M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə


səhifə15/29
tarix25.03.2017
ölçüsü
#12338
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   29

J' 
ol  atığ  kaytardı  =  o,  atı  qaytardı»,
(atı  başqa  səmtə yönəltdi).  (J '- - j ^  .j'JuS kaytarur  - kaytar- 
mak).  Oğuzca.  Türklər 
katardı»  dcyirlər.

0
  y  t  u  r  d  ı;  « j-^ J^  
=  ol  məninq  əliggə  suw
koyturdı  =  o  mənim  əlimo  su  tökdiırdü». 
- j J ^
koyturur -  koyturm ak).

1
  y  t  u  r d  ı;  « 
J ^  
J ^ '  J* 
oI 
anqar  kamış  kıyturdı  =  o  ona 
çəpinə  qamış  kəsdirdi».  Ba.şqası  da  bclədir. 
- j J ^
k ıy tu ru r- kıyturmak).

188
M ahm ud Kaşğari
K  ö  y  t  ü  r  d  i: 
ol  anınq  tonın  köytürdi  =  o
onun  paltannı  yandırtdı».  Başqası  da  b eb d ir,  ( 
uSUjj^ köytürür -  köytürm ək).  Bu söz fəsih  deyildir. 
c ? S
  a 
y  ğ 
1
  r  d  ı; 
j a  yer  sayğırdı  =  yer  q ara  daşlı  o]du»,
(j U j ^  -J j ^   sayğırur -  sayğırmak),
K  a  y ğ u  r d  ı;  «c
5
JjM  i   ər  kayğurdı  =  adam  qayğılandi».  Bu.  j 
dh ilə də söylənir,  ( j U j i ^ - j t j i ^   kayğurur-kayğurm ak).

