirishning dolzarb muammolari bilan bog‘liqdir. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy jihati bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta’lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. Ta’limga, jumladan kasbiy ta’limga tegishli ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha qiyosiy izlanishlar olib borishning maqsadi quyidagilardan iborat: - kasb-hunar ta’limi tarixi, metodologik asoslari va rivojlanish istiqbollari, ilg‘or pedagogik tajribalarni tahlil etish va umumlashtirish talim jarayonida o‘qitish vositalarini keng qo‘llash, DTSlari, rejalar va dasturlar mazmunini tahlil etish va boshqalar bo‘yicha ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish va ularni ta’lim tizimimizga qo‘llash orqali o‘z milliy ta’lim tizimiimizni takomillashtirish; - «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta’lim muassasalari hamda ta’lim va kadrlar 65 tayyorlash sohasida raqobat muhitini shakllantirish negizida ta’lim tizimini izchil rivojlantirishni ta’minlash; - ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demkoratik huquqiy davlat qurilishi jarayoniga moslash va ta’lim tizimi muassasalarini yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash; - kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish, uning amalda faoliyat ko‘rsatishi va barqaror rivojlanishining kafolatlarini, ustuvorligini ta’minlovchi normativ, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish; - ta’lim tizimiga chet el investitsiyalari jalb etishni amaliyotga joriy etish va o‘zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish. Kasbiy ta’limga tegishli ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha qiyosiy izlanishlar olib borishning mazmuni. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga tegishli chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha izlanishlar quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib borilishi mumkin: - kasb-hunar ta’limining uzluksizligini ta’minlash uni mazmunan isloh qilish va takomillashtirish; - kasb-hunar ta’limi tizimini oqilona boshqarish; - kasb-hunar ta’limi sifatini nazorat qilish tizimini shakllantirish; - kasb-hunar ta’limi tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish va xizmati ko‘rsatish bozorini rivojlantirish; - kasb-hunar ta’limining fan, ishlab chiqarish bilan integratsiyasini rivojlantirish; - kasb-hunar ta’limi va kadrlar tayyorlash sohasidagi chet ellar bilan xalqaro hamkorlikni ta’minlash va boshqalar. 2. Rivojlangan xorijiy davlatlar (Germaniya, Fransiya, AQSH, Italiya va Yaponiya)dagi kasbiy ta’lim Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko‘p sonli ilmiy muassasalar ishlab turganligi, Germaniya, Fransiya, AQSH, Yaponiyada ta’lim tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, Universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug‘ulanayotganligi ko‘pchiligining faoliyati o‘quv dasturini takommillashtirish va qayta qurishga qaratilganligiga e’tibor qaratiladi. O‘quv dasturlarini qayta ko’rib chiqish, o‘zgartirish ikki asosiy yo‘nalishda: ekstensiv va intensiv usul bilan amalga oshirilgan bo‘lib, talabalar ushbu yo‘nalishlar mohiyatini o‘rganishlari lozim. Birinchi holatda o‘quv muddati uzaytiriladi, o‘quv materiallari hajmi ko‘paytiriladi; ikkinchi holda esa mutlaqo yangi dastur yaratiladi. Bu o‘rinda ikkinchi yo‘l, ko‘pchilik mutaxassislarning e’tiroficha maqbul hisoblanadi. 1961 yilda "Bosh yangi bazis" tamoyillari asosida AQSH o‘rta maktablarni islohot qilish boshlangan edi. 66 Buning mohiyati shundaki, ingliz tili va adabiyoti (to‘rt yil), matematika (to‘rt yil), tabiiy bilimlar (uch yil), ijtimoiy fanlar (uch yil), kompyuter texnikasi (yarim yil) kabilardan iborat besh yo‘nalishdagi majburiy ta’lim joriy qilindi. Har bir yo‘nalish o‘z navbatida bir necha qismga bo‘linadi. Masalan, matematika, algebra, trigonometriya, ish yuritish, kompyuter texnikasini qo‘llashdan iborat barcha majburiy predmetlar tarkibiga yangi kurslar kiritildi. 1985 yildan etiboran barcha yuqori bosqich kollejlarning to‘qson foizi shu besh bazisli tamoyillar asosidagi dasturlar bilan ish olib bormoqdalar. Natija: majburiy tayyorgarlik bo‘yicha ta’lim hajmi qisqardi, shu bilan bir qatorda dastur chuqurlashtirilib o‘rganiladigan kurslar hisobiga tig‘izlashtirildi. XX asrning 80-yillarida majburiy ta’lim hajmini qisqartirish jarayoni yanada chuqurlashtirildi. Xatto ayrim kollejlarda bu sohada uch yangi: ingliz tili va adabiyoti, matematika, ijtimoiy bilimlar bazislari asosida ish olib borilmoqda. Ta’limning boshqa turlari esa ixtisoslashtirish davrigacha amalga oshiriladigan bo‘ldi. 80 yillardan boshlab AQSHda o‘rganilishi majburiy bo‘lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingiliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o‘quv setkasining yadrosini tashkil etadigan bo‘ldi. Qolgan predmetlarni tanlab olish o‘quvchilar va ota- onalar ixtiyorida qoldirildi. Germaniya to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari ham amalga oshirilayapti. Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsiz o‘rta maktab doirasidan chiqib, o‘rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda. Fransiya boshlangich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, axolishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat ta’limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo‘linadi. Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinoq Amerika ta’limi yo‘lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o‘quv dasturida qator farqlar ko‘zga tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va o‘quv fakultativ kurslar kiritilgan. Aftidan, rivojlangan davlatlarda o‘quv dasturining rivojlanishi mana shu yo‘nalish asosida qurilmoqda. