“Mashinasozliktexnologiyasi” fakulteti “Texnologikmashinalarvajihozlar” kafedrasi

4. Texnosfera havosi tarkibidagi ishlab chiqarish changlari va zaharli 
moddalarning inson organizmiga salbiy ta‟siri, ularga qarshi chora-tadbirlar. 
Ishlab chiqarishdagi ko‟pgina jarayonlar turli xil tarkibdagi chang va 
gazlarni ajralib chiqishi bilan amalga oshadi. SHu sababli, sof toza havo deyarli 
uchramaydi va havo tarkibida hamisha ma‟lum miqdorda ( 1m
3
toza havo tarkibida 
0,25 mg.dan 0,5 mg. gacha) changlar bo‟ladi. CHanglar ko‟rinishi va tarkibiga 
bog‟liq holda quyidagi guruxlarga bo‟linadi: organik, noorganik (mineral) va 
metall changlari. 

---

Yirik changlar nafas olganda burun bo‟shlig‟ida kolib, o‟pkaga kirmaydi. Mayda 
changlar esa (asosan, ulchami 10 mk. dan kichik bo‟lgan changlar) nafas orqali 
burun bo‟shlig‟idan o‟tib, o‟pkaga o‟rnashadi va vaqt o‟tishi bilan turli xil 
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Ayniksa diametri 0,3 mikrometrdan kichik changlar 
qonga tushishi ham mumkin. CHanglar o‟z zarrachalari yuzasida turli xil zararli 
moddalar (mыshьyak, berilliy, kadmiy, nikelь, qo‟rg‟oshin, xrom, mis, asbest, 
vanadiy va b.) bilan bog‟lanib insonni kuchli zaharlanishiga sabab bo‟ladi. 
Yuqorida keltirilgan chang turlari ichida ayniqsa metall changlari, jumladan 
qo‟rg‟oshin changlari inson uchun juda xavflidir. Qo‟rg‟oshin changlarining havo 
tarkibidagi juda oz qontsentratsiyasi ham inson sog‟ligiga salbiy ta‟sir 
etadi.Masalan, 100 ml. qon tarkibida 35 mkg.qo‟rg‟oshin bulishi insonning bosh 
miyasi funktsiyasining buzilishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashkari 
qo‟rg‟oshin qonda gemoglobin sintezining buzilishiga, muskul sistemalarini 
susayishidan tortib shol (paralich) bo‟lishigacha, jigar, buyrak va miya faoliyatini 
buzilishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda jahon bo‟yicha 3,3 mln. tonna qo‟rg‟oshin 
ishlab chiqarilmokda. Faqatgina avtomobillardan chiqadigan gazlar bilan havoga 
har yili 250 ming tonna qo‟rg‟oshin chiqarilmokda. Amerikalik olimlar tomonidan 
bundan 1600 yil oldin yashagan janubiy Amerika tub aholisining suyak skeleti 
tarkibidagi qo‟rg‟oshin miqdori bilan hozirgi zamondagi odamlarning suyak 
skeletidagi qo‟rg‟oshin miqdoriga taqqoslanganda, bu miqdor hozirgi zamon 
odamlarida 700-1200 marta ko‟p ekanligi aniklangan. 
Bundan tashkari qora metallurgiya, kurilish materiallarini ishlab chiqarish 
sanoati, neftni qayta ishlash sanoati, energetika sanoati va kishloq xo‟jaligidagi 
ishlab chiqarish jarayonlarida ajralib chiqadigan turli xil organik va noorganik 
changlar ham inson hayoti uchun xavfli hisoblanadi.