0
 
y  m  a  ş  d  ı;  lw ' ' ış  kam uğ  boymaşdı  =  iş  büsbü-
tün  qanşdı».  Başqası  d a  belədir,  (şur -  boymaşmak). 
tsAuıj^  S  a 
y  r  a  ş  d  ı;  «jV   jVf  olar  təlim  sayraşdıiar  =  onlar
çox damşdılao), (onlar sayıqlayırcasına çox danışdılar). 
^ A ^ J ^   S  a  y  r  a  ş  d  ı;  «c
5
A^j:j-.  jV  J;! kuşlar  sayraşdı=quşlar  ötdü».
( ^ ^ ^ J ^ J ^ s a y r a ş u r - s a y r a ş m - ''\ B u  şeirdə də  işiənir;
Ö - a jä j 
j ___j j |
9
jljf (jiä £jjj)
«Yaruk yulduz toğarda 
U dhnu kəlip bakar mən,
Satulayu sayraşıp 
Tatlığ ünün kuş  ötər».
Parlaq  ulduz doğanda 
Oyanaraq gəlib  baxıram,
Quşlar səs-səsə verib 
Dadlı-dadlı  ötüıiər.
(Parlaq  ulduz  doğarkən  mən  yuxudan  oyanır,  ağaclara  baxıram   və 
quşların səs-səsə verərək sirin-şirin  ötdüyünü eşidirəm).
Divanü lüğat-it-türk
189
K  a  y  r 
1
 ş d  ı; 
jVf olar ikki  boyun  kayrışdı  =  on-
lar  ikisi  boyun  qanırm aqda  yanşdılar».  Başqası  da  belə- 
dir, 
kaynşur -  kaynşm ak)'^-.
K  o  y  1  u  ş  d  ı: 
  j ^ j «  
tağdııı 
s L i w l a r  
kam uğ
koyluşdı=su  dağdan  tamam  axıb  toKulclu».  ba:?qa  ıııa>c 
lər  üçün  də  belə  deyilir,  (
-
J J ^  koyluşur -  koyluş- 
mak).
K  o  y  1  u  ş  d  ı:  «^
5
-^*^ jV 
sütlər  koyluşdı  =  süd  qatılaşdı». 
Başqası  da  belədir, 
- j > i ^  koyluşur-koyluşm ak).
j i j u J   K  a  y 
1 1
  ş  d  ı: 
jVİ  olar ikki  kaytışdı  =  onlar ikisi  bir-
birinin  dahnca  getdilər», 
-
j j
^
 kaytışur  -   kaytış-
mak).
T  u  y  s  u  k  d  ı; 
J   ər  tuysukdı  =  adam   duyuq  düşdü»,
(adam   ona  qarşı  qurulan hiyləni,  ah  başa  düşdü),  ( - j ' ^  
jU iuyj tuysukar -  tuysukmak).
K   e  ç  i  1  d  i;  « j ^  
ış  keçildi  =  iş  gecikdirildi»,  (  - J J ^  
L^ula^ keçilür -  keçilmək).
''r,j  B  ə 
1
  ə 
1
  d  i'^-^;  «l
5
-i% ^J^ J   ər  tərkə  bələldi  =  adam   tərə  bələndi,
tərə batdı,  tərlədi».
B  ə  1  ə  1  d  i; 
oğlan  bələldi=uşaq  beşikdə  bələndi»,
. j ; ^   bələlür  -   bələlmək).  Bu  fe’l  təsirli,  bundan
əvvəlki təsirsizdir.
Bu  sözlər  y a z m a   və b a s m a  nüsxələrdə  « kay.nşd.  -   k a y .r .ş a r  -  k a y .n ş m a k »   .mlas.  .lə 
veı-ilmişdi.-.  lakin  b a b . n   tələbinə  u y m a d .q la r.  üçun  Bəs.m  A ta la y   « k a y ..ş d .- k a y rış a .-  
k ay.-,şm ak»  şə k lm d ə   verməyi  d ü z g ü n   hesab  etmişdir,  Bu.ıdan  so.:ra  gəiən  «koyluşd.» 
və  « k a y t .ş d .»   sözlərin də  də  eyni  vəz.yyət  m u şa h.də  ed.l..,  B a b.n  tələb.n.  uygun 
gəlmələri  ü çü n   Bəsim  A talay  həm in  sözlərin  lat.n  v ar.a.ıt..:d a  .nuvaHq  duzəl.ş  a p a r m .ş ,
la k in   ə r ə b   h ə r f lə r i i lə  
yaz.lan  v a r ia n ta   to x u n m a m .ş d n   ( O L I ,  111,  s,lV5), 
^
'7’  Bəsim  A t a l a y   ( D L T ,   III,  s,196),  Salih  Mütəllibov  ( T S D   III
( T T D ,   III  to m ,  bet  272),  Seçkm  Ərd.  .lə  Sə.'ap  T u g b a   Y u rtsev ə r ^ ^ / ^ ^ L T - 2 ^  
>
bu  və  b u n d a n   son.-ak.  iki  sözü  e  ilə  «beləld.»  şəkL.ıdə o x u m u ş l a . ,   B.z ə  .lə  v t. d .k .

IW)
M ahm ud Kaşğari
cj-%  B 
0
  I  ə  1  d  i;  « j ^  
al  kanka  bəbldi  =  at  qana  boyandı,
qana  batdı».  Bu.  [savaş  zamanı]  ö ld ü rü b n   ad am lan n   çox 
olmasından  irəli  galir.  Bunun  məsdəri  də  bundan  əvvəlki 
kimidir'^'^.
K  ü  y  r  ə  n  d  i; 
J   or  ışka  küytəndi  =  adam   işdə
süstləşdi.  işin  üstünə  düşmədi». 
küyfənür  ~
küyfənmək).  Bir  Ləhcədə  hərf çevrihnəsi  nəticəsində 
küfyəndi» deyilir.
BU BABIN BAŞQA B İR  NÖVÜ
K  a  t 
1
  a  n  d  ı; 
Jjljli ^Lij  yığaç  katlandı  -   ağac  meyvə!əndi».
Qıpçaq,  yəmək,  oğrak dillərində.  (JUIÜIİ 
katlan u r -
katlanmak).  Başqa  boylarm  dillərində  bu  söz  bəzi  tikanh
agaclaıın  meyvəsini  ifadə  edir.  Y abanı  ohnayan  ağaclaruı
meyvəsi üçün  « t 5 - i ^  yemişləndi»  deyihr.
K  a  r  1 a  n  d  ı; 
g
J   art  karlandı  =  dağ  beh  qarlandı.  dağ
behnə qaı  yağdı»,  (jU ü jii -jjjljiS karlan u r -k arlan m ak ).
K  u 
1
  1  a  n  d  ı;  « tj'i^ j^   UJjl^  J   gı-  taw arınqa  kurlandı  =adam
m ahna  heyfsbndi»,  (adam   əlindən  çıxan  mah  üçün  qüs- 
sələndi).
u  r 
1
  a  n  d 
1
.  « t ^ ^ j ^  
kımız  kurlandı  =  kımız  turşudu». 
(ıçmdəkı  maya  üzündən  kımız  turşudu).  Y oğurt  qatılaşsa, 
yenə  beiə deyiiir, 
ku rlan u r -  kurlanm ak).
bu  b a b ın   tolobinə  uyihın'^dev!l' 
 