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ichki siyosatiga faol ta’sir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi, e’tirof qilingan xaqiqatdir. Shu tufayli ham chet mamlakatlarda maktab ehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag‘ miqdori yldan-yilga oshib bormoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, 80 yillarda AQSH o‘quvchilarining 50 yillarga nisbatan reyting ko‘rsatkichi 973dan 893ga tushib ketgan, Fransiyada ham 3 litsey bitiruvchilari va litsey sohasida faoliyat ko‘rsatuvchidan biri muvaffaqiyatsizlikka uchrayotganligi ta’kidlanadi. Ta’limda ro‘y berayotgan bu salbiy holatni bartaraf etish to‘ldiruvchi ta’lim zimmasiga tushadi. To‘ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassalarida, maktab va litseylarda amalga oshrilmoqda. AQShda bu xizmatga ommaviy axborot vositalarining imkoniyatlari ham safarbar etilgan, Milliy telekompaniya maxsus o‘quv kanali orqali 67 130 soatlik o‘quv ko‘rsatuvlari tashkil etgan. O‘quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo‘yicha chet mamlakatlarning ko‘pchiligida tadqiqotlar davom ettirilmoqda. Chet el amaliyotida o‘quvchilarni tabaqalatirish odatda boshlang‘ich ta’lim kursidan keyin amalga oshirilayotganligi, fransuz pedagoglari esa sinf o‘quvchilarini uch tabaqaga: 1. Gomogenlar - matematika va gumanitar yo‘nalishda ish olib borsa bo‘ladigan o‘quvchilar; 2. Yarim gomogen - tabiiy sikldagi fanlarni o‘zlashtira olishga moyil o‘quvchilar; 3. Gegeron - barcha predmetlardan har xil saviyada o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga ajratganlariga to‘xtab o‘tiladi. Xulosa qilib aytganda, XX asrning 80-yillarida chet davlatlarda o‘zlashtirmovchi va ulgurmovchi o‘quvchilarning ko‘payib ketishi tabaqalashtirilgan ta’limga ehtiyoj tug‘ilganligiga olib keldi. 3. Hamdo‘stlik mamlakatlarida kasbiy ta’lim 1. Rossiyada umumiy o‘rta ta’lim tizimi 2. Rossiyada kasbiy ta’lim 3. Oliy ta’limdan keyingi o‘qish. Rossiyada umumiy ta’lim o‘z ichiga boshlang‘ich, asosiy va o‘rta (to‘liq) ta’limni qamrab oladi. O‘rta maktabda o‘qish muddati 11 yilni tashkil etib, bundan 1- 4-sinflar boshlang‘ich, 5-9 sinflar-asosiy, 10-11 sinflar to‘liq o‘rta ta’lim dasturi asosida ta’lim oladilar. Ishchi yoshlar uchun kechki maktablar tizimi ham saqlanib qolgan. Keyingi yillarda bunday ta’lim ancha qisqargan. Shu bilan birga ikki yoki undan ortiq smenadagi maktablar ham qisqargan. Rossiyada kasbiy ta’lim Rossiyada kasbiy ta’limning uchta darajasi bor: Boshlang‘ich daraja - boshlang‘ich kasbiy ta’lim beruvchi o‘quv yurtlari (PTU) kvalifikatsiyali ishchi va xizmatchilarni yetishtirib chiqaradi. Bularda o‘qish muddati, o‘quvchining ma’lumot darajasiga bog‘liq. 9-sinfni tugatganlar 2-3 yil, 11-sinfni bitirib kelganlar 1 yoki 2 yil tahsil olishadi. Texnikum maqomiga teng bo‘lgan 3-4 yillik o‘quv yurtlari ham mavjud. O‘rta daraja - amaliyotchi mutaxassislarni tayyorlashga qaratilgan. U ikki asosiy ta’limiy dastur: bazaviy va oshirilgan darajada amalga oshiriladi. Bazaviy daraja dasturini egallagandan so‘ng bitiruvchiga "texnik" ixtisosligi beriladi. Oshirilgan darajada yana 1 yil chuqurlashtirilgan holda o‘qib chiqadi, unga "katta texnik" ixtisosligi beriladi. Bunday ixtisoslik beradigan o‘quv muassasalari texnikum yoki kollejlardir. O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Kasbiy ta’limga tegishli ilg‘or chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha qiyosiy izlanishlar olib borishning maqsadi nimalardan iborat? 2. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga tegishli chet el tajribasini o‘rganish bo‘yicha izlanishlar qaysi asosiy yo‘nalishlarda olib boriladi? 3. AQShda kasb ta’limini rivojlanishi xususida ma’lumot bering. ? 68 4. Yaponiya va Germaniyada kasb ta’limini rivojlanishi xususida ma’lumot bering. 5. Fransiyada kasb ta’limini rivojlanishi xususida ma’lumot bering. 6. Rossiyada kasb ta’limini rivojlanishi xususida ma’lumot bering. III BOB. KASB-HUNAR TA’LIMINI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI 3.1. KASB-HUNAR TA’LIMINING QONUNIYATLARI VA TAMOYILLARI Reja: 1. Kasb-hunar ta’limi jarayonining qonuniyatlari, tarkibiy qismlari. 2. Pedagogik jarayonning prinsiplari. 1. Kasb-hunar ta’limi jarayonining qonuniyatlari, tarkibiy qismlari Umuman pedagogik, shu jumladan kasb-hunar ta’limi jarayonining qonuniyatlari ta’lim-tarbiya va o‘quvchi shaxsini rivojlantirish jarayonida obektiv ravishda mavjud aloqadorlik va o‘zaro munosabatlarda o‘z ifodasini topadi. Rus pedagog olimi L.D.Stolyarenko va uning maslakdoshlari tomonidan quyidagi ta’lim qonuniyatlari e’tirof etilgan bo‘lib, ular bevosita kasb-hunar ta’limiga ham tegishlidir. Kasb-hunar ta’limi jarayonining tizim shaklida yaxlit va uzviy aloqador hamda ma’lum o‘zaro munosabatda bo‘lgan komponentlardan iborat ekanligi; Ta’limning tarkibiy qismlari: maqsadi, mazmuni, metodlari, vosita va natijalarining ijtimoiy tuzumga bog‘liqligi, ya’ni: ijtimoiy munosabatlar, jamiyatning mutaxassis kadrlarga bo‘lgan ehtiyoji va talablari, fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish texnologiyalari, madaniyat kabilarni pedagogik jarayonning barcha tashkil etuvchi komponentlarini shakllantirishga ta’siri; - ta’limning tarbiyaviy va rivojlantiruvchi tavsifga ega ekanligi; - ta’lim natijalarining o‘quvchilarning ongli, faol o‘quv-bilish faoliyatlariga bog‘liqligi; - kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik va ishlab chiqarish qonuniyatlarining hisobga olinishi, ularning birligi va o‘zaro aloqadorligi; - kasbiy tayyorgarlik jarayonining o‘zaro bog‘liq nazariy va amaliy ta’lim integratsiyasidan iboratligi; - kasbiy tayyorgarlik jarayonida o‘quvchilarning yakkama-yakka (individual) va jamoaviy faoliyatlarining tashkil etilishi kabilar. Uzluksiz ta’lim, shu jumladan kasb-hunar ta’limi quyidagi pedagogik qonuniyatlarga asoslanadi: - kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchi (muhandis-pedagog) va o‘quvchilar hamda o‘rganilayotgan ob’ektlarning o‘zaro ta’siri; - kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning ongliligi, mustaqilligi va faolligi; - kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonida uning ishtirokchilari (o‘qituvchi va o‘quvchilari) maqsadlarining bir-biriga mushtarakligi; 69 - kasbiy ta’lim-tarbiya ishi natijalarining o‘quvchilar, faol o‘quv-bilish faoliyatiga bog‘liqligi; - kasbiy ta’lim-tarbiya, ya’ni pedagogik jarayonni tashkil etuvchi maqsad, mazmun, metod, vosita, shakl, natija va ishtirokchilar orasida o‘zaro bog‘liqlik hamda munosabatlarning mavjudligi; - kasbiy ta’lim maqsadi, uning mazmuni va metodlari, metod va mazmuni maqsadga erishilganlik darajasini belgilashi; - kasbiy ta’lim mazmuni (o‘quv materiali)ning vaqt, o‘quvchilar yoshi, tayyorgarlik darajasi va boshqa individual xususiyatlariga mos holda tashkil etilganda maqbul o‘zlashtirilishi; - kasbiy (ko‘nikma va malakalar)ning asosi hisoblangan bilimlar mohiyatini anglagan holda ish-harakat operatsiyalarini takror bajarish orqali shakllanishi; - o‘quv materialini puxta o‘zlashtirilishi avval o‘zlashtirganlariga tayanganligi va muntazam ravishda takrorlanganligiga bog‘liqligi; - o‘quv materialining maqsadga muvofiq holda shakllantirilganligi va o‘quvchilarga yetkazilishi; - o‘zlashtirish sifat va darajasining o‘quvchilar imkoniyatlari, qiziqishi, idroki, tafakkuri, qobiliyati, o‘qituvchi tomonidan uning ahamiyatli jihatlarini yoritilishi kabilarga bog‘liqligi; - o‘zlashtirish maromi va puxtaligini o‘qituvchi tomonidan o‘quv materialini aniq, lo‘nda hamda qiziqarli yetkazilishiga bog‘liqligi; - o‘quvchining aqliy rivojlanganligi, o‘zlashtirgan bilim, hayotiy tajribalariga to‘g‘ri proporsional bog‘liqligi; - kasb–hunar ta’limining muvaffaqiyati, tezligi va natijalarining o‘quvchilar individual xususiyatlariga bog‘liqligi. - o‘quvchilarda mustaqil ijodiy faoliyat tajribalarini shakllantirish va rivojlantirishning ular oldiga muhim ahamiyatga ega hayotiy dolzarb muammolar yechimini topish vazifasining qo‘yilganligiga bog‘liqligi kabilar. Kasb-hunar ta’limi jarayonida ishlab chiqarishning quyidagi qonuniyatlarini hisobga olinishi zarur. - ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlari tavsifiga mosligi; - mulkchilik munosabatlari; - mehnat xarakteridagi o‘zgarishlar; - talab va ehtiyojning ishlab chiqarish darajasidan yuqoriligi; - mehnatga yarasha taqsimot; - ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarishga nisbatan o‘sishi; - rejali, proporsional rivojlanish; - moddiy ne’matlar yaratuvchi odamlar o‘zlarining ongi, xulq-atvori va his- tuyg‘ularini qayta ishlab chiqishi; - yirik mashinasozlik sanoatining uzluksiz ortib borishi; - ishlab chiqarish jarayonlarini tabaqalashtirish va integratsiyalashtirish; - ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalashtirish; - ishlab chiqarishni majmuaviy mexanizasiyalash, avtomatlashtirish va robotlashtirish; 70 - ishlab chiqarishning intellektuallashuvi; - mehnat resurslarining o‘zaro taqsimlanish sur’atini ortishi; - xo‘jalik hisobi, o‘zini-o‘zi mablag‘ bilan ta’minlash; - sanoat sohasi bilan mashg‘ul mutaxassislar sonini qisqarishi; - mehnatni jamoaviy tashkil etishning ortishi, demokratiyalash, o‘zi-o‘zini boshqarish va shu kabilar. Kasb-hunar ta’limi didaktikasining asosiy masalalaridan biri – ta’lim prinsiplaridir. Biz o‘z ishimizda ta’lim qoidalari, tamoyillari va prinsiplarini sinonim sifatida e’tirof etib, xalqaro ko‘lamda prinsip deb yuritganligi bois ushbu iboradan foydalanamiz. Ta’lim prinsiplari – bu pedagogik jarayon ishtirokchilarining o‘zaro hamkorlikdagi faoliyatlarini belgilovchi asosiy qoidalar tizimidir. Bu qoidalar tizimini bilmaslik yoki ularga asoslanishda no‘noqlikka yo‘l qo‘yish butun yaxlit kasbiy ta’lim-tarbiya ishiga to‘sqinlik qiladi. Ta’lim prinsiplari tizimini birinchi bo‘lib Y.A.Komenskiy ilmiy asosda ishlab chiqdi. U bu prinsiplarni o‘quv jarayonini tashkil etilishi uchun asos bo‘ladigan qoidalar deb atagan edi. Pedagogik jarayon amal qilishi zarur bo‘lgan qoidalar, ya’ni prinsiplarning mohiyatini bilish ushbu jarayon haqida aniq bilimga ega bo‘lish imkonini beradi. Shu bois, biz quyida ularning ba’zi birlari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 2. Pedagogik jarayonning prinsiplari 1. Pedagogik jarayonning tizimlilik (yaxlitlik, bir butunlik) prinsipi – ta’lim- tarbiya va shaxs rivojlanishi (kamoloti)ning uyg‘unligi, muayyan tizimga ega ekanligini anglatadi. Asoslanganlik prinsipi – turkum o‘quv predmetlarini o‘rganish obekti (predmet, hodisa, jarayon, hatto tirik mavjudot sifatida inson)ning mohiyati, muhim xususiyatlari, aloqalari, ob’ektiv olam bilan muayyan munosabatlarini o‘zida ifodalaydi. U har bir o‘quv predmetini tegishli fan asoslari sifatida talqin etib, o‘zi uchun “yadro” va “o‘zak” hisoblangan ma’lumotlarga ega bo‘ladi ushbu ma’lumotlarning shaxs tomonidan o‘zlashtirilishi, uning aniq soha bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malaka va shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishida tayanch bo‘lib xizmat qiladi. O‘quv materialiga bunday yondashuv axborotlarning shiddatli oqimi sharoitida pedagogik jarayonni maqbullashtirish (Y.K.Babanskiy., M.M.Potashnik), jadallashtirish (R.X.Jo‘rayev, F.Yuzlikayev, V.F.Shatalov, N.G.Dayri, M.I.Maxmutov) asosiy o‘quv materialni mukammal o‘zlashtirishga imkon beradi 3. Insonparvarlashtirish prinsipi – pedagogik amaliyotda insoniylashtirish bilan birgalikda qo‘llaniladi. Bu har ikki tushuncha ham lug‘aviy jihatdan yunoncha “humanus” insoniylik va “humanitas” insoniyat so‘zidan olinib, bir o‘zakka ega bo‘lsada, ularning boshqa-boshqa ma’nolar anglatishi olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Insonparvarlashtirish ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan o‘quv predmetlari mazmuniga inson omili, uning qadr qimmati, shani, or-nomusi, huquq va burchlarini hurmatlash g‘oyalarini singdirish zarurligini nazarda tutadi. Insoniylashtirish prinsipi – ob’ektiv olamdagi barcha ne’matlar, shart-sharoit inson kamoloti, kishilik jamiyati farovonligi, tinchligi uchun xizmat qilishi (qilishi 71 shart) haqidagi g‘oyani ilgari suradi. Mazkur g‘oya, hozirgi zamon va istiqbol talablari pedagogik jarayonga yakka hokimlik (avtoritar) tarzda yondoshmay, uni ishtirokchilarining hamkorligi asosida tashkil etib amalga oshirish zarurligini asoslaydi. 4. Uzluksizlik prinsipi – fan-texnika taraqqiyoti, ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyalarini amaliyotga keng ko‘lamda qo‘llash hozirgi zamon va istiqbolda mustaqil ravishda ijodiy faoliyat ko‘rsatish uchun shaxsga uning butun umri uchun yetarli bo‘lgan bilim va shaxsiy fazilatlarni belgilangan vaqt davomida berish mumkin bo‘lmay, balki u butun hayoti davomida takomillashtirilib borishini nazarda tutadi. Mazkur prinsip o‘qituvchidan ta’lim-tarbiya ishida o‘quvchilarning mustaqilligini ta’minlash uchun kerakli shart-sharoit yaratishni talab qiladi. 5. Nazariyaning amaliyot (hayot) bilan bog‘liqliq prinsipi – o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilimlari ularning bevosita hayot faoliyatida qo‘llangan yoki dasturulamal bo‘lib xizmat qilgandagina ahamiyatli ekanligiga ishora qiladi. Amaliyotda qo‘llanmagan bilimlar asossiz bo‘lib, qisqa vaqt davomida unutiladi. Bunda bilim, ko‘nikma va malakalar ma’lum tartibda shakllantirilib, amalga qo‘llashi ko‘zda tutiladi. 6. Ta’limning ilmiylik prinsipi. Bizni qurshab turgan olamni bilish jarayoni murakkab va ziddiyatli. Ilmiy bilish hodisadan mohiyatga, narsaning tashqi ta’siridan uning ichki tuzilishini tasvirlashga o‘tishdan iboratdir. Agar o‘quv materiali o‘quvchini qonunlar, tushunchalar, formulalar va teoremalar olami bilan tanishtirsa, bunday bilimlar ilmiy bilimlar deb ataladi. Ular aqliy rivojlanish uchun yetakchi ahamiyatga egadir. Faqat ana shunday bilimlargina o‘quv predmetining ilmiy mohiyatini anglab yetishga, kelgusida esa fan asoslarini chuqurroq egallab, mehnatda faol ishtirok etishga, sabab-oqibat munosabatlarini uzviy bog‘liq anglanishiga imkon beradi. 7. Tushunarlilik prinsipi. Bilimlarni o‘zlashtirishning osonligi, malaka va ko‘nikmalarning hosil qilinishi ularning o‘quvchilarning rivojlanish darajasi, shaxsiy tajribasi bilan aloqasini ko‘rsatadi. Agar bunday aloqalarni aniqlab bo‘lmasa, bilimlar tushunarli deb hisoblanmaydi. Olamda barcha narsalar o‘zaro bir-biriga bog‘liq, barcha narsalar hodisalar o‘rtasida aloqa mavjud. Shuning uchun barcha ilmlar, barcha o‘quv predmetlari o‘zaro bir-biri bilan bog‘liqdir. O‘quvchi o‘zlashtiradigan bilimlar insoniyat tajribasining bir zarrachasi hisoblanadi va shuning uchun ham yangi bilimlarni mavjud bilimlar bilan hamisha bog‘lash mumkin. 8. Ta’limning ko‘rgazmalilik prinsipi. Kishilik jamiyati rivojlanishining ilk bosqichlarida o‘qitish bolalarning katta avlodga taqlid qilishlari, katta yoshdagi kishi bajargan amaliy xatti-harakatlarni qaytarish hisobiga olib borilardi. O‘qitishning bu sodda shakli o‘zining ishonarli va samarali bo‘lganligi tufayli hozirgi kungacha saqlanib qoldi. XVII asrda Y.A.Komenskiy ko‘rgazmalilik tamoyilini har qanday tarzdagi o‘qitishning muvaffaqiyatli bo‘lishi negizi sifatida tarifladi. I.G.Pestalossi bu tamoyilni o‘qitishning asosiy vositasiga aylantirdi. Bu prinsipga amal qilinganda eshitish organlari bilan bir qatorda ko‘rish organlari jalb etiladi. Shuning uchun ham xalqimizda “Yuz marta eshitgandan ko‘ra bir marta ko‘rgan ma’qul” degan maqol o‘rinli qo‘llaniladi. Ko‘rgazmalilik zarur bo‘lgan joyda me’yorida ishlatilsa samara 72 beradi, me’yor buzilsa esa o‘quvchilarning fikri asosiy materialdan yiroqlashadi. Ularning tafakkur doirasi torayadi, aksincha ko‘rgazmalilik kerakli joyda o‘rinli qo‘llanilsa o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar o‘quvchilar xotirasida uzoq vaqt davomida saqlanadi. Ko‘rgazmalilik tamoyilining hozirgi izohi quyidagi asosiy qoidalarni o‘z ichiga oladi: 1. Ko‘rgazmalilik deganda o‘quvchining hissiy bilishini tashkil qilish tushuniladi. 2. Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish o‘quv jarayonida hissiy bilishni tashkil etishning bir jihati hisoblanadi. 9. Ta’limning onglilik va faollik prinsipi. Bu prinsip o‘quvchilarning o‘quv- bilish faoliyatiga psixologik jihatdan asos qilib olingan qoida sifatida quyidagi uchta muhim jihatni: o‘quvchilar tomonidan o‘quv materialining ongli ravishda tushunilishini, o‘quv mashg‘ulotlariga ongli munosabatda bo‘lishni, bilish faoliyatining shakllanishini o‘z ichiga oladi. 