Kokanduni uz

www.
kokanduni.uz 
qo‘llanadi(stolning oyog‘i, o‘quvchilarning sumkasi, xonaning burchagi kabi) .
-ning 
qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi Qaratqich kelishigidagi so‘z kimning? nimaning? 
kimlarning? 
nimalarn
ing? ba’zan qayerning so‘roqlariga ham javob bo‘lishi mumkin. Gapda ikkinchi 
darajali bo‘lak vazifasida keladi.
Tushum kelishigi shakli. 
Tushum kelishigidagi turlangan ot harakatni o‘ziga olgan shaxs, narsa ma’nosini 
bildiradi. Gapda do
imo fe’lga bog‘lanad
i va 
–ni qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi. Kimni? nimani? 
kimlarni? nimalarni? ba’zan qayerni? va qayerlarni? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Gapda ikkinchi 
bo‘lak vazifasini bajaradi.
Dasturga ko‘ra, o‘quvchilarni qaratqich va tushum kelishig
ida otning belgisiz 
qo‘llanish 
jarayoni bilan tushuntirish tavsiya etilmaydi.
Ko‘p hollarda o‘quvchilar qaratqich va tushum kelishigini o‘rganishda qiynalishadi. Ya’ni 
qo‘shimchalarini qapda qo‘llashda almashtirib qo‘yishadi. Pedagoglar bu muammolarni 
bartaraf etishlari uchun ikki kelishikni bir-
birini taqqoslagan holatda orgatish va o‘quvchilar 
bilan darsda ko‘proq suhbatlar, savol
-
javoblar o‘tkazish yaxshi samara beradi.
O‘quvchilarga bu jarayonni quyidagi jadvalda tushuntirishimiz mumkin.
Bu jarayonda o
‘quvchilar ongida tartibli ma’lumotlar hosil bo‘ladi:
Kelishik 
Qo‘shimchasi
So‘roqlari
Gapdagi 
vazifasi 
Qo‘llanishi
Qaratqich 
kelishigi 
-ning 
Birlik: kimning? 
nimaning? 
Ko‘plik:kimlarning?
nimalarning? 
aniqlovchi 
qushning qanoti, 
kitobning varog‘i,
Nargizaning sumkasi 
Tushum 
kelishigi 
-ni 
Birlik: kimni?
nimani? 
Ko‘plik: kimlarni?
nimalarni? 
to‘ldiruvchi
qushni 
parvarish 
qilmoq, 
kitobni o‘qidi,
Nargizani ko‘rdim
O‘
quvchilarga qaratqich va tushum kelishigini bir-biridan farqlashlari uchun 
quyidagichga topshiriqlarni bajartirish yaxshi samara beradi. Ushbu topshiriqda qaratqich va 
tushum kelishik qo‘shimchalari qo‘yiladigan o‘rinlar tushurib qoldirilgan. O‘quvchilar 
nuqtalar o‘rniga mos kelishik qo‘shimchalarni qo‘yishlari kerak bo‘ladi.
Kanareyka 
Ra
shid ayvonda kanareykasi… tomosha qilib o‘tirardi. O‘rik tomondan boshqa 
kanareyka… ovozi eshitildi. Qo‘sh…si chap qo‘lida bo‘sh qafas…
ushlagancha u yoqdan bu 
yoqqa alanglardi. Rashid tezlik bilan qafas… hovliga olib chiqdi. Qo‘liga matrap… oldi. 
Kanareyk
a qafas… ustiga qo‘ndi. Rashid matrap… qushning ustiga tashladi. U qush… qo‘liga 
oldi-da, uyiga qarab chopdi. 
Jo‘nalish kelishigi shakl
i. 
Biz o‘quvchilarga jo‘nalish kelishigi shaklining xususiyatlari bilan tanishtirganimizdan 
so‘ng, qo‘shimchalarini qo‘sh
ilish jarayonini tushuntirish eng muhim jarayondir. Bular 
quyidagilardan iborat: 
-
oxiri jarangsiz undosh bilan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi 
-
ga qo‘shilganda, 
talaffuzda -ka eshitiladi. Ammo, -ga shaklida yoziladi (sinfga, kutbxonaga, uyga). 
-
k 
undoshi bilan tugagan so‘zlarga 
-
ka qo‘shimchasi qo‘shiladi(ertakka, terakka, tilakka).
-
oxiri q undoshi bilan so‘zlarga jonalish
kelishigi qo‘shimchasi 
-qa shaklida 
qo‘shiladi(qarmoqqa, quloqqa, buloqqa).
O‘rin
-payt kelishigi shakli. 
O‘quvchilarga o‘rin
-p
ayt kelishigi shaklini tushuntirganimizdan so‘ng, o‘rin
-payt kelishigi 

---

617