nn'ızarc  və  ırıəsdnrləri
mok»  və  « b . y l o l d i - - b S o l ü S l i S ' :  
T
 
««»-*yvndi-kc>vilör  keyç.l-
l O L I .   III.  S.J96). 

klındə  olm alıdır.  Bu.  Bəsim  A ta l a y ın   likridir
Divanü lüğat-it-türk
191
ƏSİL K Ö K D Ə N  Y A R A N A N  F E ’LLƏR
T  a  y  a  k  I  a  n  d  ı;  «ıi-ijSj
2
 J   ər  layaklandı  =  adam   əsa  sahibi  ol- 
du»,  (jU lSii 
tayaklanur -  tayaklanm ak).
T  a  y  u  k  1 a  n  d  ı; 
c s^   yigit  tayuklandı  =  gənc  kübarlaş-
dı.  onlara  oxşadı,  o  dərəcəyə  çatdı»,  ((jUIliu 
ta-
yuklanur -  tayuklanm ak).
K  a  y  u  k  1  a  n  d  ı; 
süt  kayuklandı  =  süd  qaymaq-
landı».  ( ( j U I I S ^ k a y u k l a n u r  -  kayuklanm ak).
Qayda;
Üç  hərlli  isimlərdən  düzələn  fe'lbrin  bu  növü  bu  kitabda  bir  sıra  ınə- 
naları ifadə edir.
Birincisi;  adı  çəkibn  şeyb  biriikdə  olmaq,  yaxud  söybnən  şeyə  sahib 
olm aq  mənasını  bildirir.  M əsəbn; 
J   ər  tayaklandı
=adam   əsa  sahibi  oldu»,  « ı s ^ ^  
süt  kayuklandı  =  süd 
qaym aqlandı».
İkincisi;  söybyən  şəxsin  bir  nəsnəni  adı  çəkibn  nəsnə  qrupundan  say- 
dığını  bildirir.  M əsəbn; 
jj)  jl  or  atığ  kızlandı  =
adam   atı  bahah  hesab etdi». 
« 1
  anı  kızlandı  =
o  onu  öz qızlanndan  biri  saydı,  öz qızian  yerində tutdu».
Üçüncüsü;  məchul  fe'l  m ənasına  gəlir.  Məsələn; 
J ^   tavvar
çoğlandı=m al  boğçalandı.  heybələndi».  (boğçaya.  heybəyə 
qoyuldu),  «c
5
- ^   Sji  böz  çığlandı=bez  ölçüldü,  arşmlan- 
dı».