10. Ta’limning puxtalik prinsipi. O‘quv materialini o‘zlashtirishning puxtaligi ko‘pgina omillarga: tushuntirishning ilmiyligi va tizimliligiga, tushunishning ongliligiga; o‘quvchilarning bilish faolligiga, o‘qish sabablariga, o‘qituvchining mahorati va shu kabilarga bog‘liq. 11. Tarixiylik prinsipi. O‘quv materialini bayon qilishda tarixiy materiallardan foydalanish asosida mashg‘ulotlarni tashkil etishni nazarda tutadi. Ta’lim jarayonida tarixiylik prinsipiga amal qilinsa, dasturiy material boyitiladi, yangisi bilan bog‘lanadi, istiqbolda o‘rganiladiganlariga ishora qilinadi va uni puxta o‘zlashtirishga imkon yaratiladi. Shu yo‘l bilan ta’limdagi ketma-ketlikni ifoda etish imkoniyati tug‘iladi, natijada o‘zlashtirilgan bilim, xatti-harakat usullarini yaxlitligi ta’minlanadi. 12. Ta’limni individuallashtirish prinsipi. Har bir o‘quvchi umumiy xislatlaridan tashqari individual xislatlarga ham egadir. O‘quvchining bilishi, irodasi, hissiyotiga oid xususiyati, shaxsiy xislatlari ta’limning borishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi yoki betaraf qolishi mumkin. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda mashg‘ulot (dars) jarayonini tashkil qilish – o‘qitishni individuallashtirish deb yuritiladi. Kasb-hunar pedagogikasida kasbiy ta’limning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi xususiy prinsiplar qo‘llaniladi. Bu prinsiplar umumiy didaktik prinsiplar bilan bevosita aloqador bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayoniga qo‘yilgan talablar va u amal qilishi lozim bo‘lgan qonuniyatlarni ifodalaydi. 13. Kasbiy mobillik prinsipi - insonni tez fursat ichida hayotga tatbiq etilayotgan yangi texnika va samarali texnologiyalarni o‘zlashtirish qobiliyatini ko‘zda tutadi. Mehnatning tezkor moslashuvchanligi, ijodiy tavsifi bevosita inson dunyoqarashi, bilimlar ko‘lamining kengligi, kasbiy faoliyatda uchraydigan muammolarning yechimini tezkorlik bilan topishiga bog‘liq psixolog olim L.S.Vigotskiy iborasi bilan aytganda “Amaliyotdan ilgari yurib, u uchun yo‘l ochib beradigan ta’lim yaxshi hisoblanadi”. Shuning uchun ham bugungi o‘quvchi nimani bilishiga emas, balki nimani uddalay olishi va ertangi kunda nimalarga qodir bo‘lishi mumkinligiga ahamiyat bermoq zarur. 73 14. Kasbiy ta’limning modullilik prinsipi – modulli ta’limning mohiyati shundan iboratki, o‘quvchi o‘ziga berilgan axborotlar banki va metodik ko‘rsatmalardan iborat shaxsiy o‘quv dasturiga asoslanib mustaqil holda didaktik maqsadga erishadi. Modulli ta’lim maqsadi, mazmuni va tashkil etish metodikasi quyidagilarni aniqlashga imkon beradi: ta’lim mazmunan o‘ziga xos, dinamik o‘zgaruvchan va tezkor bilimlarni ajratib olish; dasturning variativ xarakteriga ega; ijtimoiy buyurtmaga binoan mazmun o‘zgaradi. Modulli ta’limdan foydalanish o‘quv materiallarini, ya’ni uning bilimlari prinsipini tuzishga imkon beradi. Bu, o‘z navbatida, yaxlitligini saqlab qolgan holda mazmunni o‘zgartirish, unga qo‘shimcha kiritish imkonini beradi. Modullilik prinsipini amalga joriy etish quyidagilarni ta’minlaydi: - sub’ekt maqsadlarga erishish uchun barcha faoliyat ko‘rinishlarini integratsiyalashga va muntazam ravishda sub’ekt maqsadlariga yetishish borasida muqobil yechimlarni izlashga; - istiqbolda sub’ektni kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga yo‘naltirishga; - modullar hayotning barcha sohalaridagi, shu jumladan fan-texnika, texnologiyalardan o‘zgarishlarni tezkorlik bilan hisobga olish imkoniyatini beradi. 15. Qulay muhit hosil qilish prinsipi - eng avvalo mehnat va hayot xavfsizligi, moddiy-texnik va o‘quv uslubiy negiz, texnik, texnologik, ergonomik, iqtisodiy, pedagogik, sanitariya-gigiyena, ekologik va shu kabi talablarga amal qilishni ko‘zda tutadi. Bunday muhitni hosil qilish quyidagicha ijtimoiy, psixologik, pedagogik tizimlarni ishlab chiqish va amalga joriy etishni talab etadi. Me’yoriy mehnat sharoitini yaratish, pedagogik ta’sirni maqbullashtirish tizimi. 16. Politexnik prinsip - zamonaviy texnik va ishlab chiqarish texnologiyalarini umumiy asoslari bilan tanishtirish, tizimli bilim hosil qilish demakdir. Politexnik prinsipni amalga oshirish quyidagi shart-sharoitga amal qilishni talab etadi. - ta’lim-tarbiya mazmunining fan-texnika taraqqiyoti asosiy yo‘nalishlariga mosligi; - o‘quv materialini o‘zaro aloqador yaxlit bilimlar shaklida tashkil etish; - o‘rganilayotgan materialni bo‘lajak kasbiy faoliyat bilan bog‘lash; - o‘quv materialining o‘quvchilar yoshi va individual xususiyatiga mosligi; - o‘quvchilarning bilish qiziqishlarini qondirish imkoniyatlari; - tayanch umumilmiy bilimlar va ko‘nikmalarga tayanish; - o‘quv materiallarining barqarorligi va dinamik o‘zgaruvchanligi; - tizimlilik; - ta’lim mazmunining moddiy-texnik bazaga mosligi; - ishlab chiqarish mehnatiga ta’sir etuvchi omillarning hisobga olinishi; 17. Ta’limni ishlab chiqarish mehnati bilan qo‘shib olib borish prinsipi. Nazariy ta’lim bilan amaliyotning bog‘liqlik prinsipi. Nazariya va amaliyotning aloqadorligi ikki tomonlama jarayon. Ular bir-biri bilan organik aloqador. Bu prinsipning amalga oshirilishi quyidagi shart-sharoitlarga amal qilinishiga bog‘liq. Nazariy bilimlar amaliyotga nisbatan ilgarilab borishi, amaliy mashg‘ulotlarda uning to‘g‘riligi tekshirilishi lozim. 74 Har qanday mehnat jarayonida turli soha bilimlari va malakalari sintezlanishi zarur. Malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash samaradorligini oshirish uchun soha bilimlari sintezlanishi lozim. Shu jihatdan ta’lim mazmunini integrasiyalash quyidagi ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak: birinchidan, yagona predmet doirasida kasbiy bilim va malakalarni birlashtirish, ikkinchidan, maxsus bilim va malakalarning o‘zaro aloqadorligi gorizontal yo‘nalishida. 