192
Mahmud  Kaşğari
Dördüncüsü:  adı  çəkibn  şeyə  bənzəmək  m ənasına  gəlir.  M əsəbn;  «   
tayuklandı=adam  kübarlaşdı,  k ü b arlara  oxşadı». 
fiurada  daha  iki  cəhot  vardu'  ki.  onlan  yu.xarıda  deviiənlərl.T  miiqııvKə 
səklində sövbjüək  cai/dır.
Bu'mcibi.  soyləyən  şəxsm  soy b n ən b   bniıkdə  olması,  yaxud  o  şcyə  sa- 
hib  olmasıdır.  Məsələn: 
tağ  tıtlandı  =  dağ  şam
ağacı  ib   örtüldü,  ağaclandı.  şam  ağacm a  sahib  oldu»,  «   
^ jiLli 
3
J- kaplandı  = adam  qab sahiDi oıduw.
İkincisi:  söybyən  o  şeyı  söybnən  şey  cüm bsindən  saydı.  Məsələn: 
«  Jf 
t s i a j i  
ol  nənqni  kızlandı=o  həmin  şeyi  bahalı  say- 
dı».  B undan  başqaları  da  dediyimiz  kim idir.  Bir  adam  
başqa  yolları  nəzərə  alaraq  müqayisə  etsə  və  bu  m ənaları 
dıbyərək  söybsə,  heç  bir  zərəri  yoxdur.  Çünki  isimlərin 
hamısı  bəzi  mənalar  daşıyan  hərflər,  bəzi  şəkilçibr  qəbul 
etm əkb  müxtəlif form alara  düşə  b ib r.  B ununla  birlikdə, 
bütün  türk dilbrində hər isimdən  də  fe’l  düzəltm ək  olmaz. 
Çünki  «adam  atalar sözü söybdi»,  «adam   ün  sahibi  oldu» 
m ənalarm da  «t
5
^ L u   j!  ər  sawlandı», 
  gr  çaw-
landı»  demək  olmaz.  H albuki  qaydaya  görə  hər  isimdən 
fe 
1
  düzəldib  işbtm ək  m üm kündür,  işbdəni  isə  heç  kim 
qmamaz.
B U  BABIN BAŞQA B İR  NÖVÜ
tsiOLji  K ö r p ə l ə n d ı :   «c
5
a
2
üj^ d   ot körpəbndi==təzə  ot  bitdi,  yeni- 
dən  ot çıxdı»,  (<-SUI^ijj^ -j^ ^ ıj^  k ö rp ə b n ü r-k ö rp əb n m ə k ).
Divanü lüğat-it-türk
193
Ç  i j  t  ü  r  d  i:  «t^ J
jjja
 jjl 
l
İ
o
  j j   bu  yük  atığ  çijtürdi  =  bu  yük 
atm   belini  əydi,  çökərtdi»,  (ağır  yük  atın  belini  çökərtdi). 
Y ağ ın   olan  at  və  ya  heyvan  belini  yük  üzündən  b eb   çö- 
kərdir,  (‘-SUjİj?. 
çijtürür -  çijtürmək).
Ç  ü j  t  ü  r d  i:  «t
5
 
J(  ol  yıpığ çüjtürdi  =  o,  ipi gərdirdi»,
(o,  boşalmış  ipi  gərdirdi).  Q oyunun  bağırsağmı  gərdi- 
rəndə  yenə  b e b   deyilir, 
çüjtürür  -   çüjtür-
mək).  (Bu  da yuxarıdakı  söz kimi  iki  məxrəc arasm dakı  j  
j  ib  təbffüz edilir)'32. 
t ^ J j ^  Ç  i  k  t ü  r d i:  «ts J j ^   ö J ^  J   ol tügün çiktürdi  =  o,  düyünü  sıx 
-dırtdı»,  (o,  boğçanm   düyününü  sıxdırmağı  əmr  etdi). 
Başqası da  bebdir,  (>-SL
4
^hS^ -j j ^  çiktürür -  çiktürmək).
Ç  a  k  t  u  r  d  ı: 
çaxdırtdı».
(j: 
jjj
S
a
 Ç  a k t 
u
  r d ı:  bir adam  iki nəfəri bir-birinə çaxsa,  arasını vursa, 
yenə  b eb deyilir,  (J l - « j ^ j j ^  çakturur -çakturm ak).
Ç o  k  t  u  r  d  ı: 
J   ol  kuşuğ  kazka  çokturdı  =  o,
şahin  quşunu qazm  üstünə  buraxdı».  Başqası  da  b eb d ir, -
(jU j j i L  j ^ ^  çokturur -  çokturm ak). 
jiiİA  Ç 
1
  k  t  u  r  d  ı:  «l
5
 J j ^  
ol  anı  əwdin  çıkturdı  =  o  onu
evdən çıxardı»,  ( c s L - j ^ j j ^  çıktırur -  çıkturmak). 
jiiiş. Ç 
1
  k 
t  u  r  d  ı:  «ıs^
o
I
  tonm  çıkturdı  =  o,  paltannı  is-
latdı»,  (islaq  yerə qoydu,  paltar  islandı),  ( J ^ j ^ j j ^
çıkturur -  çıkturm ak).
B u ra d a   u y ğ u r la r ın   b e b   bir  qeydi  var:  « Y az ın a  nüsxodə  bu   fc’lin  mosdor  şokli  veril- 
məmişdir.  H ə m i n   nüsxənin  268  və  334-cü  səhifələrindoki  şokillorino  osason  məsdori  biz 
bərpa  e l d ik »   ( T T D   II  to m,  bet  256).  Çinlilər  uyğurca  bu  qeydin  torcüməsmı  vcrmışlor 
( D L T - Ç in .   II  cild,  s.181),  B unu  çincə  q ey d d ə  268  və  334  roqəmlərinin  işlədılmosmdon 
a n l a m a q   o lur.

194
Mahmud Kaşğari
J>S^Ç 
0
 k  t ü  r d  i:  « l s J a n q a r  çəkik çəktürdi  =  o,  kitabı 
ona nöqtəbtdi».
Ç ə k  t ü r d  i:  «t
5
 
J  ol atın çəktürdi  =  o,  dırnaq  xəstoliyi
və ya başqa xəstəlik üzündən  atından qan aldırdı»,  ( - j J ^  
lİUjjSj^ çəktürür -  çəktürmək). 
j j k l  Ç  ö  k  t ü  r d  i:  «c
5
J j ^  
J  ol anınq təwəsin çöktürdi  =  o
onun dəvəsini xıxlatdı».
Ç ö k t ü r d i :  
J   ol  küm üş  altundan  çök-
türdi  =  o,  qızıldan  gümüşü  ayırdı»,  (o,  qızılı  əridib  tor- 
pağa  çökdürərək  gümüşü  qızıldan  ayırdı), 
- j J ^
çöktürür -  çöktürmək).
Ç a  1
1
 u  r d  ı:  « 
ol  anı çalturdı  =  o  onu  yerə  çaldırdı.
yerə vurdu».
t ^ J j ^  Ç  a  1  t  u  r  d  ı:  « c s J ^  
Jt  ol  yitük  çalturdı  =  o,  itən  nəsnəni
axtartdırdı»,  (o, itən əşyanı axtarm ağı əm r etdi). 
t
5
^j%  Ç  a  1
1
  u  r  d  ı:  bu  söz  «birinə  bir  şey  eşitdirm ək»  m ənasında  da 
işbnir.  Oğuzca.  ( j L - j ^  - j j ^   çalturur ~ çalturm ak). 
j ^ J ^ Ç   u  m  t u r d  ı:  «tsJjİ4> 
yj' Jf ol  anı  suwka çum turdı  =  o  onu 
suya cumdurdu»,  (( ^ J j ^ Ç   ü  m  t  ü  r d  i:  suya daldırdı.  Bu  söz  bundan  əvvəlki  kəlmədən 
daha  dərin  daldırmağı  bildirm ək  üçün  işbdilir,  (  - J J ^  
lİU jİA  çüm türür -  çüm türm ək). 
ts jjil^ ç   a  n  t  u  r  d  ı:  « tsJjİ^ 
’ji  cy'  Jf  ol  anı  bu  ışka  çanturdı  =  o 
onu  bu  işdən  caydırdı».  Sözün  əsli  «tsJjj'-ıj^  çm duturdı»- 
dır,  (<
31
^j % - j J ^  çan tu ru r -  çanturm ak).
Jj»j^ 
Ç 
1
 
n  ğ  a  r  d 
1

«ts 
Jjii>  jA ıl  J(  qI 
ışığ  çınğardı  =  o,  işin  əslini  ax- 
tardı,  təhqiq,  təhlil  etdi»,  (J'^j*-y^  - j j ^ j ^   çm ğarur  -   çın- 
ğarm ak).
Divanü lüğat-it-türk
195
ıs^j4^  S ə p t ü r d i :   « l j J j ^  
i-^İ  J(  ol  anm q  kızm  səptürdi  =  o
onun  qızına  cehiz  qoşaraq  oğlan  evinə  göndərməyi  əmr 
etdi»,  (liSUjj^ - j j ^  səptürür -  səptürmək'33). 
t s J j ^  S a p t u r d ı :   «
j
J
jjj
*- 
J(  ol  m anqa  kuş  kanatm   sap-
turdı  =  o mənə quşun qanadını sarımağı tapşırdı».
S  a  p  t  u  r  d 
1
:  hər  hansı  bir  şey  yamansa,  hörülsə,  yenə  b e b  
deyilir,  (vəlki  fe’lin məsdəri   ke ilədir. 
lS-İjİ-  S  a 
1 1
  u  r d 
1
:  «(S'^J^ 
J^  ol məninq  taw arığ satturdı  =  o
m ənim  malımı  satdırdı».  Başqası da bebdir,  (tİ'-»j^ - J J ^  
sattu ru r -  satturm ak).
(^jjluı  S  u 
1 1
  u  r d 
1