18. O‘quv jarayonida kasbiy faoliyatni modellashtirish prinsipi. 19. Iqtisodiy maqsadga muvofiqlik prinsipi - ta’lim muassasalarida mutaxassislar tayyorlashning maqsadga muvofiqligi, ularga bo‘lgan davlat va jamiyat talablarining aks etishi. 20. Ta’limda predmetlararo bog‘liqlik prinsipi: ta’lim muassasalarida o‘tilayotgan umumta’lim, maxsus va kasbiy turkum o‘quv predmetlari boshqa o‘quv predmetlari bilan o‘zaro bog‘liq holda olib borilishi lozim. Bunda o‘quv predmetdagi mavzular takrorlanmasdan, balki bir-birini to‘ldirib boradi. 21. Reduksiyalash prinsipi - fan-texnika taraqqiyoti, ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyalarining amaliyotga keng ko‘lam va tezkorlikda joriy etilishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan axborotlarning shiddatli oqimi sharoitida o‘quv materialini imkoni boricha qisqartirish, ya’ni eng muhim tizim hosil qiluvchi qismini ajratib olishni ko‘zda tutadi. Bu qisqartirish Davlat ta’lim standarti orqali belgilangan mazmunning yetarli va zarur darajasiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmasligi zarur. 22. Refleksivlik prinsipi – sub’ektning o‘z shaxsiy faoliyatiga, o‘zlashtirgan hayotiy tajribasiga baho berishi, o‘zgalarning u haqidagi fikrlari va ular bilan hamkorlik muloqoti va munosabatlarini tavsiflaydi. 23. Maqbullik prinsipi - pedagogik shart-sharoitlarning qulayligi, mavjud imkoniyatning hisobga olinishi, oz vaqt, mablag‘ va zo‘riqish kuchlari sarflash evaziga samarali natijalarga erishishni tavsiflaydi. 24. Ta’lim–tarbiya jarayonida tabiiy rivojlanish va ijtimoiylashuv prinsipi – tabiiy jarayonlar mohiyatini bilish ta’lim-tarbiya jarayonini samarali, xususan o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, senzitiv rivojlanish davrlari, rivojlanishning keyingi bosqichlariga o‘tish imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil etishni ko‘zda tutadi. Bir so‘z bilan aytganda, ta’lim-tarbiyani ijtimoiylashtirish, o‘quvchilar tomonidan ijtimoiy tajribaning individual qonuniyatlar asosida o‘zlashtirilishini ko‘rsatadi. 25. Ijtimoiy-iqtisodiy ta’minot prinsipi – pedagogik jarayonning ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini nazarda tutib, barcha turdagi ta’lim muassasalari faoliyatini bu jarayon ishtirokchilari imkoniyatlari, davlat va jamiyat talablari, fan taraqqiyoti, ishlab chiqarish ehtiyojlarini hisobga olish, ularni uyg‘unlashtirish, integratsiyalashtirishni ko‘zda tutadi. Xulosa qilib aytganda, kasb-hunar ta’limi pedagogikasida kasbiy ta’limning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi xususiy prinsiplar qo‘llaniladi. Bu prinsiplar umumiy didaktik prinsiplar bilan bevosita aloqador bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayoniga qo‘yilgan talablar va u amal qilishi lozim bo‘lgan qonuniyatlarni ifodalaydi. 75 O‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar: 1. Uzluksiz ta’lim, shu jumladan kasb-hunar ta’limi qanday pedagogik qonuniyatlarga asoslanadi? 2. Kasb-hunar ta’limi jarayonida ishlab chiqarishning qanday qonuniyatlarini hisobga olinishi zarur? 3. Pedagogik jarayonning prinsiplarini aytib bering. 4. Ko‘rgazmalilik tamoyili qanday asosiy qoidalarni o‘z ichiga oladi: 5. Politexnik prinsipni amalga oshirish qanday shart-sharoitga amal qilishni talab etadi? 6. Kasb-hunar ta’limi pedagogikasida qo’llaniladigan prinsipda nimalar e’tiborga olinadi? 3.2. KASB-HUNAR TA’LIMI JARAYONINING ISHTIROKCHILARI Reja: 1. Umumiy o‘rta ta’lim, kasb-hunar ta’limining uzviyligi. 2. Kasb-hunar kollejlarida pedagogik jarayonni tashkil etish. 3. Kasb-hunar ta’limi o‘qituvchisining muhim fazilatlari 1. Umumiy o‘rta ta’lim, kasb-hunar ta’limining uzviyligi Ma’lumki, har qanday ta’lim-tarbiya ishida, shuningdek kasb-hunar ta’limida o‘qituvchi va o‘quvchilar ushbu jarayonning bevosita ishtirokchilari hisoblanadilar. Bu ishtirokchilarning o‘zaro hamkorligi natijasida, ya’ni ularning o‘zaro ta’sir, muloqot va munosabatlari tufayli ta’lim-tarbiya jarayoni amalga oshadi. Ma’lumki, kasb-hunar kollejlariga o‘quvchilar umumiy o‘rta ta’lim maktablarining to‘qqizinchi sinflarini bitirganlar safidan qabul qilinadi. Odatda ularning yoshi 15-18larda bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Vatandoshimiz yetuk psixolog olim E.G‘oziyev va uning maslakdoshlari fikricha bu yoshdagi o‘spirinlar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladilar: - jismoniy barkamollikning ifodalanishi; - ruhiy jihatdan muayyan ko‘rsatkichga erishilganligi; - xulq, faoliyat va muomala jarayonlarida individuallikning shakllanishi; - e’tiqod, dunyoqarash va pozitsiyada barqarorlikning mavjudligi; - bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashda individuallik; - faoliyatga oid individual uslubning paydo bo‘lishi; - kasbiy motivatsiyaning ustuvorligi; - ma’naviy ehtiyoj, barqaror qiziqishning qat’iyan yetakchiligi; - mutaxassislikka munosabatning shaxsiy pozitsiyaga bo‘ysundirilganligi; - kollej va oliy maktab muhiti o‘ziga xosligining ular shaxsiyatida ifodalanishi; - amaliyot va muhitga moslashishning sifat jihatidan tafovutlanishi. Yosh fiziologiyasi va psixologiyasi fani xulosalari kasb-hunar kollejlarida o‘quvchilar o‘z xulqi va o‘quv-bilish faoliyatini boshqara olmasligini ko‘rsatadi. Bundan kasbiy ta’lim jarayonida o‘qituvchining o‘rni muhim ekanligi kelib chiqadi. ? 76 Pedagogik jarayonning mohiyati unda ishtirok etuvchi o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlik faoliyati mazmunida o‘z ifodasini topadi. Bunda o‘qituvchining faoliyati o‘quvchilarni yo‘naltirish, safarbar etishdan iborat bo‘lib, ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalar bilan belgilanadi, o‘qituvchi o‘quv materialini o‘quvchining ongiga yetkazish uchun eng avvalo (so‘z) nutqdan, shuningdek, shart- sharoit, vaziyat, shakl, metod, vositalardan foydalanadi. 2. Kasb-hunar kollejlarida pedagogik jarayonni tashkil etish Amalga oshirish va natijalarini nazorat qilishda faqat o‘qituvchi emas, balki muhandis-pedagog, tajribali mutaxassis kabilar ham ishtirok etishi mumkin. Lekin, boshqa o‘qituvchilardan farqli ravishda kasb ta’limi o‘qituvchisi psixologik- pedagogik, sohaviy va ixtisoslik bo‘yicha tayyorgarlikni o‘zida mujassamlashtiruvchi tizimli ma’lumot oladi. 1. Psixologik-pedagogik tayyorgarlik bitiruvchiga o‘quv predmetini mustaqil ravishda loyihalashtirish, mazmunini tanlab olish va uni o‘qitish metodikasini ishlab chiqish malakalarini egallash imkoniyatini beradi. 2. Sohaviy tayyorgarlik esa ishlab chiqarish ta’limi va amaliyotini tashkil etish, amalga oshirishda rahbarlik qilish va natijalarini nazorat qilib baholash ishlarining mohiyatini anglab yetishga imkon beradi. 3. Kasb ta’limi o‘qituvchisi yoki muhandis-pedagoglarning lavozimiy vazifalari esa ixtisoslikka oid bilim, ko‘nikma va malaka hamda shaxsiy fazilatlarni talab etadi. Rossiyalik olimlar Ye.I.Serkova va V.D.Simonenkolarning ko‘rsatishicha kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarlik tarkibiy qismlari orasidagi maqbul munosabatning 60 foizini sohaviy tayyorgarlik, 27 foizini psixologik- pedagogik tayyorgarlik va 13 foizini ixtisoslik bo‘yicha tayyorgarlik tashkil etadi. Xulosa o‘rnida shuni qayd etish mumkinki, pedagogik jarayonning markazida uning teng nufuzli ishtirokchilari - o‘qituvchi va o‘quvchilar turadi. Bu ishtirokchilarning birini ikkinchisiga nisbatan yuqori nufuzga ega deb e’tirof etish o‘ziga xos bir yoqlamalikka olib keladi. Ular orasidagi ongli o‘zaro hamkorlik, o‘zaro muloqot, o‘zaro munosabat, ularning bir-biriga ko‘rsatadigan aks ta’sirlarini hisobga olish zarur. Kasb ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha ixtisoslik mazmuni bir- biridan 60 foizdan ortiq miqdorda farq qiladi. Shuning uchun ham oliy ta’lim tasniflagichiga mutaxassislikni sohalar bo‘yicha turlashda alohida nom va kodlar kiritish talab etiladi. Hozirgi paytda Respublikamizda ko‘p bosqichli kasbiy pedagogik ta’lim tizimi mavjud. Ular mazmuni va o‘qish muddatlariga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Kasb ta’limi o‘qituvchisiga mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lish talabi ularning kasbiy tayyorgarlik darajasining yuqori bo‘lishiga ishoradir. Shu o‘rinda ijtimoiy pedagogik shart-sharoit, muhit bir vaqtning o‘zida kasbiy pedagogik rivojlanishni talab etuvchi motiv va rag‘bat bo‘lib xizmat qilishini yodda tutish zarur. Barcha turdagi ta’lim muassasalarida, shuningdek, kasb-hunar kollejlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etuvchi, amalga oshiruvchi va uning natijalarini 77 nazorat etib, baholovchi asosiy shaxs o‘qituvchi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunining 5-moddasida “Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqi tegishli ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan shaxslarga berilishi” ta’kidlangan. Bunda kasbiy tayyorgarlik tushunchasiga alohida e’tibor berish zarur. Chunki ma’lum ma’noda barcha odamlar ta’lim-tarbiyaviy faoliyat bilan shug‘ullanishadi, biroq faqat o‘qituvchilargina kasbiy pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanadilar. Demak, o‘qituvchilar pedagogik qonuniyatlar asosida faoliyat ko‘rsatib, o‘z burch va vazifalarini sifatli bajarishga javobgar shaxs hisoblanadilar. Har bir o‘quvchi, yosh avlod jamiyat va davlat taqdiri uchun javobgarlik his–tuyg‘ulari o‘qituvchi vazifasini tavsiflaydi. O‘qituvchi mehnatining bugungi natijasi bilan jamiyatimizning ertangi istiqboli bevosita bog‘liq. Shuning uchun ham “Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” shiori prezidentimiz tomonidan shakllantirilib, xalqimiz tomonidan e’tirof etilgan. Sabr-toqat va kelajakka ishonch o‘qituvchining muhim kasbiy fazilatidir. Kasb-hunar ta’limi o‘qituvchisining ishi juda murakkab ko‘rinishdagi inson-inson; inson-texnika va texnologiya munosabatlariga tegishli. Chunki kasbiy pedagogik jarayon ishtirokchilari hamkorlik nuqtai nazaridan chegaralangan. Pedagogik vazifa - kasbiy bilim va qo‘llash borasidagi faoliyatni amalga oshirishdir. Buning natijasi o‘laroq o‘quvchi ta’lim oladi, tarbiyalanadi va ma’lum ma’noda rivojlanadi. O‘qituvchining bosh vazifasi ta’lim-tarbiya, shakllantirish va rivojlantirish, jarayonlarini rejalashtirish, amalga oshirish, natijalarini nazorat etish hamda baholash hisoblanadi. Zamonaviy o‘qituvchi faoliyati o‘qitish emas, balki o‘qib-o‘rganishga yo‘naltirish; tarbiyalash emas, balki tarbiyalash jarayonlarini boshqarishga qaratilgan. Shuning uchun ham pedagog-murabbiyni Suqrot - “fikrlar doyasi” deb atagan edi. O‘qituvchi tayyor ma’lumotni yetkazishi emas, balki o‘quvchilar ongida tushuncha, tasavvur, xulosa hosil qilishi zarur. O‘qituvchilar nima bilan shug‘ullanishi va ular mehnatining o‘ziga xos xususiyatlari ko‘p sonli tadqiqotchilar tomonidan bayon etilgan. Ulardan biriga, O‘qituvchining bosh vazifasi pedagogik boshqaruvchilik deb biluvchilarga e’tiborimizni qaratsak. Boshqaruv vazifasini aniqlashtirish uchun “pedagogik loyiha” tushunchasidan foydalanamiz. “Pedagogik loyiha” deganda har qanday o‘ylangan va oxiriga yetkazilgan o‘qituvchi faoliyati tushuniladi. Masalan, dars, mavzu yoki bilimni o‘rganish, viktorina tashkil etish, ekologik ekspeditsiya uyushtirish va shu kabilar. Bu ishlarning barchasini o‘qituvchi bajaradi. Bunda boshqaruv qanchalik o‘ylab, sinchkovlik bilan amalga oshirilsa, shuncha xatolarga kam yo‘l qo‘yiladi va natijada yuqori samaradorlikka erishiladi. Pedagogning birinchi vazifasi loyihani shakllantirish davridanoq paydo bo‘ladi va u ma’lum maqsadni ko‘zda tutadi. Ma’lumki, maqsad pedagogik faoliyatda muhim omil, bu jarayon ishtirokchilarini ma’lum ma’noda hamkorlikdan umumiy natijaga chorlaydi va yo‘naltiradi. Boshqarish jarayonining mohiyati ishtirokchilar xatti-harakatlarini maqsadga erishish yo‘lida muvofiqlashtirish minimum farqlarga yo‘l qo‘ygan holda maksimal 78 natijaga erishishdan iborat. Ta’lim-tarbiya ishida boshqarish, eng avvalo, o‘quvchilarning bilimlariga asoslanadi; ularning tayyorgarlik darajasi, imkoniyatlari, tarbiyalanganligi, rivojlanishiga tashhislash asosida erishiladi. O‘quvchilarning jismoniy o‘ziga xos jihatlari va ruhiy rivojlanganligi ularning aqliy va axloqiy tarbiyalanganlik darajasi, yashash shart-sharoitlari kabilarni bilmasdan turib, to‘g‘ri maqsad qo‘yib ham, unga erishish vositalarini tanlab ham bo‘lmaydi. Bu muhim qoidani o‘z vaqtida K.D.Ushinskiy payqab, “Pedagogika insonni barcha jihatlarda tarbiyalay olishi uchun uning barcha jihatlarini bilishi zarur”, - deb ta’kidlagan edi. Demak, o‘qituvchi pedagogik vaziyatlarni tashhislash va bashorat etish metodlarini mukammal bilishi kerak. U metodlar odatda ilmiy tadqiqot etish metodlarini takrorlaydi. Bundan tashhislash bilan bashorat etishning uzviy bog‘liqligi kelib chiqadi. O‘qituvchidan aniq shart-sharoitga asoslangan holda faoliyat natijalarini oldindan ko‘ra olish qobiliyati talab etiladi. O‘zining faoliyati natijalarini oldindan ko‘ra olmagan pedagogni tavakkaliga ish ko‘radigan yo‘lovchiga, ongsiz o‘rgimchakka o‘xshatish mumkin, xolos. O‘qituvchi o‘zining hamkorlari, shart-sharoitini tashhislaydi hamda istiqbolni oldindan tasavvur etib, ta’lim-tarbiya faoliyatini loyihalashga kirishadi. O‘qituvchining loyihalovchilik vazifasi to‘la amalga oshiriladigan faoliyatning modelini ko‘rishdan, ushbu shart-sharoit hamda ajratilgan vaqt omillari hisobga olingan holda maqsadga eltuvchi yo‘l va vositalarni tanlash, maqsadga erishtiruvchi aniq bosqichlarni ajratish, ularning har biri uchun xususiy vazifalarni belgilash, erishilgan natijani nazorat qilish va baholash ko‘nikmalari hamda shakllarini aniqlash kabilardan iborat. Haqiqiy o‘qituvchi auditoriyaga rejaning barcha ikir-chikirlarini batafsil, aniq bilmasdan, o‘ylamasdan kira olmaydi. Bunda rejaning hajmi emas, balki mohiyati, ya’ni uning o‘qituvchi ko‘z o‘ngida gavdalanishi muhimdir. Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, o‘qituvchi faqat bitta emas, balki bir qancha reja variantlarini tuzishi zarur, chunki ko‘z ilg‘amas, hisobga olinmay qolgan omillar ham bo‘lishi mumkin. Tashhislash, bashorat etish, loyihalash, rivojlantirish har qanday ta’lim-tarbiya faoliyatida o‘qituvchining tayyorgarlik ko‘rish bosqichidagi asosiy vazifadir. Ta’limiy-tarbiyaviy jarayonning navbatdagi ikkinchi bosqichida o‘qituvchi tashkilotchilik, axborotchilik, nazoratchilik, baholovchilik va o‘zgartirishlar kirituvchilik vazifalarini bajaradi. O‘qituvchining tashkilotchilik vazifasi ko‘zlangan maqsadga erishish yo‘lida o‘quvchilarning diqqat-e’tiborini jalb etish, ular bilan hamkorlik faoliyatida ishtirok etishdan iborat. O‘qituvchini axborotchilik vazifasining mohiyati ayni makon va zamonda o‘qituvchiga asosiy axborot manbai sifatida qarash (tasavvur etish)ni ko‘zda tutadi. U takomil darajada hamma narsani, ya’ni o‘qitadigan predmetini, psixologiyani, fiziologiyani, pedagogikani biladi, ularga asoslanib kasbiy-pedagogik faoliyatni amalga oshiradi, deb faraz qilinadi. Ba’zi hollarda o‘qituvchilarni baholashda nazoratchilik va o‘zgartirishlar kirituvchilik vazifalari yaxlit olib qaraladi. O‘qituvchi bunday vazifani eng avvalo, rag‘batlantirish maqsadini ko‘zda tutib, ta’lim-tarbiya jarayonini harakatlantiruvchi kuchi sifatida e’tirof etadi. Shuni aniq bilishi zarurki, ta’lim-tarbiyada zo‘rlash va 79 qistovlar bilan muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. O‘quvchilar bilan ishlashda ustalik bilan ularda o‘qib o‘rganishga istak va qiziqish uyg‘otish yo‘llarini topish zarur. Nazorat va baholash chog‘ida faqatgina o‘quvchilarning qanday o‘zlashtirganlarigina emas, balki o‘zlashtirmasliklariga sabab bo‘lgan jihatlar ham ko‘zga tashlanadi. Demak, bu bosqichda yig‘ilgan axborotlar o‘qituvchining istiqboldagi faoliyatini rejalashtirish, takomillashtirish, maqbullashtirish uchun asos bo‘ladi. O‘qituvchi bajaradigan vazifalarning ko‘pligi uning ishida talaygina ixtisosliklar (aktyor, rejissyor, menedjer, tahlil etuvchi, tadqiqotchi va h.k.) asosiy xususiyatlari mujassamlashganligidan dalolat beradi. O‘qituvchi kasbiy pedagogik vazifalardan tashqari oilaviy, fuqarolik, jamoatchilik vazifalarini ham bajaradi. Kishilik jamiyatida odamzod o‘z-o‘zini anglagandan boshlab, ustozlar mavjud bo‘lgan. Quyosh olamni yoritar ekan, ular kelgusida ham bo‘ladilar. Bizning barcha muvaffaqiyatlarimiz hamda tushkunlikka tushganimizda eng yaqinlarimiz bo‘lgan ota-onamiz va o‘qituvchilarimiz yonimizda bo‘ladilar. Shuning uchun ham xalqimizda “Ustoz otangdan ulug” qabilidagi maqol keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Uzoq tarixdan ma’lumki, o‘qituvchi ustozlar qanday bo‘lsa, jamiyatning ham o‘shanday temir qonuniyati mavjud. Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|