« ts J j^  ^ j j i  
  ol  anm q  yüzinqə  sutturdı  =  o 
onun  üzünə  tüpürtdü».  Bunun  əsli 
sudhturdı»-
dır,  ( ( j'^ j^   - j j j j ^   sudhturur‘34-sudturmak).  H ərf  assi- 
milyasiyaya uğramışdır. 
l
5
-^jİ- S  i 
1 1
  ü  r  d  i: 
Ji  ol  oğlın  sittürdi  =  o,  u-şağmı  siyitdi,
işətdi».  Atı  işətməyə  də  b eb   deyilir.  Əsli  «sidhtürdi»  şək- 
lindədir,  (<-SL»jj^  -JİA“   sittürür-sittürm ək).  Assimilyasiya 
baş vermişdir.
jjİşlui  S a ç t u r d ı :   « j ^ J ^  
Jf ol m anqa yarm ak  saçturdı  =
o  mənə  pul  saçdırdı»,  ( J l - j i ? -   - J J ^   saçturur  -   saçtur- 
mak).
ts J jia ^  

1
 
ç  t  u  r  d 
1

« j ^ J ^  {J'  J*  ol  anı  sıçturdı  =  o  onu  sıçırtdı», 
(j U j j ^  - J J ^  sıçturur - sıçturmak).
Bl i  
fe’lin müzare və məsdərini Bəsim Atalay qoymuşdur (DLT,  II, s.  183), «
4
**- səp» 
sözü isə «cehiz» deməkdir. 
^
Bəsim  Atalaym  fıkrincə,  bu  fe’Iin  müzaresi  «jlA^  sutturur»  şəkiində  olmalıdır 
(DLT,  II, 
S.183). 
Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevər bu  sözü «sudhturur» şəklində 
oxumuşlar (DLT-2005,  s.511).

196
Mahmud Kaşğari
S  ü  r  t  ü  r d  i:  «c
5
J jjj"   ly* 
oI anı  sürtürdi  =  o  onu  sürdürdü», 
(bir  yerdən  sürdürdü,  sürgün  etdirdi),  (<-^L«jjj*- - j j j j ^  sür- 
türür-sürtürm ək).
S  ü  r  t  ü  r  d  i;  « tjJjjj«   (ijä ji^i  Jf ol  anqar  koy  sü rtü rd i= o   ona 
qoyun sürdürdü».  Başqası da  belədir.
S  ü  r t  ü  r d  i:  « t^JjJj^ 
J^* 
oI  anqar taş  sürtürdi  =  o  ona
daş sürtdürdü», 
-
j j j j
^   sürtürür -  sürtürm ək).
S  o  r t  u  r d  ı:  « ts J jj j« ^ j^  Jf  ol soruğ sorturdı  =  o,  itən  bır şeyi 
xəbər aldırdı».
S  o  r  t  u  r  d  ı:  «c
5
Jjj> j  j j ü   J(  ol  kanığ  sorturdı  =  o,  qan  sor- 
durdu,  aldırdı»,  (onun  qanını  lansetlə  almağı  əm r  etdi), 
(jU jjjL  - j j J j "   so rtu ru r -  sorturm ak).
S  ü  z  t  ü  r d  i:  «t^ J jjj^  
J(  qI 
s u w
 
süztürdi  =  o,  su  süzdür-
dü»,  (uSUjjjL  -jİpjL  süztürür  -   süztürm ək).  Başqası  da 
belədir.
S ü  s  t ü r d i: 
«^5
 Jjİ-1- 
J(  ol  koç süstürdi  =  o,  qoç döyüşdür- 
dü»,  (yəni  qoç  kəllələşdirdi),  (i-ibıjLul- 
süstürür  -
süstürmək).
S  ə  ş  t  ü  r  d  i'-"*5:  «t^Jjii«< < jj^  J(  ol  tügün  səştürdi  =  o,  düyün
açdırdı».  Başqası  da  belədir,  (
- J ^
səştürür  -
səştürmək).
S  a  ş  t  u  r  d  ı'-^
6
_-  «^^jji*iu- Vjj ^jj 
J(  ol  alım -berim   birlə  saş- 
turdı=o,  alacağı  ilə  verəcəyini  haqq-hesab  elədi,  çürütdü»,

Scilih  Müto llibov  bu  sozün  «saşturdı»  varia n tın ın   d o ğ ru   o im a sı  b a r ə d ə   Bəsim 
A la la y ın   qcydi  o ld u ğ u n u   yazn-  (TSD,  11  to m ,  bet  214),  Lakin  o n u n   b e b   bir  qcydi 
y o x d u ı  və ola  d a   bilməz,  çünki  növbəti  m a d d ə   elə «saşturdı»  s ö z ü n ü n   ö z ü d ü r.
Bəsim  A ta i a y m   qeydinə  görə,  y a z m a   nüsxədə  «c
5J j İ ^   s a ştu rd ı»   söz ündəki  s 
h əıfin in   ü stü n d ə   ləthə.  altın d a   kəsrə  var,  m is ald a k ı  sözdə  kəsrə  silinmiş  m ü z a r c   və 
m ə sd ərə  tox u n u lm am ışd ır.  B u rad a n   belə  bir  nəticə  çıxır  ki.  bu  s ö z ü n   əsli  «sayışturdı» 
o lın a lıd ır  ( D L r . l l .   s.l85).  U yğurlar  Bəsim  A talayın  a rq u m c n tlə ri n i  q əbul  etınişlər
Divanü lüğat-it-türk
197
(borcunu  alacağı  ilə  başa-baş  etdi),  (  (
j
L
a
ji^iuı  -jjiuuj  $aş- 
tu ru r -  saşturm ak)
(^jjji^  S  a  ğ  t  u  r  d 
1
:  « c s J j ^  
J(  ol  koy  sağturdı  =  o,  qoyun  sağ- 
dırdı».  Başqası  da  belədir,  (J'-
4
jj**-<  - j j ^   sağturur  -   sağ- 
turm ak).
t^ jjji^   S 
1
  ğ  t  u  r  d 
1
:  «csjjji« 15j ^  
  bir nənqni  birgə  sığturdı  =
bir  şeyi  o  biri  şeyə  sığdırdı», 
sığturur -   sığ-
turm ak).
(_jjjüu,  S ə w t ü r d i :   «(İJ
jj
A
ui
 
J(  ol  tənqri  səni  m anqa
səwtürdi  =  o  tanrı  səni  mənə  sevdirdi»,  ((ji-^ j^   - J J ^  
səw türür -  səwtürmək)'-'*'^.
S o k t u r d ı :   «t
5
^ j ^  I^jj 
J^  ol  bir  nənqni  birgə  sok-
turdı  =  o,  bir  şeyi  başqa  bir  şeyə  soxdurdu»,  (  - j j ^  
jU jjäla  sokturur -  sokturmak).
(^jjjL*.  S o k t u r d ı :   «tsJjJÄİ- ^ J
a
 J(  ol  murç  sokturdı  =  o,  qarabibər 
d öydürdü»‘38,  Başqası  da  belədir,  { 3 ^ J ^  - j J ^  sokturur
-  sokturm ak).

1
  k  t  u  r  d 
1
:  «c
5
^jjV" ?jf  Ji  ol  üzüm  sıkturdı  =  o,  üzüm  sıxdır- 
dı»,  ( ( j U j ^   - J J ^   sıkturur-sıkturm ak).  Başqası  da  belə- 
dir.
(T T D .  II  to m ,   bet  263).  Çinlilərin  də  bu  sözlə  bağlı  qeydləri  var  (D L T -Ç in .  II  cild.  s, 
186).  Salih  M ütə IIibov  bu  m a d d ə   ilə  bağlı  heç  bir  qeyd  vcrməmişdir  (T S D ,  II  to m,  het 
215).  S cçkin  Ərdi  və  Sərap  T u ğ b a   Y urtsevərin  nəşrində  isə  bu  m a d d ə   «s.əşturdı» 
(D L T -2 0 0 5 ,  S.484)  şəklindədir,  «Səş»  k ö k ü n ə   «-turdı»  deyil.  yalnız  «-tü rdi»  əlavə  edilə 
bilər,  Bəlkə  d ə   m ə tb ə ə   xətasıdır.
'■’  B a sm a  n ü sx ə d ə  səhvən  ka  ilə  « sə w tü rm a k »   şəklində  vcrilmişdir,  A h ən g   q a n u n u n a  
görə  ke  ilə  o lm a lıd ır.  Bəsim  A ta l a y   düzəltm işdir  (D L T ,  II.  s,I85).  biz  də  düzəldilmiş 
variantı  ald ıq .  Salih  MütəIIibov  d a   bu  faktı  qeydə  alm ışdır  (TSD.  II  to m,  bet  215), 
Çinlilər  ( D L T - Ç i n ,   II  cild,  s,186)  və  u y ğ u rlar  d a   bu  h a q d a   qcyd  vermişlər  ( 'I T D ,   II 
tom,  bet  264).
'■'**  Bəsim  A ta l a y   bu   gün  « soku»  sö z ü n ü n   O rta   A n a d o lu d a   «dib ək»  m ə n asın d a 
işləndiyini  yazm ış ,  fe’lin  m üz are və  məsdərini  də q o y ın u şd u r ( D L I .   II,  s,  186),

198
Mahmud Kaşğari
S  ö  k  t  ü  r d  i;  «
15
^
o J  J   ol  ton  söktürdi  =  o,  p altar  sök- 
dürdü».  Divar və ya başqa  şey  sökdürülsə,  yenə  belə deyi- 
lir,  (l^Ujİs;!. - j j ^  söktürür -  söktürm ək). 
j k l -   S  ö  g  t ü  r d  i; 
J*  ol  anı  sögtürdi  =  o  onu  söydür-
dü».  Əsli  vavla  «sögtürdi»dir,  assimilyasiya  olmuşdur, 
(
l
İU J
s
I
m
-
j
’J
s
I
j
 sögtürür -  sögtürmək).
J s ^   S  i k t ü r d  i;  « ı s ^ J ^  
J  
ər künqin  siktürdi  =  adam   cariyə-
sini sikdirdi», 
. j > 5 ^  siktürür -  siktürm ək).
jjIui S a 1
1
 
u  
r d ı;  « ı j ^ J ^  
ol  məni  an q ar  salturdı  =  o məni
ona saldırtdı, hücum etdirdi». 
iS ^ J ^  S  a  1
1
  u  r  d  ı;  « 6 ^ J ^  
Jİ  ol  m anqa  yenq''*'^  salturdı=o
mənə  paltarmm  yanmı  sallatdı»,  (o  m ənə  işarə  vermək 
üçün  başqasna  paltarm m   yanmı 
sallam ağı  əm r  etdi), 
(jU jjI«   - J J ^   salturur  -   salturm ak).  H ər  hansı  bir  şeyi 
çıxarıb atmağı əmr etmək də  bebdir. 
ı^jjliui  Ş ə ş t ü r d i ;   « ^ s i j ^  c is ^  J(  ol  tügün  şəştürdi  =  o,  düyün aç- 
dırdı».  Başqa  şey  açılanda  da  b e b   deyilir.  Bu  söz  s  ilə  də 
söylənir.  Bu  vəziyyət  ərəb  dilində  də  var.  Ərəbcə  « 
misk»  farsea  «^SJ^  mişk»,  ərəbcə  « ] ^   sukkar»  farsca 
« j i ^   şəkkər»  olmuşdur.  Ərəbcə  « j ^ ^   əskər»,  farsca 
« J ^  
ləşkər»  sözləri  də  belədir,  (^-SU jidui - J J ^  şəştürür
-  şəştürmək).
S  a  ç ğ 
Yüklə

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin